Wp/kus/Nwam

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Nwam
Crescentia
taxon
Taxon nameCrescentia Dɛmisim gbɛlima
Taxon rankgenus Dɛmisim gbɛlima
Parent taxonBignoniaceae Dɛmisim gbɛlima
Taxon common namecrescentia, 葫芦树属, 葫芦树属 Dɛmisim gbɛlima
Taxonomic typeCrescentia cujete Dɛmisim gbɛlima
GRIN URLhttps://npgsweb.ars-grin.gov/gringlobal/taxonomygenus.aspx?id=3069 Dɛmisim gbɛlima

Nwam[1] anɛ tiig bɛɛ gɛndir wal. Nwam sieba yit tiigin (Nwama tiig) ka sieba mɛ yit gɛndirin (tuŋ). Di ya’a nan an ma’asir, di wal la anɛ dɛn’ɛmnɛ.

Nwam wala mɔr zi’esim kɔn’ɔb-kɔn’ɔb.[2][3][4][5] Ba tun’e an nwam tita’ar bɛɛ nwam bil, nwam gbilʋg bɛɛ nwɛnɛ kɔlibir. Ba sieba mɛ tun’e an baanlif, ba mɛ tun’e tɛɛn lalig hali. Banɛ an gbila la mɛ tun’e an gan’ar. Gan’ar anɛ dinɛ ka ba bʋti niŋid la’adi di pʋʋgʋn. Gan’ar da naannɛ Asia ken’ ninsabilis teŋin, Europe, nɛ America nidibi da lɔmisid tɛɛns la zug nɛ di biili la da ɛɛnti dɔl ku’om lɔ’ɔŋ. Vɛɛnsʋg pa’al ye nwam anɛ yin laʋkʋ tis dunia wʋsa.[6]

Labakʋda

Ba da baŋ gan’ar yɛla ka di yʋma zulum hali China nɛ Japan yʋma 8,000 nɛ 9,000 sʋʋgʋn,[7] amaa la’annɛ ban da maal vɛɛnsʋg bɛdigʋ Afirika la, yʋʋm tusir, kɔbisnii nɛ pisnii nɛ anaasi ka ba da nyɛ Gan’ar 12th Dynasty yaagin, Thebes yʋma 4,000 B.P.[7]

Nwam anɛ dinɛ ka ba bʋt zin’is bɛdigʋ gilig dunia la wʋsa. Nananna, Nwama yʋ’ʋn kpi’emnɛ hali ka yuugidi gat kʋdʋmin nwama la ka di yinɛ din yʋ’ʋn an yin bʋn la yɛla.[8]

Ba da bʋt nwama nɛ Afirika, Asia nɛ America yʋma tusa-tusa ka Columbus naan paae America.[9] Di nan kpɛn an nidib nɛ pakir nɛ nwami niŋ si’em paae America.

Bʋdib

Ba ɛɛnti bʋtnɛ biili bɛɛ vuoen zin’isia tɔɔm sɛ, di ya’a ti an nwɛnɛ dabpii nɛ anu wa’ae dabpisi la. O bɔɔdi zin’ikanɛ an an ma’asim ka mɔr kʋ’ʋlim sʋ’ʋŋa, di pʋ bɔɔd zin’ikanɛ ka sisi’em bɛɛ. Ba ɛɛnti bʋdi linɛ kpi’el dɔɔg ka di ya’a ti wal, daʋŋ kʋ mɔr wala la. hali sieba ɛɛnti bʋd nwamnɛ dʋkin pʋ lal nɛ dɔɔgɔ. Ba nɔbʋgidnɛ tɔ’ɔ ka mɛ wa’am hali, dinzug la ba bɔɔdi si’el ye ba dɛllim ka nyaŋi nɔbigi paae ba bɛn. Ba tun’e nɔbʋgʋ dʋ tiig zug. Kpaadib ɛɛnti fi’igi di zug lanɛ ka di tɔn’ wilpaala ka nyaŋi wal bɛdigʋ.

Ba ya’a bʋt nwam, Nwadisa ayi la ka o bi’ignɛ siak pun’or. Ba ya’a bʋt di, dabpisnaasi nɛ anu la ka di puud. Kʋ’ʋlim ya’a bɛ, ba na nyaŋi wal wala bɛdigʋ. Ban ti ye nwaisa atan la ka di wali naae ka kʋdʋg.

Buudi

Nwama mɔr buudi kɔn’ɔb-kɔn’ɔb ka di dɔl ban an si’em nɛ ba tʋʋma. Ba sieba anɛ

Nwam mɛŋir.[10]

Gan’ar.

Gɔŋ.

Tʋʋma

Afirika

Nwam mɔr tʋʋma bɛdigʋ tis ninsabilis di kas-kas anɛ Kusaas. Ba tʋʋma sieba anɛ

1.      Ba mɔri ziid la’ad/ ku’om

2.      Ba mɔri kabisid ku’om daam nuud

3.      Ba mɔri niŋid diib

4.      Ba mɔri sɛɛnd bʋnnwɛ’ɛda (googi, binna, siya’ar, ginganya nbk).[11]

5.      Ba nyu’usid sa’ab

6.      Zin’isieba, ba mɔr nwama maan zupibig.[12]

Zin’isieba

Nwɛnɛ nwami mɔr tʋʋma bɛdigʋ si’em tis Afirika dim la, di mɛ mɔr tʋʋma bɛdigʋ tis zin’ibanɛ ka’ Afirika tɛɛnsɛ; nwɛnɛ, China, Jew, Philppi dim nɛ banɛ kpɛlim. Nwam tʋʋma sieba anɛ;

1.      China dim mɔri ziid tiim.[13][14][15]

2.      Ba mɔr nwam kpi’ema niŋid la’ad nwɛnɛ ku’om, daam, bin’isim nbk.

3.      Ba mɛ lɛm mɔri maan bʋnnwɛ’ɛda.[16]

4.      Jew dim mɔr dinɛ bɛ nwam pʋʋg la ti’ebid ban’as bɛdigʋ

5.      Sieba mɛ mɔr nwam muma zamisid ku’om lubug

Gbanvɛɛnsa

  1. https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/calabash
  2. https://en.wikipedia.org/wiki/Natural_Resources_Conservation_Service
  3. https://en.wikipedia.org/wiki/Botanical_Society_of_Britain_and_Ireland
  4. https://www.finegardening.com/article/grow-birdhouse-gourds
  5. http://www.thekitchn.com/ingredient-spotlight-cucuzza-s-94464
  6. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1311910
  7. 7.0 7.1 https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1311910
  8. https://doi.org/10.1093%2Fmolbev%2Fmsj092
  9. https://academic.oup.com/mbe/article/23/5/893/1058370
  10. http://www.google.com/ is not available
  11. https://web.archive.org/web/20080518031713/http://www.yale.edu/glc/gullah/04.htm
  12. http://news.bbc.co.uk/1/hi/world/africa/7813418.stm
  13. https://doi.org/10.2307%2F1497969
  14. https://en.wikipedia.org/wiki/Special:BookSources/9780452010703
  15. http://search.eb.com/eb/article-9048083
  16. https://www.jstor.org/stable/842168