Wp/kus/Joe Ghartey

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kus
Wp > kus > Joe Ghartey
Joe Ghartey
human
Sex or gendermale Dɛmisim gbɛlima
Country of citizenshipGhana Dɛmisim gbɛlima
Given nameJoseph, Joe Dɛmisim gbɛlima
Date of birth15 June 1961 Dɛmisim gbɛlima
Place of birthAccra Dɛmisim gbɛlima
Languages spoken, written or signedEnglish Dɛmisim gbɛlima
Occupationlawyer, politician, academic Dɛmisim gbɛlima
EmployerUniversity of Ghana Dɛmisim gbɛlima
Educated atUniversity of Ghana, Ghana School of Law, Ridge Church School Dɛmisim gbɛlima
Member of political partyNew Patriotic Party Dɛmisim gbɛlima
Religion or worldviewChristianity Dɛmisim gbɛlima

Joe Ghartey anɛ lɔya nɛ Ghana pɔlitis nwɛ’ɛd. Onɛ da aan ti Ghana Attorney-General lin yi yʋʋm 2006 ti paae yʋʋm 2009 la ni. Onɛ da an ti Ghana wadmaanib yir la (Speaker of Parliament) kpɛɛm nya’andɔl onɛ paas ayi’ lin da yi yʋʋm 2013 ti paae yʋʋm 2017 ka lɛn an Railways and Development Minista lin yi yʋʋm 2017 ti paae yʋʋm 2021 la ni.[1][2][3][4][5] Burnya nya’aŋ nwaris ayuobʋ la li dabisim pii nɛ anu daar, yʋʋm tusir nɛ kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ yinne la ni ka ba da du’a o. O yinɛ Shama linɛ bɛ Ghana Sekondi Sυ’υlυm la.[6]   

O vυm nɛ o sakur yɛla

Ba da du’a Joe Ghartey Ankara sυ’υlυm linɛ bɛ Ghana sʋ'ʋlimin. O ma da anɛ pa’an ka o yυ’υr buon ye, Lauraine Ghartey (née Daniels), ka o saam mɛ da anɛ Gɔmina tυmtυm ka o yυ’υr buon Joseph Ghartey. Ba du’a o nɛ Burnya nya’aŋ nwaris ayuobʋ la li dabisim pii nɛ anu daar yʋʋm tusir nɛ kɔbiswai nɛ pisyuobʋ nɛ yinne la ni. O si’iŋi o biilimin sakur kennɛ Ridge Church School linɛ bɛ Ankara sυ’υlυmin la, ka lin nya’aŋ ka o tɔlisi keŋ SHS Mfantsipim Sakur linɛ bɛ Cape Coast la ni. On da bɛ Mfantsipim Sakurin la, ka on saa na an kpɛɛm si’em la pυn si’iŋi niedi pa’an. Onɛ da aan ba sakurin yikanɛ ka ba buon ye Pickard-Parker sakur bibis banɛ gbɛɛnd anina la wυsa kpɛɛm, o da zi’enɛ o kpi’euŋ kaŋa zugu sυŋ ka ba di ya’an hali n kati wa’ae ninwisigir di’ema ni ka nyaŋi sυŋ ka sakur bibis tita’am n nɔki ba mɛŋi paas ninwisigir pυυgin n bɛ Mfantsipim sakur la ni. Li da ti kena ka ba gaŋ o ye o an ninwisigir di’ema la kpɛɛm sakurin la.      

Ghartey da naae Mfantsipim Sakurin ka tɔlisi keŋ University of Ghana yʋʋm tusir nɛ kɔbiswai nɛ pisnii nɛ ayuobʋ la ni (1986). O da naae ani ka di’e kasɛta gbaυŋ linɛ bigis ye o zamis nɛ wada yɛla linɛ an LLB. Lin nya’aŋ ka o lɛn tɔlisi zamis wada yɛla linɛ bɛ Ghana School of Law yʋʋm tusir nɛ kɔbiswai nɛ pisnii nɛ anii la ni (1988) naae ka di’e kasɛta gbaυŋ linɛ an BL, yʋʋm kan la pυυgin yim ka ba da buol o ye o paas banɛ zamis wada yɛla la pυυgin. [7] [8]

O tυυma bɛllim

Ghartey n da naae o sakur ka ye o tʋm yυυm yinne tis Gɔmina la, o da tυmnɛ n bɛ Komenda Eguafo Abirem linɛ bɛ ti Ghana Cape coast Sυ’υlυm la n bɛ wada tυυma dɔɔgin tυm. Lin nya’aŋ ka o paam tυυma linɛ an Chambers of Lawyer Gwira n bɛ Sekondi. Lin nya’aŋ ya’as, ka o paas Akufo-Addo, Prempeh nɛ ninsieba banɛ da yɔ’ɔg wada tυυma ti Ghana sυ’υlυm kpɛla la, lin ka John Kufuor Nana Akufo-Addo da mɔri kena la. Yυma ayɔpɔi ka Ghartey da tυm ani ka yʋʋm 1994 la ni ka Ghartey bas wada tυυma kanna ka tɔɔm yɔ’ɔgi o mɛŋ wada tυυma linɛ buon ye, Ghartey & Ghartey onɛ o pu’a Efua Ghartey onɛ da an lawyer kanɛ ka ba tisidi o girima hali. Nannana onɛ an kpɛɛm n tis Ghartey & Ghartey wada tυυma la ka lɛn an lɔya kanɛ ka ba tisidi o girima hali, o anɛ banɛ gɔsid wada yɛla n bɛ Labone Ankara Sυ’υlυm.[9]

O mi’ilim linɛ ka o mɔr n kati wa’ae wada yɛla la, Ghartey nyaŋi sυŋ ka ti Ghana ligidi nɛ ti diib nɛ tυυma nam bɛllim nɔbig sʋ'υŋa. O mɛŋ nɔrin ka o yɛl ye “Ti nyaŋi zanl teŋ la bɛllim sυ'ʋŋa linɛ kɛt ka tɔlυŋ mɛ nyaŋi mɔr paŋ. Tɔlυŋ ya’a na mɔr paŋ asɛɛ ka nimbanɛ wada yɛla bɛ li pυυgin”. O nɔki o mi’ilim linɛ an wada tυυma la kɛ ka o tυm tis tυυma dim kɔn’ɔb-kɔn’ɔb banɛ bɛ Ghana kpɛla hali nɛ tembanɛ ka’ Ghana. Lin yi Lapɔ di’esυg ni n ti paae linɛ an Labour law, Environmental nɛ Company law pυυgin. Onɛ da aan kpɛɛm n bɛ Corporate nɛ Investment law la ni.

O sυŋi zabi tisi ti vυm yɛla Gaana sυ’υlυm kpɛla. Onɛ da paas ka ba yɔ’ɔg Ghana Committee on Human and Peoples Rights. Girima daan Ghartey da mɔr zamisυg nam kɔn’ɔ-kɔn’ɔb linɛ an Human Rights, Civil Rights nɛ zamisυg linɛ nami pa’an teŋim bii n nar ye o tυm si’em. La’asυg kaŋa da anɛ ye ba gɔs nidib nɛ ba bɛllim sυŋ yɛla. Onɛ da lɛn an kυk daan n tis Inter African Network of Human Rights Organizations n bɛ Zambia.

O da anɛ lawyer ka lɛn an pa’an, Ghartey pa’al zi’es bɛdigu linɛ an wada yɛla nɛ kpikpiuŋ yɛla. O da anɛ wada pa’an bɛ University of Ghana Kpikpiuŋ sakur la ni. O da lɛn anɛ pa’an n bɛ the Ghana Institute of Management and Public Administration (GIMPA). O da lɛn anɛ pa’an n bɛ Ghana Stock Exchange. Yuuma 2004 la ni ka o da yɔ’ɔg Doing Business and Investing in Ghana – Legal and Institutional Framework". O mɛ da lɛn pa’an linɛ an Company Law n bɛ Ghana School of Law nɛ Mountcrest University la ni n bɛ Ankara.  

O pɔlitiks tυυma nɛ Tυυma Gɔmina ni

Ghartey anɛ Wabυg Na’adɔɔg la nid.[10][11][12] O da nɔki o mɛŋi paas Wabυg Na’adɔɔg ni yuum 1992 la ni bɔzugɔ o da gɔs ka Wabυg Na’adɔɔg la an banɛ tɛnr saalib bɛllim yɛla nɛ banɛ dɔllisi wada suori maan yɛla n gat si’el wυsa wυυ o tυυma linɛ da gɔsid saalib bɛllim sυŋ nɛ wada yɛla la, nɛ’ nɛ yɛlbanɛ kpɛlim da kpɛn’ suunr ka ta’as ka o paas o mɛŋ Wabυg Na’adɔɔg la ni. O da si’iŋi dɔl Wabυg Na’adɔɔg la n bɛ Sekondi n sυŋidi nwɛ’ɛd pɔlitiks, lin nya’aŋ ka o ti kena an Wabυg Na’adɔɔg la kpɛɛm n bɛ Ankara sυ’υlυm. O da paas nimbanɛ da sɔb gbaυŋ linɛ buon ye “Stolen Verdict", la yυυm 1993 la ni, li da anɛ gbaυŋ linɛ pa’an wa’adim linɛ da bɛ vɔt kanɛ da maal yuma 1992 la ni. Onɛ da an kυk daan n tis Wabυg Na’adɔɔg la ban da ye ba ti’as ba wada nam n bɛ Trade Fair Center linɛ bɛ Ankara sυ’υlυm Buniya nya’aŋ nwaris anii la li dabisim piisi nɛ ayi yuma tusa yi nɛ awai la ni. O da paas nimbanɛ ka Wabυg Na’adɔɔg la da gaans ye ba gɔs gbana banɛ ka sɔbi tisi ti Gaana kɔto ban da pυ siak vɔt kanɛ da maal yυυm 2012 ye Ma’asim Tiig dimi di la, ba da gaansi ba ye ba gɔsi li yɛla nɛ ban na niŋi li yɛla si’em. Ba sɔbi ba nɔɔr ku’om tis banɛ an ti Gaana kpɛɛmnam banɛ an National Council, ye asɛɛ ka ba maligim gɔs ti Gaana wada linɛ gɔsid vɔt la yɛla sυŋa.

Lin nɔk tembanɛ kpi’e atɛok nɔorin Gaana sυ’υlυm la, Ghartey sυŋ sυ’υlυm nam kɔn’ɔb-kɔn’ɔb banɛ sieba anɛ; Ho, Sakondi, Shama, Takoradi, Tarkwa, Effie Kwasimintsim, Tarkwa, Prestea, Amenfi, Korle Klottey, La-Dade Kotopon nɛ Hohoe. Yuum 2000 la pυυgin, onɛ da gaad tuonnɛ nwɛ’ɛ pɔlitiks hali n suŋ Wabυg Na’adɔɔg la ka ba da di yυυm kanna John Akufour saŋa la.

Nannanna Ghartey an wadmaan n zi’enɛ tis Essikado/Ketan sυ’υlυm ti Gaana Republic la ni.[11] O yiiga ken wadmaanib yir anɛ vɔt kanɛ da maal Buniya nwarig la yuma tυsa yi nɛ anaasi la ni ka ba da vɔti gaŋ o, ka ba da lɛn lɛbis o Buniya nwarig la 2008 nɛ Buniya nwarig  2012 vɔt la ni ka da vɔt ka o di. Hali Wabυg Na’adɔɔg la pυυgin sɔ’ da pυ yina ye o nya’a nɛ o sυ’υlυm la nii.[12]

Ti Gaana Gɔmina John Agyekum Kufuor win la, ba da gaŋi Ghartey ye o an Deputy Attorney General nɛ Minista of Justice nya’andɔl Buniya nya’aŋ nwaris atan’ yuma tusa yi nɛ anu la pυυgin. Ba da kpɛn gaŋ o ye o keŋ tuonnɛ an Attorney-General nɛ Minista of Justice Buniya nya’aŋ nwaris ayuobu la yuma tusa yi nɛ ayuobu la pυυgin, o da bɛ kpiuŋ kaŋa ni n ti paae Buniya nya’aŋ nwarig yinne la yuma tusa yi nɛ awai la pυυgin ka naan sig Wabυg Na’adɔɔg la da pυ dii vɔt kanɛ da maal 2008 la. Kufuor win la Ghartey da an onɛ zi’in Attorney-General nɛ Minista of Justice la kpi'euŋ la ni yυυg hali gat sɔ’ wυsa. Sierra Leone dim da gaŋ o ye o an Gaana wadmaanib yir saawada nwɛ’ɛd nɛ banɛ na sɔb wada n tis wadmaanib yir la, Buniya nya’aŋ nwaris anu la yuma tusa yi nɛ piina ayɔpɔi la ni.[13][14]

On da Attorney-General nɛ Minister of Justice la

Buniya nya’aŋ nwaris ayuobu la yuma tusa yi nɛ ayuobu ni ka ti Gaana Gɔmina Kufuor da ti’as minister nam la, o da tiaki Ghartey n yi Attorney-General nɛ Minista of Justice nya’andɔl la ni ye o yu’un an Attorney-General nɛ Minista of Justice. O da di kpiuŋ nwa taknɛ nɔɔrim babυg Buniya nya’aŋ nwaris ayuobu la dabisim piina yuobu, yuma tusa yi nɛ ayuobu la ni ti Gaana Gɔmina Kufuor win, ti Gaana Republic Attorney-General and Minister of Justice linɛ da paas piisi la ni. O tυυma da anɛ wυυ Victor Owusu (1966–69), nɛ Nana Akufo-Addo (2001–03) ban da an Attorneys-General ka tυm si’em la. O da an Attorney-General la, li anɛ Ghartey n da yɔ’ɔg pian’azug linɛ an ye tiakir la Ministry of Justice la ni. Pian’azug kaŋa da anɛ ye li mɔr tiakir nɛ nɔbigir n ken zi’esim la pυυgin Gaana sυ’υlυm. O la’asυg la wυsa da anɛ ye kɔto dɔl sida suori kat nidib saria li kas-kas anɛ banɛ da kpɛn’ sariga ka li yuug la. La’asυg da sυŋi hali ka ba yis nidib wυυ bam kɔbiga yɛlli bas la’amnɛ ban da mɔr bυυd ka kɔto sin ka mɔri ba la.

On da an Attorney-General la, o da nyaŋi gaadi o nidib la tuon ka ba tu’a tu’amnam bɛdigu kɔto ni. O On da nyaŋi duoes gbɛlima linɛ bɛ wada ni nɛ on da yɔ’ɔg Kpaam nɛ Gas tυυma Gaana la sid pa’an ye o ya’ambɔɔdim sid bɛ Investment Law ni. O paas nimbanɛ da bɛ Mines and Energy Committee of Parliament la ni, onɛ da sυŋi kɛ ka ba yɔ’ɔg Pɛturo tυυma Gaana kpɛla. On da an Cabinet Minista la, o da zi’en Gɔmina nɔba zυg tɛmis kɔn’ɔb-kɔn’ɔb n pian’a linɛ kati wa’ae wada yɛla.

Wadmaan pian’ad nya’andɔl

Yυυm 2012 vɔt la da naae la, Wabυg dim da gaŋ girima daan Ghartey ye o an ban wadmaanib banɛ pυ zu’oe la kpɛɛm nya’andɔl n bɛ wadmaanib yir linɛ paas ayuobu la Republic linɛ paas anaasi la ni. John Dramani Mahama ka o nidib duoe zi’en ye ba da kɛ ka Ghartey di’e si’a wadmaanib na’adɔɔg yir la nii on nɛ o na’adɔɔg dim da nwɛ’ɛ pɔlitks ye ba lub John Dramani Mahama zug amaa la’am nɛ wala, wadmaanib la da vɔti tisi Ghartey Buniya nya’aŋ nwarig yinne la li dabisim ayɔpɔi yuma tusa yi nɛ piina tan’ la ni la ka ba da gaŋ o ye on an wadmaanib yir la kpɛɛm nya’andɔl onɛ paas ayi. On da si’iŋ tυυma la, o da onɛ paas banɛ gɔsid wada linɛ an zaba linɛ an ye m mɛŋ yɛla puugin. On da nam di’e kpi’euŋ linɛ an wadmaanib yir la kpɛɛm nya’andɔl onɛ paas ayi, o da paas nimbanɛ gɔsid ti wada nam yɛla la ni ka lɛm paas Mines and Energy Committee la ni. Nannanna one an Members Holding Offices of Profit la kpɛɛm. Ya’asɛ, o paas nimbanɛ gɔsid wada nam nɛ nimbanɛ pa’an wada banɛ ka li nar ye sɔ’ wυsa dɔl li nar pian’a n bɛ wadmaanib yir la ni.[7]

On da an minista la

Buniya nya’aŋ nwaris anu la, yuma tusa yi nɛ piina yɔpɔi ni, ka ti Gaana Gɔmid  Akufo-Addo da yɔ’ɔg linɛ an Ministry of Railways Development ka gaŋ Minista kanɛ na gɔsi li yɛla.[15]

On da nya’and na’am la

Girima daan Joe Ghartey da yi yiŋ na n yɛl Wabυg Na’adɔɔg dim ye o bɔɔd ye o zi’en Wabug Na’adɔɔg la zugu nya’a Gaana Gɔmina na’am ka yuum 2016 da nam pυ paae. O da sɔbi o gbana wυsa yina Buniya nya’aŋ nwaris ayɔpɔi la li dabisima yɔpɔi, yuma tusa yi nɛ piina naasi la ni, onɛ nidib ayuobu da yina bɔɔd. Amaa Buniya nya’aŋ nwaris anii la li dabisim piis tan’ nɛ yinne, yuma tusa yi nɛ piina naasi la ni ka Wabυg na’adɔɔg dim da zi’ini gaans nidib anu ye ba zi’en ka Ghartey da paas nidib anu la zug. Amaa ka o da fuoe o mɛŋ ka pυ nya’a ya’asɛ ka lɛɛ sυŋ Nana Addo Dankwa Akuffo-Addo.  

O vυm bɛllim

Joe Ghartey mɔr pu’a ka yυ’ur buon ye Efua Ghartey, o pu’a la anɛ lawyer onɛ da paas ka ba pin’il wada tυυma linɛ yυ’uri buon ye Ghartey & Ghartey. Efua Ghartey n da an Bible Society of Ghana la kpɛɛm ka lɛn an United Bible Societies la kpɛɛm, la’asυg nwa tυmnɛ nɛ tɛmis kɔn’ɔb-kɔn’ɔb wυυ kɔbis yi’. O pu’a mɛŋim lɛn an wada mi’ilim dim banɛ bɛ Gaana kpɛla wυsa kpɛɛm, o mɛ paas nimbanɛ gɔsid wabυg na’adɔɔg wada yɛla la ni. Ba mɔr biis anu.

Ninwisigir di’ema nɛ di’em banɛ puugin ka o da bɛ

Onɛ da aan Mfantsipim sakur Ninwisigir di’ema la’asυg la kpɛɛm,  Ghartey da dɔli ti Gaana ninwisigir di’em dim la gilig zi’is bɛdigυ. Ba da gaŋ o ye an onɛ sa’an Accra Hearts of Oak la’asυg dim la. Onɛ da lɛn an kpɛɛm n tis Sekondi Eleven Wise, o da sυŋi ba hali ka ba nwɛ’ɛ lallig.[16][17][18][19]

Gbanvɛɛnsa

  1. http://citifmonline.com/2017/01/11/atta-kyea-joe-ghartey-makes-it-unto-nana-addos-ministerial-list/
  2. http://www.mrd.gov.gh/4/16/104/ghana-is-transforming-its-rail-sector-joe-ghartey-at-international-rail-equipment-exhibition-2019-new-delhi-india
  3. https://myjoyonline.com/news/national/rail-transport-will-reduce-road-tragedies-joe-ghartey/
  4. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=clicking%20this%20button.-,%22Govt%20is%20committed%20to%20revamping%20railway%20system%20%E2%80%93%20Joe%20Ghartey%22,-.%20Ghanaian%20Times
  5. https://web.archive.org/web/20211003030827/https://www.ghanaports.gov.gh/Media/news-details/1125/NRQ1G2CV/RAILWAYS-MINISTRY-TO-ORDER-ABOUT-35-TRAINS-TO-GHANA-IN-JUNE-
  6. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=clicking%20this%20button.-,%22Parliament%20of%20Ghana%22.%20www.parliament.gh.%20Retrieved%203%20August%202020.
  7. 7.0 7.1 https://www.parliament.gh/mps?mp=116
  8. http://ghanamps.com/mps/details.php?id=2605
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=clicking%20this%20button.-,%22Joe%20Ghartey%2C%20Biography%22.%20www.ghanaweb.com.%20Retrieved%2014%20August%202022.
  10. https://www.parliament.gh/mps?mp=116
  11. 11.0 11.1 https://www.graphic.com.gh/news/politics/ghana-news-win-more-seats-for-new-patriotic-party-joe-ghartey-urges-upper-west-youth.html
  12. 12.0 12.1 https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=Cookie%20statement-,%22%23NPPDecides%3A%20Essikado%2DKetan%20NPP%20delegates%20acclaim%20Joe%20Ghartey%20for%20fifth%20term%20bid%22.,-Citinewsroom%20%E2%80%93%20Comprehensive%20News
  13. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=Cookie%20statement-,%22Chiefs%20Give%20Joe%20Ghartey%20Standing%20Ovation%20For%20Transforming%20Ghana%27s%20Railway%20Sector%22,-.%20DailyGuide%20Network
  14. https://www.ghanaweb.com/person/Joe-Ghartey-2464
  15. https://web.archive.org/web/20170731025902/http://www.ghanaweb.com/GhanaHomePage/entertainment/Arts-Minister-Catherine-Afeku-makes-it-to-Cabinet-542839
  16. https://en.wikipedia.org/wiki/Joe_Ghartey#:~:text=Cookie%20statement-,%5B1%5D%20Archived%204%20March%202016%20at%20the%20Wayback%20Machine
  17. https://web.archive.org/web/20101130182628/http://www.ghanamps.gov.gh/mps/details.php?id=147
  18. http://vibeghana.com/2013/01/07/newly-inaugurated-members-of-parliament-in-sixth-exited-after-taking-oaths/
  19. https://web.archive.org/web/20100528022527/http://www.washburnlaw.edu/centers/advocacy/juristinresidence/2009/