Wp/kri/Romansh langwej

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kri
Wp > kri > Romansh langwej

Romansh (/roʊˈmænʃ, roʊˈmɑːnʃ/ roh-MA(H)NSH; sɔm tɛm dɛn kin spɛl am bak Romansch ɛn Rumantsch; Sursilvan: romontsch [ʁoˈmɔntʃ] (lisin); Vallader, Surmiran, ɛn Rumantsch Grischun: rumantsch [rʊˈmantʃ] (lisin); Putèr: rumauntsch [rʊˈmʃ] (lisin);Sutsilvan: rumàntsch [rʊˈmantʃ], [rʊˈmaʊ̯ntʃ], [rəˈmœntʃ]; Jauer: [rʊˈmaʊ̯ntʃ]) na wan Gallo-Romans langwej we dɛn kin tɔk mɔ na di Swis kanton na di Grisons (Graubünden). Dɛn dɔn no Romansh as nashɔnal langwej na Swizaland frɔm 1938, ɛn as ɔfishal langwej we dɛn de kɔrɛspɔnd wit sitizin dɛn we de tɔk Romansh frɔm 1996, wit Jaman, Frɛnch, ɛn Italiyan.[7] I gɛt ɔfishal stetɔs bak na di kanton na di Grisons nia Jaman ɛn Italiyan ɛn dɛn de yuz am as di we aw dɛn de tich na skul dɛn na say dɛn we pipul dɛn de tɔk Romansh. Sɔntɛnde, langwej masta sabi bukman dɛn kin grup am wit Ladin ɛn Friulian as di Rhaeto-Romance langwej dɛn, pan ɔl we dɛn kin agyu bɔt dis.

Romansh na wan pan di langwej dɛm we kɔmɔt frɔm di Latin langwej we dɛn bin de tɔk na di Roman Ɛmpaya, we bay di 5th sɛntinari AD bin tek di ples fɔ di Sɛltik ɛn Raetik langwej dɛm we dɛn bin de tɔk bifo na di eria. Romansh kip smɔl nɔmba pan wɔd dɛn frɔm dɛn langwej dɛn ya. Romansh dɔn gɛt strɔng inflɔwɛns bak frɔm Jaman pan wɔd ɛn mɔfɔsintaks. Di langwej bin go bak smɔl smɔl to di say we i de naw fɔ lɔng lɔng tɛm, ɛn na ɔda eria dɛn bin tek di ples fɔ di Alemannik ɛn Bayern langwej dɛn. Di fɔs raytin we dɛn no se na Romansh na frɔm di 10 ɔ 11 sɛntiwɔd, pan ɔl we big big wok dɛn nɔ bin de te di 16t sɛntinari, we sɔm rijinol raytin dɛn bigin fɔ divɛlɔp. Insay di 19t sɛntinari di eria usay dɛn bin de tɔk di langwej bin go dɔŋ bikɔs ɔf di industrializayshɔn na Swizaland, bɔt di wan dɛn we de tɔk Romansh bin gɛt wan litrɛri rivayval ɛn dɛn bigin wan langwej muvmɛnt we bin de fɔ stɔp di we aw dɛn langwej bin de go dɔŋ.[8]

Insay di 2000 Swis sɛns, 35,095 pipul dɛm (we 27,038 pan dɛm de liv na di kanton na di Grison dɛm) sho se Romansh na di langwej fɔ "best kɔmand", ɛn 61,815 as "rɛgyula tɔk" langwej.[9] Insay 2010, Swizaland bin chenj to wan ia sistɛm fɔ asɛs we de yuz wan kɔmbaynshɔn fɔ munisipaliti sitizin rɛkɔd ɛn smɔl nɔmba fɔ sɔv.[10]

Insay 2019, na bin 40,074 pipul dɛn na Swizaland we bin de tɔk Romansh mɔ;[1] insay 2017, 28,698 pipul dɛn we bin de na di kanton na di Grisons (14.7% pan di pipul dɛn) bin de yuz am as dɛn men langwej.[11][12]

Dɛn sheb Romansh to fayv difrɛn rijinal dayalɛkt grup dɛn (Sursilvan, Vallader, Putèr, Surmiran, ɛn Sutsilvan), ɛn ɛni wan pan dɛn gɛt in yon standad rayt langwej. Apat frɔm dat, dɛn bin introduks wan pan-rijinal vayriet we dɛn kɔl Rumantsch Grischun insay 1982, we pipul dɛn we de tɔk Romansh bin de agyu bɔt.[13]