Wp/kri/Pèru

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kri
Wp > kri > Pèru

Pɛru (/pəˈruː/ (lisin); Spanish: Pɛru [peˈɾu]; Kwechua: Piruw [pɪɾʊw];[8] Aymara: Piruw [pɪɾʊw]), ɔfishal wan na di Ripɔblik fɔ Pɛru (Spanish: República del Perú (help·info) ), na wan kɔntri we de na di wɛst pat na Sawt Amɛrika. I gɛt bɔda na di nɔt wit Ɛkwado ɛn Kolombia, na di ist wit Brazil, na di sawt-ist wit Bolivia, na di sawt wit Chili, ɛn na di sawt ɛn wɛst wit di Pasifik Oshɔn. Peru na wan kɔntri we gɛt bɔku bɔku pipul dɛn we gɛt ples dɛn fɔ liv frɔm di dray ples dɛn na di Pasifik kɔstal rijɔn na di wɛst to di pik dɛn na di Andes mawnten dɛn we de frɔm di nɔt to di sawt-ist pat na di kɔntri to di tropik Amazɔn bɛsin ren fɔrɛst na di ist wit di Amazɔn Riva .[9] I pas 34 milyɔn pipul dɛn na Pɛru, ɛn in kapital siti ɛn di big siti na Lima. Na 1,285,216 km2 (496,225 sq mi), Peru na di nɔmba 19 kɔntri na di wɔl, ɛn na di tɔd kɔntri na Sawt Amɛrika.

Di teritɔri na Pɛru bin gɛt bɔku kɔlchɔ dɛn insay di ol ɛn midul ivul tɛm, ɛn i gɛt wan pan di lɔng istri dɛn bɔt sivilizayshɔn pas ɛni kɔntri, we de tray fɔ no in ɛritij bak to di 10th mileniɔm bifo Krays. Notis kɔlchɔ ɛn sivilizayshɔn dɛn bifo di kɔlonial tɛm inklud di Caral-Supe sivilizayshɔn (di fɔs sivilizayshɔn na di Amɛrika dɛn ɛn dɛn kin tek am se na wan pan di kredul dɛm fɔ sivilizayshɔn), di Nazka kɔlchɔ, di Wari ɛn Tiwanaku ɛmpaya dɛm, di Kiŋdɔm ɔf Kusko, ɛn di Inka Ɛmpaya, di big stet we dɛn no na di Amɛrika dɛn bifo Kɔlumbia.

Di Spanish Ɛmpaya bin win di rijyɔn insay di 16t sɛntinari ɛn Chals V bin mek wan vayrɔyalti wit di ɔfishal nem fɔ di Kiŋdɔm ɔf Pɛru we bin kɔba bɔku pan in Sawt Amɛrika teritɔri dɛn, wit in kapital siti na Lima. Ay edyukeshɔn bigin na di Amɛrika dɛn wit di ɔfishal we dɛn mek di Nashɔnal Yunivasiti na San Maks na Lima insay 1551. Pɛru bin fɔmal wan prɛd indipɛndɛns insay 1821, ɛn afta di fɔrin soja kampen dɛn we Josɛf de San Matin ɛn Simɔn Boliva bin du, ɛn di disisiv fɛt na Ayakucho , Pɛru bin dɔn in indipɛndɛns insay 1824. Insay di ia dɛn we bin kam afta dat, di kɔntri bin fɔs sɔfa wit pɔlitikal instability te wan tɛm we rili ikɔmik ɛn pɔlitikal stebul bigin bikɔs dɛn bin de yuz guano we bin dɔn wit di Wɔ na di Pasifik (1879–1884). Insay di 20t sɛntinari, di kɔntri bin bia we pipul dɛn bin de pul di gɔvmɛnt, we pipul dɛn nɔ bin gɛt wanwɔd, ɛn di fɛt-fɛt we bin de insay di kɔntri, ɛn i bin gɛt tɛm dɛn we tin nɔ bin de chenj ɛn di mɔni bin de go bifo. Insay di 1990 dɛm, di kɔntri bin impruv wan nioliberal ikɔmik mɔdel ɔnda Albɛrto Fujimori, wit in pɔlitikal aydiɔlɔji fɔ Fujimorism we bin kɔba di gɔvmɛnt na Pɛru te to di tɛm naw tru wan kult fɔ pɔsin.[10] As di 2000s komoditi bɔm bin de apin, Pɛru bin gɛt wan tɛm we ikɔnomi bin de gro ɔltɛm ɛn po bin de go dɔŋ. Tru di 2010 dɛm ɛn insay di 2020 dɛm, pɔlitikal kraysis ɛn di COVID-19 pandemik na Pɛru bin sho di vulnerabiliti dɛm we bin dɔn de fɔ lɔng tɛm bikɔs di neshɔn nɔ gɛt pɔlitikal wok ɛn di nɔ ebul fɔ gi soshal savis to in sitizin dɛm, wit ɔnarɛst we bigin insay 2023 we mek di pɔlitikal lida dɛm wɔri na Lima we de luk fɔ gɔvmɛnt we gɛt mɔ pawa.[11] Di wɔd dɛn we dɛn dɔn ɛksplen bɔku bɔku wan pan di impeachment wɔd dɛn we de insay di 1993 Kɔnstityushɔn na Pɛru ɛn wan Fɛbwari 2023 ruling we di Kɔnstityushɔn Kɔt na Pɛru bin gi dɔn essentially gi Kɔngres absolyut kɔntrol pan Pɛru gɔvmɛnt.[12][13][14][15]

Di sovayb stet na Pɛru na ripɔt dimokrasi ripablik we dɛn sheb to 25 rijyɔn dɛn. di men ikonomik wok dεm we i de du inklud mayning, manufakchurin, agrikalchכ εn fishin, wit כda sεktri dεm we de gro lεk tεlikomyunikεshכn εn bayoteknכlכji.[16] Di kɔntri de pat pan di Pasifik Pumas, we na wan pɔlitikal ɛn ikɔmik grup fɔ kɔntri dɛn we de nia Latin Amɛrika in Pasifik kɔst we de sheb kɔmɔn tin dɛn we de mek pipul dɛn gro fayn, stebul makro ikɔmik fawndeshɔn, impɔtant gɔvmɛnt ɛn opin fɔ di wɔl intagreshɔn. Peru de rank ay pan soshal fridɔm;[17] i na aktif mɛmba fɔ di Eshya-Pasifik Ikɔnomik Kɔprɛshɔn, di Pasifik Alɛyshɔn, di Kɔmprɛhɛnsif ɛn Progrɛsiv Agremɛnt fɔ Trans-Pasifik Patnaship ɛn di Wɔl Tred Ɔganayzeshɔn; ɛn dɛn kin tek am as midul pawa.[18]

Peru gɛt pipul dɛn we inklud Mɛstizo, Amerindian, Yuropian, Afrikan ɛn Eshia. Di men langwej we dɛn de tɔk na Spanish, pan ɔl we bɔku pan di pipul dɛn na Pɛru de tɔk Kwishɛn langwej, Aymara, ɔ ɔda Indijɔns langwej dɛn. Dis miks we di kɔlchɔ tradishɔn dɛn miks dɔn mek dɛn de tɔk bɔku difrɛn tin dɛn pan tin dɛn lɛk art, it, buk, ɛn myuzik.