Wp/kiu/Zazaki de Tırki sera guretena qesanê Erebki u Farıski
No çağo peyen de zonê (jüanê) Tırki sera qesê newey cêrinê be Zonê Ma, hama gegane raşt nêcêrinê, zê nustena Tırki yenê gırotene. Uyo ke vengê zonê Tırkiyê nuşti be Zonê Ma ra pêro pia jübini nêcênê. Qeseê ke Erebki ya ki Farski ra yenê çıturi bınusnime? No nuste keno ke salıx cıdo, çıturi Tırki sera qesê Erebki ya ki Farski raşt bıcêriyê. Jêdêr iyê ke redaksyonê pêseroke de gurinê, gereke haydarê ni nuşti bê.
Zonê ke ravêr şêro, mordem ya gereke qesanê neweu pêda bıkerê ya ki zonê de bini ra, zafêr zonanê cirananê xo ra qesu bıcêro. Ravêrşiyena jü zoni hem babeta hakımêti ra hemı ki halê ekonomiye ra gırêdaiya.
Zazaki na sate pê pêseroku, taê cau de pê radonu, ravêri de ki umıd kenime, pê qezetau, pê edebiyatê de hiray, pê felsefa, mekteb u universıtu, pê ilmi xelesnino, sono ravêr. Coka zê her zoni, Zazaki ki motacê qesanê newano. Nine, ya nuskar u zonzani bestnenê pêra, ya ki zonanê binu ra cênê.
Se ke ez pêserokanê ma de vênenu, ge Latinki, ge Almanki, ge Fransızki sera, zêdêr hama Tırki sera qesê newey yenê gırotene. Zê saranê Anadoliyeê binu, Sarê Ma sero ki zorê dewlete esto ke gereke Tırki bımuso. Hem ki, Tırki ma ra zonê do en nezdiyo ke zonê do ravêrberdiyo u zafine ra zanino. A ri ra ma na sate hetê gırotena qesu ra cı rê gegane benime motac.
Senê Problem esto werte de?
[edit | edit source]Ez pêserokanê Zazaki de vênenu ke taê qesey raşt nêcêrinê. Na xeta, herfu zê x, q, w, ğ de bena, yanê iyê ke Tırki de ebe h, k, v, g nuşinê; ni ğelet cêrinê. Se ke Tırki de nuşiaiyê, heni ki yenê gırotene. Derd ki nuyo ke vengi x, q, w, ğ Zazaki de estê. Kişta bine ra bunya fonetikê Tırki ebe yê Zazaki jübini nêcêna.
Ma pê mısalanê i qesanê ke Zonê Ma de rewra estê, pê fonetikê Zonê Ma xo ero cı cênime. Ni qesey ma rê benê bınge (him). Helbet ke nine de istısnay estê. Qeseê ke Tırki u Zazaki de estê, ilam Tırki sera be Zazaki nêkewtê. Beno ke Erebki, Hermenki, Farski, Kırdaski ya ki zonê de bini sera kewtê cı. Hetê ra ki Zazaki zonê do İrankiyo; yanê xeylê qesey ebe Farski ra piarê. Tırki ke edebiatê Farski sera zaf mıtesır biyo, qesey gırotê, xeylê kelımey ki nae vera ebe yê Zazaki wertağê.
Taê mısalu de nia dime; ni qesey Zazaki de çıturi (se) vacinê, Tırki de çıturi vacinê:
Ustına jüine de nustena xuya Farski/Erebki, yê dıdine de ki nustena xuya fonetika qesebendê Türk Dil Kurumu [TDK] de nuşina
| Mısal | Ar./Fa./İbrà/İsraf | TDK | Tırki | Zazaki | heca | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 1.1 | rdq | kßader | kader | qeder | qe- | |
| 1.2 | Laq | kßa"l | kal | qal | qa- | |
| 1.3 | Lmak | ka"mil | kâmil | kamıl | ka- | |
| 2.1 | atx | h¤ata" | hata | xeta | xe- | |
| 2.2 | enax | h¤a"ne | hane | xane | xa- | |
| 3.1 | Trsä | hßasret | hasret | hesrete | he- | |
| 3.2 | r+aä | hßa"z\ir | hazır | hazır / ’hadıre | ha- | |
| 3.3 | dwmäm, Mwräm | mahßmu"d, mahßru"m | mahmut, mahrum | mamud / mehmud, marum / mehrum | ma-/meh- | |
| 4.1 | MHf, rHq | fehm, kßahr | fehm, kahır | fam / fa’hm, qar / qehr | -ah-/-eh- | |
| 4.2 | Swh | heves | heves | hewes | he- | |
| 5.1 | Biró | g\ar""b | garip | ğerib / ğeriv | ğe- | |
| 5.2 | *ró | g\araz\ | garaz | qerez | qe- | |
| 6.1 | dßwA | evla"d | evlad | ewlad | -w- | |
| 6.2 | dàw | va³d | vaat | vad / w’ad | wa- | |
| 7.1 | drd | derd | dert | derd | -d | |
| 7.2 | öx | h¤atß | hat | xete | -t | |
| 8 | Batk | kita"b | kitap | kıtab / kıtav | -b/-v | |
| 9 | Gnr | reng | renk | reng | -g | |
| 10.1 | rksà | ³asker | asker | esker | e- | |
| 10.2 | Tdaà | ³a"det | adet | adet / ’adet | a-/’a- | |
| 11.1 | Erfs | sufre | sofra | sıfre | -e | |
| 11.2 | efiÖw | vazß""fe | vazife | wejifa / wezifa | -a | |
| 12 | rb# | sßabr | sabır | sebr / savr | se- | |
| 13 | rr+ | z\arar | zarar | zerar | ze- | |
| 14.1 | rÖn | nazßar | nazar | nezer | ne- | |
| 14.2 | MlaÖ | zßa"lim | zalim | zalım | za- | |
| 15 | DArm, dmäm, rwzm | mura"d, muhßammed, muzevvir | murat, muhammet, müzevir | mırad, mıhemed, mızawr / mızewr | mı- | |
| 16 | Tin, éirwHmc, Ti#w | niyyet, cumhu"riyyet, vasßiyyet | niyet, cumhuriyet, vasiyet | nêt, cumurêt, wesête | -êt/-iyet |
Mordem şikino deyra mısalu bıdo. Nae ra axıri vecina ke, Zazaki hama hama ni qesê ğeribi sistematik sıkıto ra fonetikê xo. Vacime Beluçki de heni sistematik niyo ke isan qeydê xo biaro werê, hama Zazaki na het ra sağlemo.
Taê qeseê ke ğelet nustê
[edit | edit source]Nıka i taê qeseê ke pêserok u kıtabu de ğelet nustê, biarime tabela cêrêne. Raştê xo ki lewe de nuşiaiyo.
| çıme: p.:pelge; u.: ustıne | qeseo ğelet | raştê xo | TDK | Ar./Fa. İbrà/İsraf | mısal | |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Ware 10., p.6, u. 2 | mahluqat | mexluqat | mah¤lu"kßa"t | Taqwlxm | 2.1, 1.2 | |
| Tija Sodıri 4., p. 69, u.1 | kafiya | qafiya | kßa"fiye | eifaq | 1.2 | |
| T.S. 4., p. 17, bıne ra h. 2. T.S. 5., p. 9, u. 2 | mukavele | mıqawele | mukßa"vele | elwaqm | 15., 1.2, (11.1) | |
| T.S. 4., p. 128, u. 1 | tenkit | tenqid | tenkß""d | diqnt | 1.1, 7.1 | |
| T.S., 4. p. 54, namê nuşti | sulx | sulh | sßulhß | Äl# | 3.1 (dêlmaşte) | |
| T.S., 2., p.32, namê nuşti | herekiat | herekat | hßareka"t | Takrä | 1.3 | |
| Tija Sodýri, 5., p. 46 | halife | xelifa / xelife | h¤al""fe | efilx | 2.1, (11.1) | |
| Rastnustena Zonê Ma, p.3z | mastar | mesder | masßdar | rd#m | 12. | |
| R. Z. M., p3z | zarf | zerf | zßarf | FrÖ | 14.1 | |
| R. Z. M., p3z | zamir | zemir | z\am""r | rim+ | 13. | |
| R. Z. M., p3z | sıfat | sıfet | sßifat | Tf# | 12. |
Na helme de beno ke taê vacê »ma koti ra bızanıtêne ke ğelet nusneme, çıtur raşt bınustêne?!« Na vatene heqa, çıke wendoğ adeto ke nêşikino bızano, qese kamci zoni ra amo, oricinalê xo senêno.
Nıka wazenu ke nae ero sıma salıx bıdi. Ravêr ma motacê qesebendê Tırki be Tırki, yê TDK (Türk Dil Kurumu) benime ya ki yê jüyê de binio ke vengê xuyê fonetiki ki tey nuşiaiyê. Çıra ke uca, zê mısalê cêrêni de qesey ebe venganê oricinalu ra nezdi, pê herfanê Latinki ki nuşinê. Iyê ke şikinê Farski ya ki Erebki bıwanê, bese kenê qesebendanê binu ra ki, vacime jüyê Tırki-Farski ya ki Almanki-Farski ra ki bıcêrê. Çıke xeylê qesey Farski de estê ke, Tırki de manê xo vuriyo, zobina gureninê.
Mısal 1: xelq [Zz.]
halk(I) is. Ar.: Aynı ülkede yaşayan, aynı uyrukta olan insan...
Qeydê gırotene çıturio?
[edit | edit source]Belkia sıma gınê pıro ke taê qesu de Tırki de a , Zazaki de e beno, taine de nêbeno. Çıra?
No, oricinalê qesey dest dero. İyê ke pê herfanê Erebki zanenê, xebera inu qesanê fetha/üstün, kesre, ötre/zımme ra esta, nine ra hereke vacino. Ni herekey qesanê Erebki u Farski de vokalanê kılmeku rê vanê. Adeto ke ni nênuşinê; tek konzonanti (teyvengi; ünsüzler) be vokalanê (xovenganê) dergu ra nuşinê. Hirê vokalê (xovengê) dergi (uzun ünlü) estê: a, i, u, jü ki eo peyên.
Tırki de hem vengi şikinê ra jübini (ı, i, u, ü, o, ö), Almanki de nae ra Vokalharmonie vacino, hem ki taê vengê emfatiki (gırankeki)2 estê, zê Farski de, zafêr fênda Erebki de nêvacinê. Harmoniya xovengu (vokalu) zonanê İranki de çina; zonanê zê Turki (zonê Altayki) u Macyarki, Finlandki (zonê Uralki) de esta. Hama Zonê Ma de, zêdêr Zazakiyê cori (Dêsım, Sêvaz, Varto, Bingol) de, taê qesey ebe vengê a estê ke Tırki ra texminen ni serranê peyênu de mıtesır biyê, zê Ali , Arab, hard. Hama tabi taê heti estê ke, hona vanê Eli, Ereb, herd (érd). No durımê vuriyaişi (a, e) hetê ra taê herfu ra gırêdaiyo, iyê ke ma gereke hesarê inu vınderime, zê xetanê tabele de reyna i xetey mêrê kerdene. Kiştê ra ki, herfa ke Erebki ya ki Farski de a (ā) derg bena, Tırki u Zazaki de ki bena a (derg). Hama Tırki de ke (ā)'ê dergi ra ravêr k bıbo, ao derg nerm u palatal vacino (phudiki), zê ia: kâmil, kâr, kâfi, kâfir. No Tırki rê xususo3. No veng oricinalê xo de, Farski bo, Erebki bo, heni zê ia nêvacino, yanê diftong (dıvengıniye) çino. Zazaki de ki heni nêvacino, vanê: kamıl, kare, kafi, kafır… Ni herfê gırankeki (ү, ġ, ḥ, ĥ, ḳ, ṣ, ṭ, ż, ẓ)4, fonetikê Tırki heni mıtesır kenê ke, vengi dıma ebe e nê, ebe a vacinê5. Vacime heves de beno e, hama ḥaẓẓ de,ĥaṭ de ya ki ḥasret de beno a. No, venganê Erebkiyê gırankeku ra yeno. Zazakiyê cêri de (Sêwrege, Çermugi, Hêni, Piran uib.) vengê Erebki zê Hesen, 'Eli, Se'id, Osman, ´ezeb u i bini estê, qırtıke ra vacinê. H´yê qese hewes be yê jü niyê: [hß qırtıke ra vajino]; ya ki qese keder de k´o, qeder de ki eslê xo q´o .
Tabela cêrêne de mısali ebe i herfanê gırankeku dinê ke ma gereke hay ro inu bime:
Konzonanti (teyvengi; ünsüzler):
| Ar./Fa. İbrà/İsraf | TDK | Tırki (mısal) | Zazaki (mısal) | |
|---|---|---|---|---|
| Ää | hß | hasret, mahrum | hesrete, marum / mehrum | |
| '# | sß | sanat, zanat | senate, zenate | |
| *+ | z\ | zarar | zerar | |
| Àà´` | ³ | asker | esker | |
| ÓóüÜ | g\ | garip, garaz | ğerib, qerez | |
| ö | tß | tılsım | thılsım | |
| Ö | zß | nazar | nezer | |
| kß | kader | qeder | ||
| Xx | h¤ | hata | xeta |
Herekey (vokalê/xovengê kılmeki):
| Tırki (TDK) | Zazaki | |
|---|---|---|
| â | a (derg) | |
| a | e (kılmek) | |
| î | i / ê (derg) | |
| i / ı | ı (kılmek) | |
| u / ü | u / ı (kılmek) | |
| û | u(derg) |
Çiyêna ki esto ke mı cor ornage dê, hama zêde muhim niyo, uyo ke qeseê ke oricinalê xo de ebe b, d, g, c ( mısali 7.1, 8., 9., 6.1) vacinê, Tırki de peyniye de ya ki bêveng (konsonant) ra tepia benê huşki (p, t, k, ç), hama Zazaki de ki zafêr zê oricinali vacinê (mısalu de qayt kerê). Taê istısnay zê inat, sepete, hepıs uib. estê ke ni eslê xo de inâd, sebed, hebs vacinê. Ez vaci ni, ya Tırki sera kewtê Zonê ma, ya ki i fekê ke nia vanê, Tırki ra mıtesır biyê.
Nıka bêrê, ma i mısalanê corênu xo rê qeyde bıcêrime, pê taê qesu pia raşt weçinime:
| qeyde | Ar./Fa. İbrà/İsraf | TDK | Tırki | Zazaki | |
|---|---|---|---|---|---|
| 11.2 | Eziac | ca"´ize | caize (ödül) | caiza / caize | |
| 14.1 | NwnÖm | mazßnu"n | maznun (sanık) | meznun | |
| 15./6.1 | öswtm | mutavassitß | mutavassıt (ortalama) | mıtewesıt | |
| 6.1/2.1 | vaiwx | h¤avya"r | havyar | xewyar | |
| 6.1/1.1 | Fqw | vakßf | vakıf | weqf / veqf | |
| 1.1/7.1 | da#tqA | ikßtisßa"d | iktisat, -dı | iqtısad | |
| 16. | Tindm | medeniyyet | medeniyet | medenêt / medeniyet |
Gorê tabela cêrêne ki mordem nıka, ez vaci, bese keno endi qesanê Erebki ya ki Farski bıcêro. Ez nuskaru ra zêde redaksiyonê pêseroku ra nae lom kenu. Tabi ke ilam zê na tabele mecbur niyo heni bıbo. Zêdêr, çıtur ke zonê xo rehet u rındêr cêreno cı, heni ki bınusno (Vacime: ı ya ki i, w ya ki v, io derg ya ki ê).
| qeyde | TDK | Zazaki | |
|---|---|---|---|
| 1. | kßa- | qe- | |
| 2. | h¤a- | xe- | |
| 3.1 | hßa- | he- | |
| 3.2 | -ahß- | -a- / -eh-² | |
| 4.1 | he- | he- | |
| 4.2 | -eh- | -ah- / -e(h)-³ | |
| 5. | g\a- | ğe- / qe- | |
| 6.1 | va"- | va- / wa- | |
| 6.2 | -ve- | -we- | |
| 7.1 | ³a- | e- / a- | |
| 7.2 | -³a- | -a- / -’e-² | |
| 8. | sßa- | se- | |
| 9 | z\a- | ze- | |
| 10. | zßa- | ze- | |
| 11. | tßa- | te- / the- | |
| 12. | mu- | mı- | |
| 13. | -iyyet | -êt | |
| 14. | a" | a |
² yanê eke ni herfi wertê qesu de benê.
³ fahm, jahr, şeher, mahf, qeher.
İyê ke hona tey çetıniye uncenê, pê nêşikinê ya ki pê qail nêbenê, şikinê adresa Ware'y sera mı rê pers u kritikê xo pê mektube, e-mail ya ki faks bınusnê.6
notê bınêni
[edit | edit source]1 nia dê: Türk Dil Kurumu, Türkçe Sözlük, 1, A-J, Türk Tarih Kurumu Basım Evi Ankara 1988, p. 601.4
2 Emphase. emphatisch ra, yanê vengê gırankekê. Vacime iyê ke qırtıke ra ya ki zon u dıdanu ra vecinê. Osmanıcki de namê xo harf-ı sakile biyo.
3 Verê coy Tırki de ebe â nustêne, dahas serrio na kulıke ^ darde we. Xususo bin, Mamekiye, Vacuğe de ki herfi g u k tenêna bari vacinê. Coka taê kunê xeta ke, qesu zê germ, kerm, kherrıke, kes ebe kulıke ê nusnenê.
4 Bıra Mikaili mı ra vat, ni vengi pêro gırankeki niyê. ğ, x u q ra uvular, ya ki 'h(Ä ), '(‚U ), th, * ra ki pharyngal vacino.
5 Farski de qeydê fonetikio nianeno ke vokalanê kılmu (ä, e, o) mıtesır keno, çino. Vacime keder Farski de kädär wanino, qeder ki qädär, yanê vengê gırankeki bunya Farskiya fonetiki qe mıtesır nêkenê..
6 Malumê sıma bo ke mı zêdêr Zazakiyê cori ra mısali day, heni qeydey sıkıti ra cı . Albazê ke Zazakiyê cêri qesey kenê, qusırê mı de qayt mekerê, çıke ez pê şivanê cêri hona rınd nêzanu ke mısalı ki bıdi. Hama mı rê heni yeno ke nimısali şivanê cêri rê ki mınasıbê.