Jump to content

Wp/kiu/Wikipediya:Zazaki

From Wikimedia Incubator
< Wp | kiu
Wp > kiu > Wikipediya:Zazaki

Zazaki zıwanê Zazayano, aidê gruba Zıwananê İrankiyano, zıwanê do İrankiyê zımey rocawanio (cenubo ğerb), yanê zıwananê Farski, Gilaki, Kurdki, Beluçki, Goranki, Sengserki, Mazenderanki, Talişki ra nezdiyo. Mıntıqa Mezopotamya zımey u Anadoliye de texminen 3-4 milyon merdumi (mordemi) Zazaki qısey kenê (qali kenê). Tırki u Kırdaski ra tepeya hetê reqemi ra zıwanê hirêyino. Tesbitê ilmdaranê Zazaki (Dımılki, Kırmancki, Zonê Ma) ra kokê xo reseno zımey (şımalê) İrani mıntıqa Deylemi (Gilan). Hetê tarixi ra ki Partki u zıwanê Ewıstki (Avesta) ra nezdiyo.

Weziyetê Zazaki

[edit | edit source]

Heta roca ewroêne Zazaki resmi nêbi, tek tenya be qısey-kerdene ra ardo na roce. Labelê anci ki gorey şert u şurtê xo rınd pay ra mendo, edebiyato qıseykerde u ğezna xo dewletiya. Heto jew ra ke tarix de elifbey xo nêvıraşto, edebiyatê xoyo nuşte hama çınê biyo, heto bin ra ki ilankerdışê Cumurêtê Tırkiya ra dıme, bınê namey siyasetê "Tırk-kerdene" ra dewleta zordeste no zıwan men kerd, taliyê nê zıwani xırabın şi. Zazaki u zıwanê bini welatê xo de, xo be xo rê kerd tohmete, vıst (fist, fit) bınê bandıre. Kami ke kerdêne ke zıwanê xo de bınüso ya ki zıwan u kamiya şarê xo sero qurde bıkero, sero tedqiqat vırazo, ceza werdêne, kewtêne hepıs. Halbıke heqa insania tewr tabiya ke zıwanê xo qısey bıkero, pê bınüso, qezetey u kıtaban veco, ey raver bero.

Nezdiyê se (100) serro ke Zazaki ilm de zıwanê do xoser qebül beno, labelê xebera alemi nae ra xeylê zeman çınê biye. Na raştiye nê vist serranê peyênan de veciyê meydan. Roştberan u nuskaran çıqa ke pêserokan u kıtabanê xo de na arde zıwan, zafeteni welat de hona nêzanenê; taê ki çımanê xo nanê werê.

Dewlete zıwanê xoyo resmi na ro, radon u qezetey u edebiyat, peydêna televizyon de tek teyna Tırki bi. Heni kerd qafıka mılleti ke Tırki qıymetın bi, zıwanê mehelliyê bini bêqıymeti biy, caê de nêvêrdêne. Mekteban de cebr u zor ra Tırki salıx diya. Dewan de Zazaki çıqa ke qısey biyêne ki, siyaseta dewleta zıwani kewti biye kar, şari pede huwiyet u zıwanê xo ra şerm kerdêne, keyan (çêan) de zıwanê ma u piyê xo qısey nêkerdêne, be domananê (qıcanê) xo salıx nêdayne, cı nêmusnayne (nêmotêne). Dewlete seba ke inkar bıkero, poltika "lehçe"y vete. Zazaki kerd diyalekt ya ki şive, kamiya (huwiyetê) şari kerd "kamiya bıni" (alt-kimlik) ke salê şar xo ro megıno, xo ra düri kewo, zıwan u zagon (kultur) u kamiya xo rê xam bo. Heyf ke hona ewro ki taê politika "lehçe"y dıme raê, cı ra nêvısiyenê. Peyê coy insani kewti ra zıwan u kokê xo dıme, saiya raya ilmi ra nê siyasetê inkar u "lehçe"y iflas kerd.

Mabênê zıwananê İrankiyan de caê Zazaki

[edit | edit source]

Zıwanzanaoğê iranolociye ra gore Zazaki miyanê / wertê zıwananê İrankiyan de zıwanê do xosero.

  • İrankiyê Zımey Rocawani   (24 zıwani, 31 milyon qıseykerdoği)
    • Medki : Medki † (İrankiyo kıhan)
    • Partki : Partki: † (İrankiyo miyanên /wertên)
    • Xezerki
    • Kurdki-İrankiyê merkezi
      • Kurdki
        • Khurmanci (Kırdaski) (Kurdkiyê zımeyi) (10 milyon)
        • Soranki (Kurdkiyê merkezi) (4 milyon)
        • Kelhurki (Kurdkiyê veroci) (3 milyon)
      • İrankiyê Merkezi : Tefrışki, Mehelletki-Xunserki, Keşanki-Natanzki, Gazki, Yezdki-Kermanki-Navinki, Kavirki, Siwendki
    • Gurgani (Hyrkan)
      • Zazaki (Kırmancki, Dımılki, "Zonê Ma, So-Bê") (2-3 milyon)
        • Zazakiyê zımeyi
        • Zazakiyê merkezi
        • Zazakiyê veroci
      • Goranki (Bacelanki, Şebaki, Hewramki, Sarlki uêb.) (400-500 hezar)
      • Beluçki
      • Sengserki

Diyalektê Zazaki

[edit | edit source]

Gorey İranolog Ludwig Pauli, hirê (3) diyalektê Zazaki estê:

1. Zazakiyê Zımey

[edit | edit source]
Dêrsım, Erzıngan, Gumuşxane (Kelkit), Varto, Xınıs, Tekman, Çat, Aşqale, Sêvaz (Qoçgiriye)[1]

2. Zazakiyo Miyanên

[edit | edit source]
Pali-Çolig, Hêni, Xarpêt, Piran, Licê, Erğeni, Qulp

3. Zazakiyê Veroci

[edit | edit source]
Çermug-Sêwrege, Alduş [2]

Ê Lıcê, Erğeni, Qulp, Maden merdum şeno mabênê diyalektanê merkez u veroci bıhesebno. Feki zey Modki, Sarız u Aqseraiye (Aksaray) ki fekê kıştê (kalekê), nê mabênê merkez u veroci de manenê.

Fonetikê Zazaki u Zıwananê İrankiyanê binan

[edit | edit source]

"v-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*w v v b, g b, g -
*we-nt- vata- va bad ba wind
*awer- var- varan baran baran rain
*wek- vač vac avaz bêj sing, say
*wegh vazaiti vaz- bez- bez- run
- - velg berg belg leaf
*wek- vač veng bang bang, deng voice
- - ver ber ber front
*wadh- vad veyv bayo buk front
- - verek berre berx sheep
- vefr- vewr, vor berf berf/befr snow
*wen- veēn- vên, vin bin- bin- see
vire- vir bir bir memory
*wikmt visaiti vist bist bist twenty
*widhewo vithava viya bive bi widow
*wei- vaeiti viyal bid bi willow
- - vam, vum badam behıv almond
- vaic vic- biz- bêj- select, choose
- - veyšan gorosne bırsi hungry
- veršni- vešn gošn beran ram
- - vaš giyah giya/gij grass
*wrdho- verd- vıl gol gul rose
- - velık gusaleh gurčık/gwêlik calf
*wlqwos vēhrke- verg gorg gurg wolf
- - vurayen gerdiden guherin change


"z"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*k/*g z/s z/s z/s d/h -
*kerd- zerdeye- zerri dil dêl heart
*ghol- zaranya- zerd zêr zer gold
*gno- zan- zan- zan- dan- know
*geme zamat- zama zava damad groom
*egom ezēm ez ez (min) ed- (min) I
*bhrgh berezant berz bilind boland borough, high
*dekm dese des deh deh ten


"ĵ-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*gw / *kw j / č ĵ z ž -
*gwen- jainish ĵeni zen žın woman
*gwhen- jan ĵin- zan- žen- playing music, to beat
*gwiwo- jiv ĵiwiyayıš zisten žıyan live
*gwiwo- jiv ĵinde zende zındi alive
*sekw-uper hača-upairi ĵor zeber žor up
*sekw-ndhero- hača-athara ĵêr zir žêr down
*sekw- hača- ĵı az žı from
*leuk- reočah - roĵ ruz rož day
*wekw- vač- vaĵ avaz bêž say, sing
- areĵah erĵan arzan erzan cheap
- vaič- viĵ- biz- biž- select, choose
*pekw- pač- pewĵ- pez- pêž cook


"b-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
d d b d d -
*dhwer- dvara ber der deri door

"hr-" initial

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
tr thr hr s s -
*trejes thri hri se se three
*trikomt thrisaiti hris si si thirty

"w-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
w w w h/w h/w -
*newn nava new noh noh nine
*kʷetwrkomt- čathwarosaiti čewres čehel čil forty
*newos nava newe no nûh, nû, nwê new

"-rz-" u "-rr-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*rg,*lg / *rd rz / rd rz / rr l l -
*bhrgh berezant berz boland bilind borough, high
- herez- erz hil- hel sprinkle, throw
- - wurz liz alez dash off, stand up
*splegh- spērēzan serpez seporz sıpıl spleen
- sered- serre sal sal year
*kerd- zerd- zerre dêl dil hearth
*wrdho- verd- vıl gol gul rose

"-w-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*sw hv w x(u) x(w) -
*swep- xvefne- witiš xwab xew sleep
*swe- xvet xo xod xwe self
- xvun gun xun xwin blood
- xveš- weš xoš xweš sweet
*swenh- xven- wend- xand- xwend- read
*swesor xveher wa xaher xweh sister
- xver- werd- xord- xward- swallow, eat
- - wašt- xast- xwast- want

"-m-"

[edit | edit source]
Hindo-Ewropayi Avesta Zazaki Farski Kurdki İngılızki
*m m m m v -
*nomn- nama name nam nav name
*geme zamat- zamay damad zava groom
*gwem- jamaiti gam gam gav step, come
*sem- haman amnan - havin summer
*gheim- zima zimistan zimistan zivistan winter
*domu- demana- dam dam dav domestic, home
*samos- hama- embaz hembaz heval same

"-ew-"

[edit | edit source]
Zazaki Farski Kurdki İngılızki
w f f -
hewt heft heft seven
kewt oftad keft/ket/kewt get in
grewt greft girt buy, take
kew kef kef foam
vewre berf berf/befr snow

Alfabey Zazaki

[edit | edit source]

Alfabey Zazaki de 32 herfi estê.

Herfê gırdi: A B C Ç D E Ê F G Ğ H I İ J K L M N O P Q R S Ş T U Ü V W X Y Z

Herfê qıci: a b c ç d e ê f g ğ h ı i j k l m n o p q r s ş t u ü v w x y z

Herfê vengıni (8): a e ê ı i o u ü

Herfê bêvengi (24): b c ç d f g ğ h j k l m n p q r s ş t v w x y z

Wendışê herfan be nımuneyê çekuyan

[edit | edit source]
herfe wendış [IPA] Zazaki Farski İngilizki Almanki İspanyolki
a a [α] asmên âseman sky Himmel cielo
b be [b] bıze boz she-goat Ziege cabra
c ce [dz / dj] cemed yakh ice Eis hielo
ç çe [ts / tsh] çê (keye) xâneh house Haus casa
d de [d] dare derakht/daar tree Baum árbol
e e [ε] ez man I ich yo
ê ê [e] dês Divar/Dewar wall Wand, Mauer pared
f fe [f] fek dahân mouth Mund boca
g ge [g] gırs (gırd) bozorg big groß grande
ğ ğe [gh] ğezale ghazal gazelle Gazelle gacela
h he [h] hak toxm egg Ei huevo
ı ı [ə] bırr Jangal forest Wald bosque
i i [i] isot Felfel pepper Paprika pimiento
j je [zh] jên (zên) zên saddle Sattel silla
k ke [k] koli Hizom firewood Feuerholz leña
l le [l] lew Lab lip Lippe labio
m me [m] mast Mast yogurt Joghurt yogur
n ne [n] name nâm name Name nombre
o o [o] oğır NikBakht good omen gutes Vorzeichen buena suerte
p pe [p] porr Moo hair Haar pelo
q qe [q] qatır Qatir mule Maultier mulo
r re [r] ri Roo face Gesicht cara
s se [s] sole Namak salt Salz sal
ş şe [sh] şêr şêr lion Löwe león
t te [t] tı to you du tu
u u [u] ustıne Sotun column Säule columna
ü ü [ү] düri Dur far fern lejos
v ve [v] vewre (vore) Barf snow Schnee nieve
w we [w] ware tableland Sommerweide meseta
x xe [kh] xal Xal/Dai uncle (paternal) Onkel (väterlicherseits) tío
y ye [y] yene (êne) Adineh Friday Freitag Viernes
z ze [z] zıwan (zon) zabân tongue; language Zunge; Sprache lenguaje; lengua

Alfabe ra qêri vengê bini

[edit | edit source]

Zazakiyê zımey de: 

çh kh ph th rr

Zazakiyê veroci de: 

´a ´e ´h ´l ´s ´t û

Ferqê vengan /herfan

[edit | edit source]
á a o
? asmên oğır


b p ph
ban porr phan


c ç çh
cem çım çhem (ro[y], la)


d t th ť
dü (du) tüye (tuye) thüye (kund) ťeyr (theyr)


é e ê
érd (erd, hard) des dês


f v w
fek vewre (vore) ware


g k kh q
galık kal khal[ık] qal


ğ h ħ x y
ğele hal ħal xal yene


ı i
bın bin


j ş
jên (zên) şêr


l ´l
lınge łınci


m n
mar nan


r rr ŕ
sere (sare) serre seŕ[ı]


s ś z
sole śi (kemere) zıme


u ü û
ustıne lüye (luye) łûr (merreo gırd)

Merdumê ilmê zıwanê Zazayan (Zazalociye)

[edit | edit source]
  • Paul, Ludwig. (1998) "The Position of Zazaki Among West Iranian languages" University of Hamburg,[3].
  • Lynn Todd, Terry. (1985) "A Grammar of Dimili" University of Michigan,[4].
  • Gippert, Jost. (1996) "Historical Development of Zazaki" Frankfurt University,[5].
  • Gajewski, Jon. (2003) "Evidentiality in Zazaki" Massachusetts Institute of Technology,[6].
  • Gajewski, Jon. (2004) "Zazaki Notes" Massachusetts Institute of Technology,[7].
  • Larson, Richard. and Yamakido, Hiroko. (2006) "Zazaki as Double Case-Marking" Stony Brook University and University of Arizona,[8].
  • Iremet, Faruk. (1996) "The difference between Zaza, Kurdish and Turkish" Stockholm, Sweden,[9].

Bıvênên

[edit | edit source]

Çımey

[edit | edit source]
Incubator Kırmancki
Retrieved from "https://incubator.wikimedia.org/w/index.php?title=Wp/kiu/Wikipediya:Zazaki&oldid=6467717"