Wp/kiu/Voltaire
Voltaire
_-002.jpg)
- Belki fıkırê to mı rê çewtiyê, la qandê kı tı fıkıranê xü bê ters vacê ez şına merdenı.
- -Voltaire
François Marie Arouet de Voltaire yew filozofo u 21 payızê peyın 1694 Paris dı maya xü ra biyo u 30 gülan 1778 dı şiyo heqeyda xü ser. Sınasnayenda Voltaire tenya welatê cı Fransa dı nê héme dınya dı ze nuştoğê u filozofê newebiyayenı (ronensansi) sınasnasêno. Voltaire, bı aqılê xü ya, bı rew fıkırdenı, bı hének (ironiy) u bı fıkrandê xü yê neweyana sınasêno.
Mabênê ser 1726 ra héta ser 1729’ı İngıltere dı sırgun dı maneno. Voltaire héyatê/cüwayenda xü yê sırguni dı zaf çi mıseno u fıkrandê xü ya şıno ravey/avêr. En taybeti sitemê İngıltere u toleransê diyaneti vineno.
Sırgun dı cüwayenı, bi semedê nuştena kıtabê Lettres philosophiques-1973 u bı na kıtab fıkırê liberalê İngilızan ame resa Fransa u ca mabênê şarê Fransızan dı kok tepışt. Kıtab senin vıcya nêvıcya qererê veşnayenda kıtabi vıcya. Yani kıtab bı hetê sistemê Fransa dı bi yasax u no çi bi semedê newedera Prai ra remayenda Voltaire. No fın cayê ciyê sırgun Şampanya dı (Champagne) şatoyê Emelie du Châtelet bı. Emelie hetı dest bı wendenda zaneyanda ilmê tabiati ke u ay hetı kıtabi Newton açarna.
Dıma merdenda madam Châtelet, Voltaire 1970 dı mecbur mend ca bıvırno. Qral Fredrik o en gırdi, Voltaire vêynda qesırda (şato) xü u Voltaire teklifê Qral Fredrik o en gırd qebul ke. Dıma wextê do kılım dı Voltaire bı Qral Fredrik kewt münaqaşe u 1953 dı Berlin terk kerd. Dıma sırgun u éware gêyrayen 1978 dı nezdiyê Cenewre (Genève) mezra Ferney dı rocanê xü yê peyneyıni cüwa u o dem dı romanê xü yê Candide (1759) nuşna u peynira kıtabanê xü yê Traité sur la tolérance (1763) u Dictionnaire philosophique (1764) nuşna.
Voltaire zi zeydê filosofandê wextê ronensansi deist bi, yani merdım homa wahêrê érd u azmini vineno u o homa mabênê merdıman dı çiçi beno beno nêbeno qarış nêbeno. Şarê êy wexti zaf şiy ser Voltaire u êy filozofê binikı fıkırê Voltaire parekerdê. Vatenê Voltaire écrasez l´infâme (bışıknı êy xırabi, yani wazeno vaco bışıknı kilisey Fransa) u na vate bi parolay nuştoğandê raya newe biyayenı.
Çarnayoğ: Faruk İremet
Kıtabandê cıra çend numuney
[edit | edit source]- Oedipe (Œdipe), 1719, piyes
- Henriyad (La Henriade), 1728, şiir
- Tarixê Karl XII (Histoire de Charles XII), 1731, komposizyon
- Zair (Zaïre), 1732, piyes
- Mektubê filozofi bı ingılızi (Lettres philosophiques sur les Anglais), 1733, komposizyon
- Témê ziyarey témê weşi (Le Temple du goût), 1733,
- Mektubê filozofi (Lettres philosophiques), 1734, komposizyon
- Merdena Sezar (La Mort de César), 1735, piyes
- Laceko vıni biyaye (L'Enfant prodigue), 1738, piyes
- Fanatizım yan pexember Mahomet (Le Fanatisme ou Mahomet le Prophète), 1742, piyes
- Mérope, 1744, piyes
- Zadig yan qeder (Zadig ou la Destinée), 1748, şiir
- Demê Ludvig XIV’i (Le Siècle de Louis XIV), 1751, kompozisyonê tarixi
- Pêserokê Tıxtor Akakias (Diatribe du Docteur Akakia), 1752, şiir
- Micromegas yan Lill-Masse (Micromégas), 1752, şiir
- Kandit yan optımizım (Candide ou l'Optimisme), 1759, roman
- Qısebendê Filozofi (Dictionnaire philosophique), 1764
- Ju mêrdek qıymetê cı 40 ecu yo (L'Homme aux quarante écus) 1768, ıstanıki
- Prensesê Babili (La Princesse de Babylone), 1768, ıstanıki
- O gamêşê sıpeDen vita tjuren (Le Taureau blanc), 1773, ıstanıki
Çımey
[edit | edit source]