Wp/kiu/Kilıtê Dêrsımi

Bokıre be Sosına herme sana bi jübini, bibi çêwt, Sultan Baba’y rê dare de vıneti bi. Sıncıke, Koê Sıpi, Jêle, Duzgıni, Aziz Avdeli, Buyere, Koê Suri, Koê Mori, Koê Munzuri bilgane gos nênê gulbanga Sultan Baba’y ser. Herd u asmeni, dar u beri, vas u çiçegi, thêr u thuri, mor u mılawuni, malê beskofi, verg u heşi cem u camaati rê ‘hüüü’ ontêne. Asme; loqmê Cem’i kerdi bi xo dest ke Cem reso. Moşiyê zerrê chemi koti be fırkephêçe, sêwlê asme ra raê venıtêne ke camat resê. Çhemê Munzuri kot têwt, da sênê xoro dêşi vati, heni veng da Heqi, heni qirra ke, zırçayısê çhemi zulumata sêwe zê kardi kerde lete. Herdê Berz u alçağa, herdanê jiyar u diayara a roce qulê xo wo ke koto tenge, yina rê as gırêdabi. Quli rê haştiyê, têduştiye, serbestiye wastêne.

Derê Avgesore; cerdê bınê Koê Sıncıke ra, hata Çhemê Munzuri tikaniye ser Gabano de xori bi. Mezra Bali ki na gaban de verê Koê Sosına de ca guret bi. Mezra Bali; zê halendia heli qarşiê Kemerê Kulige de dewa de Abasa biye. Seyd ve Şıxhesenia zaman de Khalmem ra goçh kerdi bi, şi bi Bodıg de mekan guret bi. Domananê dı bıraa; herdê jiyar u diyara ro ke bibi vıla, Sali, Sêydxan, Qeresıleman, Abas şi bi Ağdad de temel sana bi cı. Boliê lacê Abaşi ki şi bi Derê Avgesore de temel sana bi cı, na mezra namê xo mekandarê xora guret bi.

Serre1935 bi. Seyit Rıza Mezra Bali de serê boni de kurşi de ronişte bi. Çımê xo rıkê qarşiê xo kerdi bi, qonağê Viyaleka ro sêrkerdêne. Qonağ; dı seri ra raver, kistena lacê xo Babay dıma vırast bi. Sêyd Rızay usar milet qelebna bi cı, waxta-waxte de dı maği boni vıraşti bi. Hermenianê Vonki ra hiris ten ostay, Qoçgirici, Abasanê Tılage ra, ê Vonki ra, Mezra Bali ra , Halvoriye ra, Xaçeliye ra hata Ağdad mordemi amay bi. Taine awe ont bi, taine çamure vırast bi, taine kemeri ont bi, taine ostayıne kerde bi, taine dar u ber bırna bi, taine ki dorme de vıneti bi ebe çheka pit bi. Vişt u çar saata de odê, saneşiyê, çardaxê kerdi bi tamam. Na rey ki est bi Şine ser. Ferata, Qerebaliya, Qendıca, Kırmeleca, talıbanê Seyd Rızay ra; Khala be Asura ra mordemi amay bi. Na sevet ra ki qonağê Viyaleke; xarita Devlete de; ‘Rızo’nun Evi’ name ra ca guret bi.

Hukmati a sere ebe thiyara qonağ bombe kerdi bi. Lacê xo Resık Usen ki baji ra bibi dırbetın, dırbeti guriyêne, wes nêbiyêne. Seyd Rıza; qonağ ra veciya bi, ama bi Mezra Bali. Amayne re ama bi, hama zaf kot bi ğêal. Qısawata xo zafe biye. Baba kişia bi, Seyd Rıza ki êndi kokım bi, huredia yide kam ronistêne ke. Lacê xo Şıxheseni ra zaf hezkerdêne, hama Şıxhesen mordemo de zerrevesayi bi, meremetli bi. Şıxheseni mıloçıke bile nêdaznêne. Dêwr dêwrê meremeti nêbi, hukmati ki hatê ra zor kerdi bi. Mordemo ke çerxê aşire bıçarno; cırê aqıl u izan, şasi u ujine lazım biye. Seyd Rızay ‘Kilitê Dersimi’ dênê kami ke?

Hukmatê Anqara seveta mıletê Dêrsımi ferman vetêne, qanuni morkerdêne. Hetê ra aşiranê Dersımi ra çheki top kerdêne, hetê ra ewraqi guretêne dê ke, kam verva hukmati vecino, kam hetê hukmati dero, bızaniyo. Seyd Rızay guman kerdi bi ke, hukmat tıdarek vêneno ke Mıletê Kırmanci ra hefê vereni bıcero. Çıke; her serre hukmati etsênê aşirê ser, têy dênêpêro hama heqber nêveciyêne. Soğıniye de aşiri verda bi pê, teliyê destê xo ebe destê aşiranê Dêrsımi vetêne. Sêyd Rıza; êndi Sêyd Rızao verên nêbi, êndi zanêne ke qewğanê aşira de bêçıka hukmati esta. Alişêr Efendi ki cat kerdêne ke hukmatê Kırmanciye pêsaniyo. Yi roca ki Alişêr şi bi lewê ağaê aşira Qırğa Salman Ağay ke, Abasa de dısmenaine caverdê, aşiri têde bêrê were.

Dêrsımıca tıma textê xo rıznêne, oncia bextê xo nêrıznenê. Seyd Rızay oncia ki tedvir xodest ra nêverda ra, nêt kerd ke aşira reyna sıname kero. Çıke hem wertê aşire de, hem wertê aşira de zafıtena sebebê amayına ekseri Seyd Rıza venıtêne. Hukmati ki cat kerdêne ke çheka top kêro, Dêrsımi bıcero wertê gırmıka xo. Ataturki ki wez da bi, vat bi ke; ‘Dêrsım; kergana, mao ke na kergane munıs kerime.’ Seyd Rızay ki soğıniya Mıletê Kırmanci xêr nêdiyene, qısqwqta xo zafe biye. Saba ni ğebera Seyd Rızay cat kerd ke riê şa u sıpi her kes bıveno. Lacê xo Şıxhesen be bırazaê xo Aliqadıria tayın kerdi, cırê vat: “Merevê Ruşi ra hata na roce mordemanê kherrana ra dirê tena arêdê!” Wertê aşire ra Hesenê Ali, lacê İbisê Thü, Sapıkcı İb, Qumê Kherri be havala ra des mordemi beli kerdi. Seyd Rızay mordemanê xorê vat: “Xo hazır kerê, raa mawa düri esta!” Hetê ra bınê deşti ra xebere wertê aşira ro kerde vıla ke ‘Seyit Rıza sono Erzıngan Teslim beno!’ Hatê ra aşire rê vat; “qatıra hazır kerê, sonime Kamax ra sole anime!” Aqılê keşi nêkot ser, hama Seyd Rızay hem aşira xo, hem Mıleto Kırmanc pêyde guretêne.

Seyd Rıza aspar, çhekdarê xo pêa koti raê. Mazra Bali ra veciyay Warê Qerta, Koê Bokır ro verdi ra, hatê Pulur ser şi. Êlbaba ro veciay ser, Koê Munzur ro hetê Zeranige ser şi. Kedege raê sero biye, Zeranige Kedege ra dı saati raê biye. Kedege de veşti, çê Usenê Mıji de bi meyman. Seyd Rızay a roce; Kedege ra elçi rusna Zêranige. Elçi temey kerd vat: “Qaymakam be Yüzbaşi rê vace Seyit Rıza meste ara sodıri de sımarê meymano.”

Çê Usenê Mıji de Seyd Rızay rê kabab cêrênê, qaymaqam ki saba maymanê xo sodıri rê dame nênê ro. Qaymaqami tê ont Xozat, vat: “Sêyd Rıza meste yeno ita, lewê mıde çewres cenderme esto, onciya ki tibarê mı be nina nêno, heştaê suwari sodır lêle ra rast kêre ke imdadê mı resê. Xozat ra hata ita ebe aspar ses saati raa. Ez hal be hal non nêana, Sêyd Rızay xecelnena, hata ke imdad ama rest. Suwari ke amay, ez Sêyd Rızay pêcêna, teşlimê Anqara kena!”

Roca bine sodır ra, Seyd Rıza cıla xora ust ta. Roci; nikila Sultan Baba’y ra est desta Puluri. Wayırê çeyi peşkire este vılê xo, tasê awe gurete şi qarşiyê meymanê xode bi çêwt. Meymanê gırani riê xo çarna Sultan Baba’y. Dest est kemala xo, düway kerdi: “Ya bımbareko ke dina kena roşti Ya mıhemmedê homete Tora kena rıza u mınete Qomê xorê çeberêde xeri rake Kosê jü de ki ni kokımi tey cake… Raver can weşiye Dıma têduştiye Tıma haştiye… Ya Sultan Baba Cirananê mı Domananê mı Az u uzê mı Mıxeneta ra Xıyına ra Bêbexta ra Bısevekne… Ya Munzur Baba Ez ke neqa; qulê dormê mı adırê mıde mevesne guna mıde wertağ meke.. Sıma danoğê mınê; Ez êwro ebe nêtê paki sona çeberê dısmeni. Dısmeno afeto ke yağê mıra nêgıneno waro.. dısmeno ke mı zav u zeçê mıde, omedanê mıde, cirananê mıde keno dısmen.. Kamıciye ke xêra, to aê mırê neşib kerê… ezo bextê tode… Sıma jiyar u diyari Berz u alçaği soğıniya mı soğıniya mıletê mı xêr biyarê, ma tari de meverdêrê..”

Seyd Rızay be mordemê xo Kedege ra koti raê hetê zêranige ser gami eşti. Çewres şüwari ki Xozat ra koti bi raê, ostori heni ke koti bi çarnal, fırnanê ostora ra kepur erjiyênê.

Desta Zêranige heni rındek asêne ke, cenneta zurekere biye. Çayır u çimen.. dar u bero khewe.. baxçê gul u nêrgıza dormê awe de zê bostani royai bi. Awa Munzuri zerrê dewe kerdi bi dı letey, dormê viyal u qawaxi ro qelfe biyêne. Viyal u qawaxa sero enway ther u thuri wendêne. Vengê ther u thuri tı vatêne seda Awa Munzuri rê havaline kerdêne. Dormê raê de çinik be çinik perra ra perperıki, mês u pizangi, zê barse guriyêne. Say ke maluqatê herdê bımbareki Sêdyê xorê ama bi jüan, hurmet muskıtêne cı. Hetê ra ki cırê veciyay bi dare ke mesero meymaniya Qaymaqami. Ni herdê cenneti rê çhekdarê Seyd Rızay hewes mendi bi, têwrte de qesey kerdêne ke vengê Sêyd Rıza ra ceneqiay ra: “Lao.. çênêrıjiyaêne.. mao amayme nejdiyê dayra hukmati.. luliya tıfonganê xo averde kêrê, heni berzê hermê xo!” Çhekdari sas bi bi ke, İmamê Laçi rest imdadê çhekdara, cırê vat: “Rayber vano ke, yanê ma dısmenainê ra nêsonime.. maneşiya xo niya wa!”

Qaymaqamê Zêranige be Yüzbaşiya verba meymana şi, destê jübini toqa kerd, sekuyanê verê qonaği de baxçe de niştiro, hal u demê jübini pers kerd. Çhekdari sanay pê Sêyd Rızay piya reşmi onti. Qaymaqami be Yüzbaşiya ki Seyd Rızay de reşmi onti. Çhekdara çhekê xo berdi çêe de nay ro, astır est ser, yi ki şi kınarê Şıxhesni be Seyd Rızay ra düri niştiro. Ebe semavera çay ama çay sımia. Mabenê meymana be qaymaqami de mobet têra bibi, hama qaymaqam des deqqey de defê ustenê ra şiyênê qatê seri onciya amenê. Halê têy bi Seyd Rızay quman kerdi bi, hama nêzana ke boyna Xozati rê têl onceno, ala suwarey koti mendi. Waxtê ara verdi bi ra, waxtê perrociye ki ama bi, hama hal be hal non sıfre nêamêne. Perroc ra tepia lesa de keli ebe pırınc ra qapame bibi, amê serê xonça. Seyd Rızay khav kerd ke cendermey pede, pede dormê sıfri de hira hira bi ağme, zê helqa her ke şi benê nejdi. Êndi zana ke no non nonê madağio, hurendia xora ust ra, guvsto çhekdara kerd ke raurzê. Çhekdara ra her jü bi hetê de qapami ro, jü qorr cıra kerd, jü sêne, jü qıneste, ebe a hala têwerte de purt kerd, kerd miya xo verr ra uştira.. voşti şi zerrê boni, têdine xo resna çheka, elemani gureti, fisegi sanay fek bi teber. Têde bi rast hama, lacê Sêyd Rızay Şıxhesen hurendia xora nêust ra. Bêlkia ki xo piyê xorê feda kerd ke o raxeleşiyo. Heştaê şüware ki rest, zê torge vorna meymana ro, onciya ki saba xatırê çaê, Seyd Rızay mordemanê xora mınete kerde: “lao.. babokê sıma wa lao.. goni mevecêrê.. tıfonga rast pıramenê.. cendermey domanê feqır u fıqareye.. serr ra thal kerê lao..”

Seyd Rızay be mordemanê xoa, pırenê xo çhırkerdi bi, wertê a cennemi ra veciyay bi, peyiser wes u war reşti Mezra Bali. Na şiyaine de, hukmati Seyd Rızay ra lac duti guret bi hama, ro u gonia Kırmanciye nêguret bi. Hetê ra hukmati mikapê riê xo dabiwaro, hetê ra wertê aşira de nıfısê Seyd Rızay kerdi bi qewetın.

Hukmati ke lacê Sêyd Rızay Şıxhesen verdara, Seyd Rıza Zênka de bi. Şıxhesen dı seri bi ke Xarpet de hepıs bi, Seyd Rızay lacê xora pers kerd, cırê vake: “Laê’m..! Rocê toê hepışine hona nêqediye, se bi ke Avdıla Pasay to verdara?” Şxıheseni vat: “Bao! Avdıla Pasay vake; ‘ez to verdenara, so piyê xode qesey ke, xora ke piyê to ama texeletê hukmati bi, mılkê Sursuriye to sero tapü kena. To ki kena encümenê Eleziji’.” Se ke Şıxheseni hêni va, Seyd Rızay herdisa xoa sıpiyê hirê rey dêarê berde verê fekê xo, cêra cı vat: “Laê’m, Laê’m! Hêni aseno ke to somiyê hukmati zaf werdê. Na fermane mırê dot ra imza kerda rusna, aqılê sıme nêreseno ni xebera. Ez texelet bi ki yê mı lao, texelet nêbi ki yê mı lao. Zur u dubarê hukmati çine? Yina de nê dino, nê imano, mı pırdê yinu de loni diye. To ke sona taxelet bena ki, ez pil u hurdianê torê mane nêbena. Çaê to bado vacê, piyê mı bi sebebê mulxutê mı.” A roce ra tepia êndi na xebere sero camat nêbi. Êndi nêamay pêser, na mesela sero ki nêvıneti. Şıxhesen qesa piyê xora nêveciya. Yi hurdemêna ki jubin sero zaf hêc bi. Raşt ki hukmati raver dewê Abasa bombe kerdi. Seyd Rıza şi Mezra Bali. Hurendiya Seyd Rızay ki Mezra Bali de doz kerde, dewe ebe thiyara bombe kerde. Seyd Rızay mulxutê xo guret veciya Koê Sosına. Sosına de bonê bınê herdi vırast, domani kerdi cı, bexo cıla xo sanê koka de merxe. Rocê veresan ra, Seyd Rıza bınê merxe de cıle sero roniste bi, hetê ra tıvzıki ontêne, hetê ra dest kerdêne kemala xora, qarşiyê xode Koê Sıpi ro sêyr kerd. Lêl u mığorbe waxt bi ke bıkotêne, Serê Pakıra de lambê cemsanê ekseri bulişkiay. Seyd Rızay vat: “Saan Ağa nıka tenge dero!” Cepê Koê Sıpi semê Saan Ağay de, cepê Koê Sıncıke ê Şıxhesi bi, Koê Bokıre ki Seyd Rızay gureti bi xo ser. Esker ke Koê Sıpi ra ravero, şindorê Sıncıke be Bokıra ki kotêne tenge. Na sevet ra Seyd Rızay çareşiye re qafe qefelnêne. Birdene fikrê ama cı, vat: “Elaiye esker amo serê Pakira, Sultan Sêyd. Son ke bi lokiza finê cı, alatirig vêsnenê, qarşiyê mara zê peroci asenê, mılet vêneno xof keno. Yi arabê eskera yêne, sonê lambanê veri ra belibenê. Bextera ra Sılêmanê Weli Begi; terefê hukmati gureto, Saan Ağa hetê made ro. Heq qewte cıdo. Cerdê pê Koê Têxti pırrê goniano. Goniê xo herd ra veciye, hem hiraye, hem ki şa u têliêne. Adır bıcêre, sêre gonia ra bıfetêle, adır cıverdê, va hata sodır bıvêse.” Cini u cüamerd, domana son ra kosegê adıri gureti şi, adır nay gonia ra vêsnay. Êndi yi goney hata sodır zê çıla vêsay. Sêyd Rızay heni kerd ke Koê Sultan Sêyd de elaiye bıvêno, bızano ke çıqa eskêre Sêyd Rızay esto. Eskêre dêwlete Sêyd Rızay ra xof bıkêro. Bado raşt ki ekseri hal be hal hata payız tibar nêkerd ke hurendia xora bılewiyo. Sêyd Rızay fecirê sodıri de dı mordemi rusnay, vatke: “Sêre cor nikila koy de meteris bıcêre, tij ke biye şirin thiyarey hetê Qereçor de vecine, serê Mamekiye ro yêne, bumba erzenê ma. Hadar vındêre, se ke amay nêjdiye ma, cêro sıma hiremêna piya tıfong panê, meverdê nêjdiyê ma bê.” A roce fecir ra hirê-çar mordemi şi nikila koy, uza qula gurete, koti meteris. Uza pit, seke thiyarey veciay, amay serê Mezra Boli, bi nêjdi ke bumba raverdê dêwe, têdinê cêro piya tıfongi naypıra, thiyarey kerdi berz, sanay asmên. Thêyara bese nêkerd ke alçağ bê, kor-poşman cêray ra peyiser şi. A sere hukmati tıdarekê xo serba sera bine di, ekser ont qısla.

Eskerê hukmati her ke şi qewete zêdenê, ebe elayi u tabura koti Dêrsim. Qanuno ke sera 1935 de Anqara de mor kerdi bi, qerarê yi qanuni ardêne hurendi. Qanun ra gore, rutbê Korgenarali ra pasao de bil tayın kerdi bi. Morê Sultan Sılemani da bi yi. Ne mekeme, ne qanun, ne ki vijdan, hemuye yi desde biye. Korgenaral Aptullah Alpdoğan; zulm u zorbajiye de wayırê tercubani bi. Hukmati ki ki berqeştera o tayın kerdi bi. Alpdoğan be müffetişanê hukmati raver şi Dêrsım de rapori guretide, bado yi rapori berdi Anqara de destıq kerdi, naê gore; Dêrsım de raver çheki top bê. Dısmenaine wertê aşira de têra bo, na sevet ra wertê aşira de mızewıri bıveniye, ebe pera têkotene qurdi kêre. Dêrsım de hawur qereqol u qıslê gırşi vırajiye. Ağleri bêrê teşlimê hukmati bê. Yiê ke teşlim nêbi bêrê kistene. Yiê ke ceriaypê, surgunê sukanê cêri bê. Her jü caê ro ağme kerdene bê, wertê qomê Tırka de bıvuriye, kamiye ra hetê Tırka ser bımoriye. Yiê ke qarşiyê hukmati vecinê bêrê qırrkerdene.

Generali; raver ağleri top kerdi, cıra texeletiye waste, tayıne ra elemutine waste. Tibarê tayıne be Generali ama, çhekê xo top kerdi dayi. Taê elemuti vıneti, taê bi milis, taine lez kerd, verva hukmati veciyay. Yinanê ke çheki teşlim kerdi, bado yi ki poşman bi. Ni mesela ser lawıki bile imis bi. Lawıka jüa de sair vano: “Dada wayi, wayi Kheko bıra wayi Key ke ma çhekê xo top kerdi dayi A sıre de jiyar u diyari mara herediayi”

Usarê sera 1937 bi. Seyit Rızay bê ağlerê Dersim’i bınê Halvoriye u Sılıca de amay Têlewe. Boverê Çhemi hetê Sılıca sal, naver hetê Halvoriye viyal u qowax bi. Ververê Çhemi de darê suredari bi, awe wertê ro vêrdênae ra, kerkele dênê, sanêne kokanê viyala, nata-bota qelfe biyêne. Olağa geçuti uza biye, tholboskê bırri bibi ya, Awa Muzıri ra xurrayıs amêne, awe bêderman biye, felek nêşikiyêne sêro bover. Bover ra lewe Cıvrail Ağay de phoncas mordem bi. Usıvu ra lacê Dılê Rêti, mordemê Qemer Ağay, Pilvanka, têde Sal de ronistayi bi. Sêyd Rızay be Usê Sêydia têlewe de nisti bi ro. Bover hetê Sılıca ra jü mordemi veng da, vake: “Sıma ra mordamê de venge berji beli kêre, jü ki ita ma beli keyme, xebera xo yirê vacê, o ki marê vaco, ma jübini pêhesnime.” Hetê Halvoriye ra Pax ra Hesê Xıdê Keremi, bover ra Demenu ra Xıdê Gêwe beli kerd. Xıdır bıraê Hesê Gêwe bi. Ravêr Cıbrail Ağay be Sêyd Rızaya weşiya jubini pers kerde, hal u demê jubini pers kerd. Bover ra Xıdê Gêwe fêke Cıbrail Ağay ra vake: “Kêwraê mı to zof kota mı viri, lêw nana destê tora. Ağuzar u intizarê mı zofo ke ez defê to bıveni, hama Muzıri mabêne ma bırno!” Sêyd Rızay cüabê xo Xıdê Hesê Keremi rê vat. Xıdê Hesê Keremi verfekina Sêyd Rızay ra cüab da Cıbrail Ağay, vake: “Ez ki lêw nana kewraê xora, intizarê mı ki zofo, rê to bıveni, hama bımbarêke Çhemi mısade nêdano. Çıgo sıma se vanê, qesa sıma çıga vacêre!” Xıdê Gewe, fekê Cıbrail Ağay ra, vat: “Taburê esker ama wertê Usıva de Paxê Suri de çadır fitra. Dar u ber ont pırd gırêda, mekere vet naverê awe. Baqi Dewleti ve mordemanê xo des goligana koli onti serê pırdi, tenê qaz verda ser, adır napıra, pırd vêsna rızna. Ma pesêwe şime, tıfong na eskeri ra, yüzbaşi gına cı, cêray ra, vozday peyiser şi. Ma konime çheke, xebera sıma çıga?” Xıdê Hesê Keremi nınga sero bi çêwt, Sêyd Rızay cüabê xo Xıdê Hesê Keremi rê vat, Xıdi veng da bover, vat: “Kêwraê mı! Hukmat seba riê jü keke ra xaliyê nêvêsneno!” Xıdê Gewe vake: “Nê, nê. Na rey goni veciye. Hata nıka tek-tuk qereqoli bi, veng nêkerdêne. Nina vat ma ra u vırazeyme, mektebu vırazeyme, medeniyet anime Dêsım. Se ke amay ravêr qıslê gırşi vıraşti. Cinik u çênekê ma êndi nêthawrenê sêrê teber ret bıfeteliye. Ni bênamuşine kenê, ma ki naê qebul nêkeyme. Ma xebere gurete ke ebe qeweta gırsa oncia yêne ma serde. Ma konime çheke.” Sêyd Rıza hurêndia xora ust ra, rınd şi kınarê awe. Postalê nınga xoa çhepe vet, puçê xo ki vet kerd wertê postali, postal kınarê xode naro. Nınga xoa çhepe hedi, hêdi derkerde wertê awe. Nınga xo hata kabok derkerde, têpia peyiser onte, pêxode sêrkerd Xıdê Hesê Keremi şi lewe, bi çêwt Sêyd Rızay vake: “Kêwraê mırê vace awe serdına, ez bese nêkena nınga xo awe fi!” Cıvrail Ağa ke xebera Sêyd Rızay heşiapê, dot ra cüab da, vat: “Ez qedaê kewraê xo bıceri. To qocê Tornê Babaya, to ke nêthawrena, ma se teyna heqberê hukmati berime!” Sêyd Rızay tenê sebır kerd, vake: “Jü yüzbaşi gıno cı, thaba nêbeno, ala sebır kêre, rêtiye bena, rêtiye. Metersê kewraê mı no dêwran niya amo, niya sono!” Sêyd Rızay ke heni cüab da, Cıvrail Ağa bover ra xil bi, sala miyanê xo herbi vıskıte ra, sali sero phêşti ser merreddia ra, deştê xo sênê xo sero serê zerria xode resnay pê, sala xo este xo ser. Usê Sêydi dest na zımêlanê xoê xişta ser, perpeşiara, cêrara Sêyd Rızay vake: “Kêwraê to Cıbrail Ağa hao merd!” Sêyd Rızay puçê xo guret pıra, postalê xo kerd nınga xo ust ra xoser, vake: “Urze, Urze! Urze kêwraê mı urze, mı hêwnê xo diyo. Peyniye de mezela mı, mezela to, mezela Sêyd Uşeni bena jü. Soğıniye de ma resêyme pê!” Cıbrail Ağay sala xo xoser ra este, vake: “Kêwraê mı qesa to serê mı sero, hama Muzıri mabêne ma bırno, ma jübin ra düri mendime ke, ma kılê xo jübin ro bıbırnime.” Sêyd Rızay vake: “Kılê mıno kêwraê mıro. İqrarê ma, ma jübini ra cêrra mekero!” Cıvrail Ağay vat: “Halla halla, kemrê bıce, ma kılê xo bıbırnime bercime Gola xızıri, sondê xo borime!” Sêyd Rızay naver ra kemerê gurete, Cıbrail Ağay bover ra kemerê gurete, hurdmine kılê xo a kemerê ro bırna, este çhem. Sêyd Rıza naver u bover ser ra çımê xo fetelnay, bırra vake: “Bıraêne! Warê sıma Bokıra, Sosınano, warê sıma Koê Sultan Babayo. Ma êndi bıraê jübinime. Mabenê made şindori dariye we. Dısmenaina dariya we. Dêsım be Şıxsenia êndi jü saybeno, aşira tedina pêresnime serba şeref u namusê xo daymepêro. Tıfongê xo Mercimek de bercime. Vırnia hukmati awa Pêrtage de bırneyme, zobi domanê ma, malê ma têwerte de bıfeteliyo.”

Seyit Rızay êndi rêw, rêw Saan Ağa be Alişer Efendiya di, saba verveciyaina hukmati sero qeseykerdêne. Hama Seyd Rızay ki guman kerdi bi ke bırazaê xo Rayber hukmati de fek cüno. Dirê seri ra raver Alişer Efendi ki ardi bi gosê Rayberi ra cırê vati bi ke subayanê hukmati de zaf menisero. Seyd Rıza Mezra Bali ra veciya şi bırrê Sırpati. Saan Ağay be Alişer Efendi rê elçi rusna ke Rayberi ra düri vındêre. Aşire ki êndi dew kerdi bi thal yi ki ko de bi. Rocê, jü mordem ama lewê mordemanê Sêyd Rızay, qesêykerd, vake: ”Sêyd Rıza ki mara cor mığarêe dero. Hukmati cırê ewraqi rusnê, xete rusna, vato bêro teşlim bo.” Sare, sarê Holvoriye ra biye, dewucê xo Yıbili rê vatke: “Bego! To ke ni Muzır Babay naskena, mı bere lewê Sêyd Rızay. Domonê mı hona hurdiye, ez nêşikina xode bıfetelni. Sêke waxtê Urışi de cinika re se kerdi bi. Vatêne Urışi cini bajia ra sanê düyara, cırê senê heqereti kerdê, hasa sıma ra sanê islegê koti pêkerdê. Ma Tırka ra terseyme.” Dursê Usê Mışti, Asurıc bi, Halvoriye de mendêne. Muxtarê Dewe bi. Çıke hukmati ra ke çı biyamêne, ebe destê yia amêne. A sandıqe ki Avdıla Pasay rusnay bi. Hukmati ke sandıqe ke da bi Sêyd Rızay, Durs ki tey bi. Sare heşiyêpê ke Sêyd Rıza cıra nejdiyo, vat: “Dı-hirê cüamerdi mıde bêre, ez sona lewê Sêyd Rızay.” Usenê İsmaili, Begê Yıbıli be Çhucia Sare de şi lewê Sêyd Rızay. Hama Sare Sêyd Rızay ra riyê xo nêdêneya, cıra vêyvıkine kerdêne. Vatêne; ‘Qocê Tornê Babo’yo. Şiya xo mırê gıran yêna.’ Mığara wa ke Sêyd Rıza têyo, yina ra cor nêjdkek biye, şi tepia amay. Sare ke pêyiser cêrêya amê, dewucanê xorê vake: “Ê ma thala, wa-waê, Sêyd Rıza ne sono teşlim beno, ne ki thoa. Ma şime mığara Sêyd Rızay. Mığara de ca gırêdaiyo, cay sero cıle rafitaiya, Sêyd Rıza cıle sero ronistaiyo, herdisa xo miştidano. Kuline jübini ra perşi-merşi kerdi, a deqqa de Lacê xo Şıxhesen ki veciya ame. Tenê ke areşiaymeya, Sêyd Rıza cêra cı vake, ala Xatuna Waranê Zımi ra pers kêre, A; çaê ama? Êndi Rıji de noboti çina, Rız ki xorê kemera verde ro. Bêgê Yıbıli, Cuçhê Fındıqia mecal nêda, vatke; Rayber Sare vana ‘ez eswetega, wayırê domonuna. Nia, bınê kemera de, wertê bırri de, damışt nêdana, dere u derxına ra besenêkena domonu bıfetelni. Ma nêşikime hukmati de herb bıkime. No merebeo, domonunê ma vera çımanê ma sungi kenê. To so taxalet be, no zav-zêç raxelişiyo. Vana to ke kora menda, zafıteni, lewê tode manê, to cavernêdanê nêsonê, aê ra ama.’ Bêgê Yıbıl ke hêni va, Şıxheseni vake; ‘Apê! Xebera mı ki xebera Vêyva Waranê Zımia. Sêyrke, hukmati, torê hedia kerda sandıqe, mor kerda, haleti rusna. Vano dêwa daan to, mılk dana to. Wazeno ke tode bêro werê. Bê sesebê zav u zêçê feqır u fıqari mebe, so teşlim be, no mılet raxeleşiyo.’ Sêyd Rızay hêrdisa xo miştdê, vat; ‘Laêm, laêm, aqılê sıma nêreseno ni xebera. Hukmat juan dano mı, mı xapneno. Sandıqe mor kerda rusna, fêkê Rıji keno şirin ke, Rız sêro taxelet bo, la berco vılê Rıji .Bese ki bero pê kaê xo bıkero. Ez ke kot de berba, sıma ki mıde bıberbê.’ Sêyd Rızay ke na qesa xo vate, nı kes vıqa, ne ki nıqa. Ma xorê uştime ra ameyme.”

Seyd Rızay; halo ke qom tey bi rınd zanêne, hama despera yia ke amêne a biye. Gegane cêrênê jiyar u diyaranê Dêrsimi vero, mınete kerdêne ke Dêrsımi rê çeberê de xeri panê. Dina ki na zulm u zorbajiyêre kher u lal biye. Seyd Rızay roc be roc soğınye diyêne, hama her keşi rê na bêtere eskera nêkerdêne. Rocê pesewe ra Sırpat ra veciya, Awa Muzuri ra vışiya bover, gına hoqısa Gogane. Asme asmenê khewi ra zê tıramia adıri bibi sur, tam mabenê Sultan Babay be Koê Sosına de sewledêne. Sêyd Rıza hurendiya xode vınet riê xo çarna asme, vat: “Ya sureta Ana Fatma; torê ayan u beyano. No qarê çeyi niyo, qarê Kırmanciyo, koto vılê mı, az u uzê mırê çeberê de xeri panê.” Xo çarna mığaranê hetê Pışkeki. Şi uza Alişer Efendi di cırê vat: “Alişêr Efêndi so dugelanê teberi, yina ni kerdenanê Tırka ra xeberdar ke, bêlkia zulmo ke ni kenê, danê hegle kerdene, çêl u çhukê ma telef nêbeno.” Alişêr Efêndi raji nêbi vake: “Ez se sıma ita caverdi sêri, gonia mı gonia sıma ra sura?” Seyd Rızay vake; “Alişêr Beg, na qesa sero zaf mênimewerê, şiyaina to, marê vınetena tora xêra. To ke şiya koti, bese kena verfekina mı bıke, morê mı morê tüyo’.”

Rayberi wesena Zêyneli berd lewê xo. Mıstafaê Tornê Sure xalê Zêyneli bi, Mıstafa ki Zêyneli de şi lewê Rayberi. Rayber yi hurdemine re vat: “Ali Şêr Bêgê Qoçgirici bıçisêre. Alişer ke çişia, esker Dêsım ra peyiser oncino, nêne ke nêkisênê, esker vengê ma bırneno. Esker ke onciya, a waxt awe ra naver ye mı, awe ra bover ye to. Mılk jübin ra barekenime.” Zêynel lewê Rayberi ra şi, doğri şi dêwa Sêydaliyê Hebeşi. Sêydaliyê Hebeşi Kırmêla Qerebalia de vınetêne, Zêyneli mordem rusna lewê Sêydali, ard lewê xo cırê vat: “Rayber vano Ali Şêr Begê Qoçgirici ke bıkişime, esker cêreno ra peyiser sono. Ma ke nêkişime, esker aşire qırrkeno. Tı na xeberê re se vana?” Zêyneli ke heni qeseykerd, Sêydaliyê Hebeşi kemerê hurdkeki herd de top kerdi, nia zê thığa noni ardi pêser. Hirê tena kemeri qurça kemera ser ra gureti, eşti kınar, cêra Zêyneli, cırê vat: “Ni kemera ro serke, thoa xor kot cı?” Zêneli vat: “Nênê, çaê xor cı küyo.” Sêydaliyê Hebeşi nafa ki pasqule dê pıro, kemeri têde belesur kerdi, phızqiti, vat: “Nafa se bi?” Zêyneli dest kerd jübin ra vat: “Xêr têy nêmend, têde şi.” Sêydali vat. “Eke raşti heniyo, çistena Qoçgiricana esker ke peyiser sono, mılet xeleşino, aşirê Desimi sonê va hirê teni sêrê. Ali Şêr Efendi bıkisê rê, aşire rarêynê. Na qurçe Koê Dersim bi, ni kemeri, Qoçgirici bi. Ebe ni hirê sera pırodaina, aşire ke xeleşina, Qoçgirica bıkisêrê.” Zêynel şi Efendiyê Tornê Sure ki resnena xo, wesêna Mıstafaê Tornê Sure, Mıstafa ki guret şi mığarawa ke Ali Şêr Beg teyo, şi uza. Mığara fekê Çhêmi de biye, bınê Pışkêki de biye, Alişêr Beg be cinia xo Zêrif Xanıme, jü ki bırazaê xo be cinia bırazay uza mendêne. Bırazaê xo ki nêwes bi, cıle de bi. Zêynelê yi ke na het ra şi, Zêrif Xanıme vat: “Alişêr, Kêwra Zêynal hatın.” Ali Şêr be Cinia vera cı şi, ardi zerrê mığa ra, cırê non-mon ard, nonê xo ke werd, Zêynelê yi uşti ra çhekê xo gureti ke teberbêrê sêrê, eke koti çeberê mığara, tepia xafıl de cêray ra nay pıra. Zêrif Xanıme ebe çheke biye, çıngda, aê ki na pıra, pisto tey ont, fes u puşia Mıstafaê Tornê Sure sere ra berde. Vonk ra tornê Çhuçi, Efndi ki çist. Zeyneli mecel nêda cı, na Zêrife ra. Abasa çar cani uca kişti. Serê Ali Şêr Begi cırakerd berd Bokıre de da hukmati. A roce; êndi malê sani ama bi ke, vengê tufonga ama. Se ke veng gına tufong ro, Seyd Rızay hêbeta ra lerzna, hurêndia xode nêvınet, ust ra nata ama, bota şi, heni pay ra têy fetelia. Tenê waxt ke vêrd ra, jüê veng da, vake: “Alişêr Efêndi kisto!” Seyd Rızay daxoro, dev u riê xo ruçıkna, porê xo ont, kharrais u jibais kot têdine, zele-mele kote cinika, pêro berbay. Seyd Rızay ver çarna Sultun Babay, Zeyneli be Rayberi ra zêwti kerdi. A roce, Seyd Rıza Topatan de mênd, bi sodır, Lacê Şıxheseni Sahêyder şi Ağdad, Ağdad ra goligi ardi, Seyd Rızay ebe çêa barkerd, şi terefê Laçına.

Saan Ağay qolê xo guret şi Thanjiye. Uca de Memê Hure vat. “Saan Ağa! Ez hêşia pê, Lacê Phırçoy be taina mısawrê kerdo ke to bıkise.” Saan Ağay inam nêkerd. Hama, Saan Ağay, dı roci ra ravêr, Lacê Lıli be Lacê Phırçoya rusnay bi Pakıra, Yi şibi taxaletê Avdıla Pasay bibi. Sılêmanê Wêli Bêgi ki Pakıra de hetê hukmati de bi. A roce, Sılêmanê Wêli Bêgi Lacê Lıli be Lacê Phırçoy rê vat bi: ‘Sıma ke besekenê Saani bıkisê, bado ki bêre taxalete hukmati bê.” Saan Ağa, hurdmêna lacê Phırçoy, jü ki Khurêsıc piya şi Khuresa. Khurêsa uca wara de bi, yine vat: “Saan Ağa, sıma ita fındenê, hama esker serba sıma yêno, ita ma ki qırr keno.” Saanivat: “Eke hêniyo marê dı qati cıla biyarê, dêwe ra cêr bınê qowaxa de rafiye, ma uca ramerdime.” Cırê cıli ardi bınê qowaxa de fiti ra. Lacê Phırçoy Khurêsıci rê vat: “Sodır rê dı saati mendê, to çaê xo sano ita, urce so.” Saan Ağa ki heşia xo, saata xoro sêykerd, vat: “Sêy İbrahim! So marê bızêke sere bıbırne, sorba qerrteke, marê biya.” İbrahim ke şi, Saan Ağa kot ra. Saan Ağay hêwnê xode nırrêne. Tenê waxt ke vêrd ra, Lacê Phırçoy elemanê Saan Ağay bınê bêrcinê Saani ra ont, Saan hona hayıg bi, vat: “Lao, çıgo to hêni kena?” Lacê Phırçoy vat: “Saan Ağa, mı dest kerd bınê cıla tora ke ala qutia tutunê to kotia, mı xorê cığara bıpistêne.” Saan Ağay qutia xo vete, cıra cığarê dê bı cı, vat: “Bıce, to be na cığara wa tê ri de.” Saan; oncia hêwn ra şi, eke nırrayisê Saani ama, Lacê Phırçoy zana ke hêwnê şirin dero. Tıfongê Saani bınê cıle ra ont, sana çare, yi bini ki tıfongê xo sano sêne, hurdmêne nınga tıfonga onte. Saan, til bi, vat: “Weiy...! weiy, nay mıra!” Yinanê ke Saan çisto, serê Saani cıra kerd berd Xozat de teşlimê hukumati kerd. Heştê kote mabên Hesen Ağaê Wêli Ağay, Mezra Sure de kot vırniye, hurdmêna Xıdi uca çişti. Memê Hure ki têy bi, yi ki na pıra. A zımıstan ki İbrahim çist. Welê Lacê Phırçoyo ke nabi Saani ra, o ki Sılêman onbaşiyê qereqolê Qereğlani çist.

Seyd Rızay mulxutê xo guret şi Laçına de hêşte mênd. Rocê sodır lêle ra ustra, lacê xo Şıxheseni rê hewnê xo qesey kerd, vat: “Laê’m; mı êwro hewnê di. Hewn de; zoniyê vora sure vora. Hêni aseno ke, êwro ma têdine ita de qırr kenê, na dere marê beno mezele. Qos ke nanê mı, ma xorê şime hetê Koê Muzıri. Sıma bêrê êwro sêrê Laçına ra goliga biyarê, ma hurendia xo ravurnime.” Cinai Şıxheseni dıcane biye, cêrê vıstêwrê xo vake: “Xızır nêkero, ez hurêndia xora nêlewina. Qırrkenê ki, va bêre ma zê leyrıkanê pısınga ita qırrkêrê. Ma çend rocio ni dere u derxınu ro ca be ca fetelime, êndi şime koti?” Veyva Seyd Rızay ke hêni va, Seyd Rıza mıradiya, bastona xo gurete cerdê pê xoro veciya ser hêni tik şi. Sodır bi, êndi roc xeylê bibi berz, Usenê Bêji lewê mulxutê Seyd Rızay de veciya. Usenê Bêji şuwanê Sêyd Rızy bi, Seyd Rıza ki lêle ra mıradiya bi şi bi, Usenê Bêji ki dıma şi bi. Seyd Rızay Usenê Bêji rusna bi, Şıxheseni rê vake: “Şıxhesen! Sêyd Rıza vano ‘Laê’m..! Qê hurêndia xora melewiye ra, eskêri dormê ma be dormê Laçına fırçêwerme gureto, nê sêrê qoliga biyarê, nê ki thaba.” Roce biye veresan saate amê phoncine, cenia Şıxheseni, pusula onte, vake: “Aha! Şuwarey naê vêciyay!” A waxt eskeri têde ebe şuware bi. Kelpe ki lewe mulxutê Seyd Rızay de bi. Cinia Abasê Sesbeçiki mıradiya bi, kutık ki kot bi aye dıma ama bi uca. Birdene veng gına kelpi ro, kutık loa, ravêr çutê cendermey veciyay. Anıke destê xo dardi we howa, cenderma rê vake: “Teslim...Teslim...!” Cenderma vake: “Vurun...! Ateeeş...! Ateeş..!” Qersuni zê torge vornay pıro, eve desta bumbey êşti ser, kerd severese, vengê qerrsunu u bumbu be vengê zırçayıs u qirrayısê cini u domana kot têwerte. Zele-mele kote cı, zırçayısê yina veciya asmen. Uca de têde qırrkerdi.

Rocê Erzıngan ra dı elçi amay Ağdad. Seyd Rıza’ya fetaliay, rae berde ser, şi di. Elçia ra jü mektubê cêvê xora vete dê Sêyd Rızay. Seyd Rızay elçiya ra waxtê Urışi de ke Erzıngan de mendi bi, uza nas kerdi bi, tibarê xo be cı ama. Mektube Valiê Erzıngani rusna bi. Tey vati bi ke ‘To ke xo resnena mı ez to xelesnena ra. Seyd Rıza teyna mendi bi, nêçarina, elçiya ra dirê roci ra tepia gına raa Erzıngani. Eke şi Çhemê Erzıngani eskera hegle kerd. Qatıre sero thonê neweşi de bi. Rızê Berti rê ki vati bi, eke ma pêcênê, to be havalê xo ebe heqa xo mıde amê. İfadê xo heni bıde re ke sıma mesuliyet de memanê. Dı mordemanê pêa be jü asparia reşti lewê nobotçiya. Eskera day hegle kerdene, cıra pers kerd, vat: “Sıma sonê koti?” Rızê Berti vat: “No kokım nêweso, dıdanê xo deceno, beyme toxtori!” Cendermey inam bi, waxto ke verdi ra cendermey sêyr kerd ke miyanê aspari ra qayısê esto, xoxo de vat ‘ no qayıs hermê dewıca de nêbeno.’ Sık kerd, oncia day hegle kerdene, şi lewe des est qayıs ont ke pusula wa. Ser sêyr kerd, ses adırê ki tey di, kokımi ra pers kerd: “Namê to çıgo?” “Rızo!” “Kamici Rıza?” “Ez feqırê de heqio, dewuc Rıza wa!” “To Seyd Rıza wa?” “Koê Dêrsımi de Rızay zafiê, to kamici Rızay pers kena?” Ekseri çita serê Seyd Rızay onte, kemala xo veciye werte, eskra teğbin kerd ke Seyd Rızao, hama qatıre ra ard war, kelepçey sanay bajia. Seyd Rıza nêçar mend, mektube vete derkerde ekseri vat: “Ez meymanê Vali Begia. Na mektube ki sadê mına, xebere Vali dê, ez vali bıveni.” Cemsê amê Seyd Rıza berd Erzungan. Vali cara diyar nêkot. Dirê roci ra tepia ard teber ke berê Xarpıt, Seyd Rızay sêyr kerd ke zaf mılet amo diyariye, dest dart we, helaliya xo waste, ebe vengê de berji qirrq vat: “Hukmato zurekero, bênamuso. Ez xapıta, mırê dame nêro.” Bado ki ebe vengê de mermi, vat: “Ey Erzıngan.. ez jü feqır Rıza wa, mı to dı rey talan u teris ra xelesna, to qocê Erzıngana, jü mordem nêxelesna. İmanê mı ke Sultan Babay ra esto, to zelzele bê!” Sera ra 1937, payız bi. Seyd Rıza be ağlarê Dêrsımi hepısê Xarpeti de bi. Seyd Rızay de heştaê sere şi bi. Qanunanê dewlete de darestena khali mınasıb nêbiye. Yine qanunê xo bexo dewesnay, vişt u çar saati de mekeme sanepê, seri day waro. Seyd qarşiyê hakimê dewlete de perpeşiya ra, vat: “Saado ke serranê mı qıc vano, lacê mıra qıco. Sıma ke mınasıb vênenê, ez se vaci?” Sera ra 1937 bi, asma payıjia peyine, pesewa rocanê 15-16 ine biye. Taxşiyê amê Seyd Rıza napıro ke berê berzê dare. Kerd taxşiye, vırniya taxşiye de ki mordemê roniste bi. Buğda Meydanı’ye Xarpıti de lambanê cemsa ra hawt darê darestene asêne. Seyd Rıza yi mordemi vat: “To Anqara ra ama ke mı berzê dare?” Mordemi veng nêkerd. Seyd Rızay vat: “So yi pilê xoê Anqara rê vace ke, Seyd Rıza vano; mı zur u dubaranê tode bas nêkerd, no mırê bi derd. Mı ki verba tode çhok ronêna, va no ki torê derd bo!” Mordem İhsan Sabri Çağlayan bi. Seyd Rızay vat: “Na sata mına kostekıne lacê mıdê!” Mordemi vat: “Lacê to ki fime dare!” Seyd Rızay vat: “Eke heniyo, lacê mı mıra tepia darêfiye!” Onciya ki vatene nêarde ser, Resık Usen pira raver est dare. Seyd Rıza zê xortê de dest u payi ebe qifa gami hetê dare ser eşti, qiira vat: “Ewladê Kerbelayime.. Bêhatayime.. Ayıbo.. Zulmo.. Qetılo..” Rest cellati, ebe zerpa bota thonda, la xodesta est vılê xo, phine dê sandali ro. Roê xo zalıma dest nêda, rest haqia xo. “Zalımkara candegê Seydi berd Koê Çorçıği de vêsna, kerd herd, ser beton kerd, vake: Candegê ağleranê Kırmanca ke mezele de bo, roê nina kono vas, vas mezele sero rewino. Malê nina yeno ni vaşi ra çereno. Vas ra sıt beno, roê nina sıt de vêreno canê Mıletê Kırmanci. Meste-birro ni oncia serê ma daznenê.”

Yi roy ver de, sera 67ine de ezo sızde dera. Wertê gul u nur de bê!

Nuştoğ: Cemal Taş