Wp/kiu/Dêsım 1938-1994

Na therbe a Therbe Niya! Desımi nêçe terteley di, nêçe therbi werdi. Ma, ni therban ra çül gırse qe vanim 38a! Belkia, domaniyna ma ebe qalê 38ia vêrde ra, coke ra (a ri ra) heni borzal kenim. Jü therbe ki na gunê ma de gınê Desımi. Zanê m' gorê çül therba fenae na biye! Heta 38 çend terteley amay vêrdi ra. Dewlete ba xo, qalê 12 tertelun kena. İsanê (sarê/mılletê) Desımi, heqberê nine peroynan de ama. Ni therbi têde seveknay, her therbê ra tepiya xo da arê. Anciya zey verêni kamiya xo ramıte. Zey verêni keşi rê vıle çewt nêkerd! Keşi rê sere nêna ro! Hokımê xo, hokımraniya xo herdê dewrêşi sero zey tumuni ramıte.

Emma, na çül peyêne (1994), heni aseno ke hal be hal nêvêrena ra. Sarê Desımi heqberê na therbe de nêşikino bêro. Tırem sebi ke, nafa no qomê Desımi bınê na therbe de mend; welle-herre nêşikiya xo ser ra dêm do? Se bi ke bınê na therbe de hellejiya? Ya ki, hendayê therbi (38, 38i ra ravêr) se seveknay?

Gereko, ma nine rınd saye kim. Hetta nine sero serê nêdajnim, sebebê nine recal nêkim, therbê ke hona dıma bêrê, qe ebedil yine ver nêşikinime ke raye teber kim! Heqberê ni therbun de berim, xo nine ra bıseveknim! Anciya zey verêni kamiya xo bıramim.

Serba na saye-kerdena ke cor mı nusnê, serba na saye-kerdene mao ke ni persun biarim zon/jüan:

1. No isanê Desımi a gun de senên bi, nıka senêno?
2. A gun de itiqatê xo çıton bi, nıka çıtono?
3. A gun de iqrariyne senêne biye, nıka senêna?
4. A gun de ciraniyne, dostine, omedine çıton biye, nıka çıtona?
5. İsanê ey guni, a roce ra nat se vurriya, be senê dona ama na roce? (Se

don vurna?)

Cüabê ni persun (qesun) gereko araze bo, biyariyo zon. Ez nine na hala morenu:

1. 38 de herdê dewrêşi ke vêrd dewlete dest. Dewlete ni herdi sero komelê xo sanıti pê, ebe destê ni komelana hem xo da naskerdene, hem ki mılletê Desimi asimile kerd. (Zêdire qereqol bo mektebana)

2. Mabênê serranê 40-50ine de mıllet zêdire surgın şi. İnayê ke mendi; Egın, Arapker, Palu, Ercıngan rê şi gure, şi pars, şi dızdiye. Ebe mılletê ni caana amay têleye; sarê Desımi tenê ca vurriya. Nejdiyê 50ine de ke mılletê surgıni peyser cêra ra ama, ine xo de adet u torê Tırkun, zonê Tırkun ard. Çül zêde a taw mıllet sas bi. Niyê ke şiyê, vurriye heni amê.(!) Teyna nêvurriyê ki; amê ni caan ki vurnenê! İtiqato zelal biyo têwerte ra, zon biyo Tırki, zagon zagonê Kırmanciye niyo!... Nine ra ber jü ki, dewlete dewan ra xortu ni rocu dana arê bena Akçedağ de dana wendene kena Eğitmen. Ebe destê ni eğitmenana zonu zagonê xo fina dewun miyan.

3. Serranê 50-70e mabên de, (zêdire destê Partiya Demokrat a) ra u olaği, heni amay dewun. Dewlete newi newi binay vıraşti. Qereqoli, mektebi, banê ebun, sağlık ocaği zêdiyay. Sarê Desımi serba kar u gurey tenêna zêde bi teber, şi sukun. Sukanê nejdiyana nêmend, şi sukanê ğerbi, sukanê gırsun. Ni rocun zêdire cüamerdi wexto ke kar u gure reya; yanê payıji şi gure, usari amay. Na mabên de zonu zagonê ğerbi ke xo de ardi. Cad kerdi ke zê yê sarê ğerbi pıra cê, zê yê ine bıfeteliyê, zê yê ine borê, bısımê, qesey bıkerê!... Mılleto ke tayê durımê xo rındo, ine domanê xo day mektebun, day wendene. Ni talebey ke amınani amêne; nine ki zonê Tırki ya mobet u sobet kerdêne. Pir u rayber; jiar u diyargi nas nêkerdêne. İne ra; heqê Kırmanciye ra xeberi dêne! Ebe ni hala bi çhepçi, bi anti-feodal, bi sosyalisti! Atatürk rê, laik cumhuriyet rê bi muti; pi u khalıkê xo ra küti düri; ine ra, jüanê xo ra zagonê xo ra ar kerd (ucamiay)!

4. Serranê 70-80’ine de hurêndiya sırşi pullığe, hurêndiya gaun traktore, hurêndiya makina cüni patose gırot. Hacetê cıte vurriay. Mabênê cıte bo cıtkariye ki vurriye. Henda heni zey verêni isanê kare lazım niyo. Kara çar-phanc mordemun jü mordem şikino vêneno! Hergo çê ra letê ra zêde isan thal mend. Hetê ra no hal, heto bin ra mobet u sobetê talebun bo iyê ke zımıstani sonê sukun qesê ine, mıllet rınd vet lıngu ser, fit olağune sukun. Hereketê demografiki ni rocun rınd bi suxi. Nafa, teyna zımıstani nê, henda mıqerrem guriyaine rê şi. Dı-hirê serri ra tepiya zav-zeçê xo ki berdi. Zav-zeçê nine, cêniyê/hermetê nine paiz bo paiz şi usar be usar amay/amey. Ni zav-zeçi zav-zeço ke mendo inay; ni cêniyun cêniyê ke mendê inay sas kerdi. Be piştıkanê xowa, mobet u sobetê xowa, ebe jüanê xoyê newiya(!)… ebe hemu hala… Cêniyê ke dewan de mendê, nêşiyê sukun; inani ke zor da mêrdanê xo, taênu mêrdê xo fiti raya Estenboli, İzmiri, Edeney…

Gencê/xortê dewun têde bi dewrımci. Jüanê dewrımciun teyna Tırki bi. Dewrımciun ebe jüanê Tırki ya nêne werê, ebe jüanê Tırki ya wendêne. Ebe jüanê Tırki ya propoganda xo kerdêne. Ni serrun de hokıme 68ia itiqat daêna bi senık; jüanê Tırki bo zagonê Tırki ya tenêna bi zêde. “Dede/Baba”ine qediye. Sarê Desımi “hukukê” xuyo peyên kerd vindi.

5. Serrané 80-90’ine dewlete gıraniye tenêna zêde dê Desımi. Ebe cunta wa Desım de cami vırajiay. Zav-zeç day arê berdi İmamhatibun. Ni domani wexto ke amay izine çêanê xo, qurbana çê xo nêwerdi. Sodır lêl ra veciay seranê banu, ezanê venday. Ma u piyo xo rê kafir vati. Bi mıslıman. İtiqatê xo itiqat say nêkerdi. Ancia ni serrun de, Devrımci dewlete de koti qewğa. Qewğa gırse Desım de gurete dê. Hetê ra dewlete hetê ra devrımciun sarê Desımi fit halê hali. Taênu devrımcian rê, taênu dewlete rê xeberdariyne kerde. Mıllet rınd eslê xo ra küt düri. Heni ke, taênu hemu het rê xeberdariyne kerde. Muzeyrine veciye gılê asmêni. Sarê Desımi roc bo roc don (thon) vurna.

6. Serranê 90-2000 de dewlete defterê xoyê şiay ancia kerdi ya. Dewê ke 38ine de vêsnê, inay ancia fiti cı. Dewi-bırri hemu ca vêsna. Dewê ke biyê thal, dewıcanê binan rê bi mezat. Kam ke motora koliun vernê xo dest kot yi dewun tekê dare nêverdê. Her keşi xo düs de talaniye dê ni caun. Dewi rınd kerdi herremus. 38 de kes demısê ni dewun nêbi bi. Zêdire ki sevekıtınê ke roce nê roce iyê ke şiyê ancia yenê hurêndiya xo. Kes nêthowrêne sero ey dewan ra çüye xo dest kero biaro. Hem mılleti ra ucamiyêne, hem heqê xo ra xof kerdêne, hem pir u rayberê xo ra tersêne! Ma nıka?

38 de mılleti 10-15 serran de a welle xo ser ra eşte. Nıfısa xowa dinamike resnay ra, vengê xo ancia da hesnaine, vengê xo ancia da ko u gerısun. Nafa, nê nıfısa dinamike mende (awa ke ko u gerısun de dewlete qır kerde, awa ke serba kar u gure şiye sukun, awa ke tersana biye teber…) nê mılleto verên!

Taê hona ebe adet u torê Kırmanci ya kaê xo kenê. Nafa; no isan, na therbe ebe ni hala, (moreyê ke cor moriyê inan ro ke rınd niyadanim/sêrkenim vinenim ke) hal be hal bese nêkeno raviyarno!

Manê taê çeku

• bo = be
• borzal = fıkır
• cok = coke
• çen = çand
• çıton = çıturi
• çül = Arebki kulli ra
• demıs = Tırki dayanmış ra
• dewrımci = Tırki devrimci ra
• don = thon
• eğitmen = Tırki ra
• ebedil = ebedi
• gereko = gereke
• gun = Tırki gün ra
• hellejiyaene = ?
• hendayê = hondaê
• heqber = heqa
• hergo = herge
• jüan = zon
• nêçe = Tırki nice ra
• recal = ?
• suxi = Tırki sıkı ra
• têleye = têlewe
• tırem = ?
• ucamiyaene = ar kerdene
• zêdire = jêdêri

Çıme

• Xıdır Eren, Dersim Hayat, amor:8