Wp/kek/Poyonam

XCH’OLOB’ANKIL XYAALAL LI AATIN: poyanam.

Qilaq chan ru naq k’ub’k’uuk ru.

Naq natamank ru malaj naq  natz’ilmank rix, chanchan naq jo’ka’in naq k’ub’k’uuk ru: /poy-a-nam/

/poy-/: jun xxe’ aatin naraj xyeeb’al:  seeb’ moko aal ta. Yal iq’ xsa’. Naraj ajwi’ xyeeb’al yal mu, yal sa’ iq’ wank. Jun chik xyaalal li aatin /poy/, ha’an kok’jayal che’ nalaq’ab’amank ru, chi k’ob’b’il xsa’ ru ut aran na’oksimank li xk’aamal. Chi rix a’an nat’uyub’amank sa’ ru’uj jun li che’ b’aqb’aq xsa’ ut nalapmank sa’ junaq xhoplal kumkuukil pek li wank sa’ junsiir chi  k’al. Naq nachalk li iq’ natenlok xyaab’ ut naq nake’ril malaj naq nake’rab’i li ch’ejej na’ke’xiwak ut nake’elk sa’ li k’al li yookeb’ xk’ob’inkil, xb’aan naq toja’ letzlo’k malaj yook chi ochenk.

Jun chik li aatin nak’utunk wi’ li /poy/ ha’an li /poyte’/. Xk’ab’a’ jun li tusb’il che’ nimq sa’ jo’keb’ li b’ach, chahib’, huhul ut li nimqi po’jor, natus ru nake’xb’ak chi chaab’il ut ha’an na’uxk wi’ nume’k sa’ xb’een li nima’. Naraj xyeeb’al seeb’seeb’ li poyte’, sa na’iiqaak xb’aan li ha’. Jun toon chik li che’ poyp, xk’ab’a’, naq nachaqik li che’ a’in, moko jwal aal ta, ab’an chaab’il che’ cho’q re li kuukib’k. Sa’ li molob’aal aatin Yukateko, Diccionario Maya Cordomex, naxye: /poyche’, ha’an li tz’alamche’ sa’ q’eqchi’. Poyte’ che’: a’an li poyte’ sa’ q’eqchi’.

(una gráfica. Descripción. Sobre una peña dentro un milperío que está jiloteand, colocar una bara inclinada de 2 o 3 metros de altura, en forma inclinada, en la punta cuelga dos, tres o cuatro tablillas muy delgadas que al ser movida o golpeada por el aire, produce ciert sonido que los pajaros, xaras, zanates o chocoyos que estan picoteand los elotes pequeños que aún está brotand en los tallos de la milpa) ponerle un nombre abajo o encima de la gráfica POY. Puede hace una gráfica de una balsa.)

/-a-/: a’in yal jun yaab’ na’oksimank re xlaq’ab’ankil malaj xnut’b’al xyaab’ li xxe’ li aatin rik’in li naxsumela wi’ rib’.

/-nam/ relik chi yaal, a’in maji’ natawmank li xyaalal. Ka’aj wi’ nak’emank reetal naq nata’limank chik sa’ kiib’ oxib’ chi aatin: /chinam:chi-nam/; /ixnam: ix-nam/: /wixnam: w-ix-nam/; /kaqinam: kaq-i-nam/; /aak’ab’kenam: aak’ab’k-e-nam/. Chanchan naq naraj xyeeb’al jun wankilal, jun loq’al.

/Poyanam/: naru xyeeb’al a’an jun li seeb’ jwal wank xloq’al wank xwankil, wank xnawom, wank xna’leb’.

Li aatin poyanam q’axal sa rab’inkil yalaq b’ar yookatqeb’ chi roksinkil anaqwank, xb’aan naq najt kisacksook roksinkil. Ka’ajeb’ chik junjunq li cheekel winq xe’qab’i chaq chi roksinkil, jo’ chaq aran Chi K’ajb’om, Se' Nawuq’, Q’anpur-Karchaj, ut b’araq tana chik.

Chan ru naq xtikla wi’ chik roksinkil chi kaw ut chi us li aatin a’in. Naqaseraq’i eere jun li resilal. Sa’ li chihab’ 1982 naq kitikib’amank xtz’iib’ankil xhuheb’ li kok’al li yookeb’ chi tzolok sa’ ka’paay ru aatin sa’ li Proyecto de Educación Bilingüe, MINEDUC. Sa’ li kutank chaq a’an, jwal sachsook chi ruheb’ li komon xjalb’al sa’ q’eqchi’ eb’ li aatin: /persona, humanidad, gente/, junelik nake’xye: /kirisyaan/. Qilaq li naqab’ihaqt sa’ li roksinkil li aatin a’in.          

1. Xiikileb’ li kirisyaan sa’ k’ayiil.

2. Moko k’iheb’n li kiriyaan xe’k’ulunk sa’ li ch’utam.

3. Ink’a’ nake’ab’in li kirisyaan, jo’ nimalaq ta li tayeheb’ re.

Relik chi yaal, naq ke’k’ulunk laj junpak’al palaw ut kule’xmin rib’ sa’ li na’ajej, xkelam xteepal li Ab’ya Yala (América nayemank re anaqwan), kule’oka chi xminb’al li Paab’aal, jo’ kama’ xchaq’rab’inkil ke’xk’ul chaq xb’aaneb’ li Rajawal Espany. Kule’okaq chi xch’olb’ankil naq tentook te’xpaab’ li kirisyaanil, chi kama’an te’kole’q ut ink’a’ te’xik sa’ xb’alb’a, ut a’in xchaq’rab’ li najolomink re li paab’aal katool, li santil Paap , cha’ankeb’. Ch’olch’ook naq aajel ru te’xpaab’, wi ink’a’ te’kamsiiq. Kama’an chaq li raatineb’ ut kama’an ke’xb’aanu. Qilaq k’a’ ru ke’xye re laj k’amolb’e qawa’ Hatuey naq okeb’ re xkamsinkil: __Paab’ li kirisyaanil re naq tatxik sa’ choxa, wi ink’a’ sa’ xb’alb’a tatxik. Qawa’ Hatuey kixpatz’: Ut eb’ a okeb’ re chink’atb’al ma te’xik ajwi’ se’ choxa.  Ha’an ke’xye: __Te’xik.  Qawa’ Hatuey, kixye: ___Ink’a’ nawaj rilb’aleb’ ru li okeb’ re chink’atb’al, jo’ka’an naq laa’in xikaqin sa’ xb’alb’a, chan. Ha’in kik’ule’k sa’ tenamit República Dominicana anaqwank.

Jo’ka’an kexb’aanu chaq sa’ xk’ulunikeb’ toj anaqwank. Kama’an naq sa’ josq’il sa’ eetil ke’xmin li kirisyaanil, jo’ka’an naq timiltimil ki’ok chi sachk li aatin POYANAM. Yal junjunq aj chik nayehok re. Naq xink’i chaq, ka’aj aj chik li aatin kirisyaanil nake’xye. Ab’an us tana naq li yuwa’il Qawa’ Lix Kusil, naab’al li seeraq’ kixye chaq we. Sa’ jun li seeraq’ naxpatz’ li aatin POYANAM, jo’ka’an naq kiqatikib’ xtawb’al ut xtz’ilb’al rix chi us ut kiqatib’ roksinkil sa’ li xhuheb’ li kok’al yooko chi xtz’iib’ankil, kama’an xtikla wi’ chik  chaq roksinkil li aatin a’in. Toj wank sa’ inch’ool xtusb’al li seeraq’, kixye chaq we linyuwa’il, b’ar wi’ na’oksimank li aatin POYANAM.  

Qilaq b’ayaq roksinkil li aatin POYANAM re naq teek’e reetal jwal us na’elk chi ru li kirisyaanil, xb’aan naq a’in sa’ kastiiy eljenaq chaq /cristiano/

1. Xiikileb’ li poyanam sa’ li k’ayiil.

2. Moko k’iheb’ ta  li poyanam xe’k’ulunk sa’ li ch’utam.

3. Ink’a’ nake’ab’in li poyanam, jo’nimalaq ta li taayeheb’ re.

4. Sa’ li xteepal li ruuchich’och’ k’iila paayeb’ ru li poyanam, wankeb’ saqsaq xtib’eleb’; wankeb’ q’eqq’eq xtib’eleb’. Wankeb’ q’eqmoyink xtib’eleb’, kama’ li qatib’el laa’o laj ralch’och’. Chi junil li poyanam oxloq’ maajun naru naqatz’eqtaana.

Sa’ xteepal li Watemaal, numtajenaq li tz’eqtanaak nake’xk’ul xk’ihal li poyanam, yal sa’ xk’ab’a’ naq jalanjalanq li qab’onol. Arin natiklaak xtawb’al ru li tz’eqtanank, li majewank li xik’il’uuchink. Jo’ kama’ ke’xb’aan chaq laj junpak’al palaw naq ke’k’unk ut toj yookeb’ ajw’ li ralal xk’ajol anawank.

5 Sa’ xteepal li ruuchich’och’ k’ila paay ru li paab’al; wankeb’ poyanam aj mormon, wankeb’ poyanam aj musulman; wankeb’ poyanam aj Budiist ut wank poyanam kirixyaaneb’.

Chi junil li paab’aal oxloq’, maajun naru naqatz’eqtaana. Ka’aj b’an wi’ ink’a’ naru naqamin junaq paab’aal sa’ xb’een junaq chik tenamilt. Naq taamin laapaab’al laa’at naraj xyeb’al naq laawe ka’aj wi’ a’an li us. Li poyanam yookat wi’ xminb’al laapaab’aal yookat xyeeb’al  moko useb’ ta li nake’xb’eeresi a’an.

Arin natiklaak xtawb’al ru li tz’eqtanaank, li majewank ut li minok paab’aal. Jo’ kama’ ke’xb’aan chaq laj junpak’al palaw naq ke’k’unk ut toj yookeb’ ajwi’ li ralal xk’ajol anawank, ab’an wankeb’ aj wi’ xpoyanamil aj ralch’och’ anaqwank naq jwal yookeb’ xtakchi’inkil li k’ila poyanam re te’xpaab’ li ak’ paab’aal. Ha’in rahilal naxk’am chaq xb’aan naq na’ok li rahilal sa’ li molam, sa’ li junkab’al ut wank chik naq rik’ineb’ li alal k’ajolb’ej.

Sa’ Xna’ xchaq’rab’il li Wateemaal sa’ li waqlaju ka’k’aalil raqal naxye naq maajun naru natz’eqtanaak chi rix xpaab’aal, oxloq’ chi junil.

Constitución.Corte de Constitucionalidad. Agosto 20º2

13 sept. 2021. Lic. Cuz