Wp/kek/CHI XJUNIL WANK XYU’AM

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kek
Wp > kek > CHI XJUNIL WANK XYU’AM

CHI XJUNIL WANK XYU’AM[edit | edit source]

  • Jun raqal li k’a’uxl yooko xtz’iib’ankil cho’q reheb’ li qakomon aj q’eqchi’.

Jun k’a’uxl yooko xtz’iib’ankil cho’k reheb’ li qakomon aj q’eqchi’

  • ·        Cho’q qe laa’o laj Q’eqchi’ chi xjunil wank xyu’am. Wank yu’am li loqlaj ch’och’, ut chi xjunil li wank chi ru. Wank ajwi’ xyu’am li po, li sa’qe, li hab’, li ha’, li pek, li kaaq, li xaml, wchx.
  • ·        Sa’ ch’ina k’anjel a’in yooko xyeeb’al naq li k’a’aq re ru wank ajwi’ xyu’am. Eb’ li k’a’aq re ru nake’yo’laak, nake’oso’k. Ab’an naq toj wank xyu’am, taawil ru, taawab’i, taach’e’, taato’ch, taawoksi, taak’am, taatz’eq, malaj taakanab’.
  • ·        Yo’yookeb’ kama’ junaq li poyanam, kama’ junaq li winq, kama’ junaq li ixq, kama’ junaq li xul; kama’ junaq li saaj malaj kama’ junaq li cheek.
  • ·        Li naye’k a’an naq wankeb’ xch’ool, wankeb’ xwankil, wankeb’ raatin.
  • ·        Li poyanam aj Q’eqchi’, naxk’e xloqal, naxk’e xwankil, naxra, naraatina, naroxloqi chi xjunil li k’a’a’q re ru.
  • ·        Chiqu laa’o us xtz’iib’ankil, us rab’inkil, us xnawb’al, us xtzolb’al li na’leb’ li yooko xtusb’al.
  • ·        Li yooko xtz’iib’ankil maawa’ paab’aal. Xkomon b’an li xk’eeb’al xwankil, xyeeb’al rusil, xyeeb’al xrahil; chank ru naq wank, chank ru naq nachalk, chank ru naq naqataw li wank sa’ qasutam, malaj sa’ qajunkab’al.
  •    
  • Chi kama’in naqatusub kiib’ oxib’aq xk’ab’a’ li k’a’aq re ru, li wankeb’ sa’ qasutam, li wankeb’ sa’ qochoch, li wank sa’ choxaal, li wank sa’ ruuchich’och; li naqak’a’uxla yo’yookeb’ xb’aan naq sa’ li qatin naqaye chank ruheb’, yal rilb’al, yal rab’inkil, naqaye naq wankeb’ xyu’am.

·        Chi xjunil li k’a’aq re ru li ink’a’ xpatz’mank, naru tixk’e xkomon laj k’utunel.[edit | edit source]

  • Naqatikib’ aatinak chi rix loqlaj Tzuultaq’a, li kutank, li saq’e, li po, li i’q, li ke, li tiq, li kaaq ut li nimha’. Naqak’auxla naq rik’ineb’ a’an natiklaak li yu’am.
  • Li Tzuultaq’a wank xwankil, wank rusil, wank xrahil, wank xk’ab’a’. Na’ilok, na’ab’ink, nak’ehok, namaq’ok, nayo’ob’tesink, nakamsink. Josk ut chaab’il. Naxk’e qawa, naxk’e quk’a’, naxk’e qayu’am. A’an qana’. Wank xmoos, wank ral, wank xrab’in. Wankeb’ tzuultaq’a teelom, wankeb’ tzuultaq’a ixq. Wankeb’ nimqi Tzuultaq’a, wankeb’ kok’ Tzuultaq’a.
  • Li kutank na’chalk, natiqwo’k, na’ok, naxxik, nanimank, nakach’ino’k, nak’iik, nak’osk. Wank xwankil, wank rusil, wank xrahil, wank xk’ab’a. Wank xme’tz’ew.
  • Para el Q'eqchi', las cosas también tienen vida.
    Chi xjunil wank xyu'am/Todo tiene vida.
    Li saq’e nakamsink, nak’atok, na’elk, naxik, namoyk, nawark, na’ilok, nab’eek. Wank xwankil, wank rusil, wank xrahil. Qayuwa’. Naxaqliik sa’ saq’e’il.
  • Li po nayo’laak, na’ajk, nawark, naxxik, nachalk, naxorok, nanimank, nakach’ino’k, na’ilok. Wank ru, wank rix, wank xmu. Wank xwankil, wank rusil, wank xrahil. Qana’chin.
  • Li hab’ natz’apok, nachalk, naxxik, na’eek’ank, nab’eek, nat’ane’k. Kaw rib’. Naxxaqliik sa’ hab’al q’e.
  • Li iq’ na’eek’ank, nab’eek, nakutuk, nat’anok, naxik, nachalk, nakamsink. Kaw rib’. Wank xmetz’ew, wank raatin.  Q’un, josq.
  • Li xaml wank xwankil, wank xwinqilal, wank ru’uj raq, wank raatin. Nab’a’tz’unk, na’aatinak, nanimank, nayo’laak, nakamk, nak’iik, nakach’ino’k.
  • Li ke nachalk, nakamsink, nachu’uk, nak’atok. Kaw rib’.
  • Li tiq nachalk, nak’osk, nachupk, nak’atok, nakamsink, natawasink. Kaw rib’.
  • Li kaaq na’kamsink, naropok, nak’atok, na’eek’ank, nat’ane’k. Josq. Kaw rib’.
  • Li nimha’ wank roq, wank ruqm, wank xsuutut, wank xyo’leb’aal, wank ru. Nakamsink, naq’ototnaq, nak’iik, nachaqik, nanimank, nakach’ino’k, nanuq’uk, naxmuq rib’, na’yo’laak, nasachk, na’eek’ank. Kaw rib’, kaw roq, kaw na’b’eek, timil nab’eek. Josk.  
  • NAQAK’UT KIIB’ OXIB’AQ LI K’A’AQ RE RU RIK’IN JALAM’UUCH. YAL XK’EEB’AL XSAHOB’ RU

ü   Li b’eeleb’aal ch’iich’ wank roq, wank rix, wank xch’ool, wank xnaq ru, wank ru’uj, wank rit, wank xb’een, wank rub’el, wank ru. Wank ajwi’ xb’e. Nakisik, na’uk’ak, na’eek’ank, nayaab’ak, nat’ane’k, nataqe’k, nakub’eek, nasalq’u, naxulk’upik, nanujak, nasachk, nak’ulunk, naxik, nab’eek, naseeb’ank, nab’ayk, napo’k, na’usaak.

ü   Li ululch’iich’ nachupk, nalochk, na’eek’ank, nak’a’uxlak, natiqwo’k, nanujak, nakamk, nawark, nakeho’k, na’ilok, na’ajk. Wank xk’aamal, wank xsum, wank ru, wank rix, wank rit, wank xko’k tu’.

ü   Li ka’ wank ruqm, wank xtu’, wank ru, wank xk’atq, wank rix. Na’eek’ank.

ü   Li ch’aat wank xjolom, wank roq, wank ru, wank rix. Na’eek’ank, nat’ane’k, nat’anok, nak’anjelak.

ü   Li ch’iich’ wank re, wank ru, wank ru’uj, wank roq, wank rix, wank xjolom, wank se’ ru. Nayo’k’ok, nakamsink. Wank xwinqilal, wank raatinul.

ü   Li chakach wank xsa’, wank rit, wank re. Nanujak.

ü   Li kukb’ wank re, wank xxik, wank rit, wank xsa’. Nanujak.

ü   Li uk’al wank xsa’, wank re, wank rit. Nak’atok, nanujak, nakeho’k, nat’ane’k, natenok, nanujak.

ü   Li meex wank ru, wank roq, wank rix. Nat’ane’k, najache’k, natenok.

ü   Li tem wank roq, wank ru, wank rix, wank ruqm. Nat’anok, natenok.

ü   Li joom wank xsa’, wank re, wank rit, wank rix. Nat’ane’k, najolk’ok, na’itz’e’k. Nanujak.

ü   Li b’aatal wank xsa’, wank xteram, wank ruqm’, wank xkux, wank re xmaqab’, wank rix, wank xkux ruqm.

ü   Li wex wank roq, wank xsa’, wank se’rit, wank ru, wank rix, wank xxik, wank xb’oox.

ü   Li se’k wank xxik, wank xsa’, wank re, wank rit. Natiqwo’k, nake’o’k, nak’atok, najache’k, nayo’k’ok, na’itz’e’k, nanujak.

ü   Li xaar wank re, wank xsa’, wank rit, wank ru’uj, wank xxik. Natiqwo’k, nak’atok, nachaqik, nanujak.

ü   Li k’aam wank xsa’, wank roq, wank xmach. Kaw rib’, kaw xmetz’ew. Nakamsink.

ü   Li ab’ib’aal na’eek’ank, nachapok, nab’ichank, nachoqink, nachupk, nalochk, nakamk, natiqwo’k, na’aatinak, namemirk. Wank xch’ool, wank ru, wank rix, wank rit, wank xk’atq, wank se’ ru.

ü   Li meet wank xsa’, wank re, wank rit. Nayo’k’ok, nanujak.

ü   Li kuux wank ru’uj, wank xsa’, wank se’ ru. Nalopok, nak’ob’ok. Wank winqilal.

ü   Li maal wank xjolom, wank re, wank xsa’. Wank xwinqilal. Nakamsink.

ü   Li q’a wank xwinqilal. Naxib’esink, na’eek’ank.

ü   Li b’e naq’ototnak, nataqsink, nakub’sink. Wank winqilal.

ü   Li kaxon wank xsa’, wank rit, wank re. Nanujak,

ü Li ochoch wank xsa’, wank xwinqilal, wank ru, wank rix; xaqxo, salso. Nat’ane’k, na’eek’ank, naxib’esink, namoyk sa’, nakutano’k sa’.

ü   Li k’aamal sa’ wank xmach, wank ru, wank rix. Nimroq, kach’in roq. Kaw rib’. Nasak’ok.

ü   Li pek natiq’ok, natenok, nat’ane’k, nakamsink, najolk’ok. Kaw rib’.

ü   Li ka’laach natiwok, nalopok, nak’uxuk, nahamok, na’eek’ank, nakamsink. Wank xxik, wank se’ ru, wank ruuj, wank re.

ü   Li seruch wank ru, wank ruuchire, wank ru’uj.

ü   Li t’ojleb’ nakamsink, natenok, nak’axonk. Wank xjolom, wank roq, wank se’re.

ü   Li xaab’ wank ru’uj, wank xsa’, wank rit roq, wank sa’ ru. Natiwok, nak’uxuk.

ü  Li po’ot wank xkux, wank se’ ruqm, wank ru, wank rix.

ü   Li tusb’il che’ wajb’ wank roq, wank xnimqi tu’, wank ko’k tu’, wank ru, wank rix. Na’eek’ank, nayaab’ak, nab’ichank, naq’oq’onk. Wank xwinqilal.

ü   Li k’oj naxib’esink, naxajok. Wank xwankil, wank se’ ru, wank se’ re, wank xxik, wank rismal.

ü   Li che’ wank raatin, wank xmuhel. Wank ixq, wank wiinq, wank al, wank cheek.

ü   Li taab’ wank xik, wank ru’qm, wank ru, wank rix. Nasak’ok.

ü   Li ka’xik wank se’ ru, wank xxik. Na’eek’ank, nahopok. Nim. Ka’ch’in.

ü   Li sansaar wank xxik, wank xsa’, wank rit. Na’eek’ank, nak’atok, nanujak.

ü   Li punit wank xsa’, wank xxi’k, wank rix, wank ru, wank xjit’b’al. Nakolok, naramok.


Li esil natawmank/ Bibliografía:

·        Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’/Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala. (2008). Molob’aal Aatin Q’eqchi’.

·        Pacheco, Luis. (1985). Tradiciones y Costumbres del Pueblo Maya Q’eqchi’.

_________________________________________________________________

·        Chi xjunil li jalam’uuch xxokmank sa’ li internet.


Mario Adolfo Quim Xol

Marzo 2022