Wp/hke/Abwami bwa Kongo

Abwami bwa Kongo bwabaa bwami bunene mwa Afurika ya hakati. Bwabaa butsimbire abihuo bya bunyeluulu bwe Angola tikuno akyango kye Kabinda, na bunyetako bwa Kongo Burasa, na mwa malengetsuba ma Repubulika ya Kitemokarasia ya Kongo, na mwa bunyetako bwa malengetsuba ma Gaboni. Mwa mango abwami ubo bwahyuhaa bwabaa buhara bualihire kutsibu. Mwa malengetsuba, ni buhulukire kwa Ngetsi ye Atalandike, na mwa mahuluketsuba, ni buhikire kwa lwichi Kwango. I bunyaluulu, ni buhulukire kwa lwichi Kongo, ihika kwa lwichi Loje i bunyetako.

Mwantsindiro y'akinyeana kye XV^o na mwa ndangiro y'akinyeana kye XVI^u abaporotike niabanahika mwa Kongo. Niabanaenchencha mwami n'abarutsi boshi. Kubatyo, Kongo iri mwa mami mabere ma mwa Afurika mo matsimbaa andungo ya bakirisitu.

Sheokarafia

Baaniani bauma be Buraya, tikuno Duarte Lopez (kwa mwaka wa 1591) ne Giovanni Cavazzi Antonio de Montecuccolo (mwaka wa1667), abwami bwa Kongo bwabaa buwete ku buali bwa Km² 300 000. Hali kiche kinene kya malengetsuba ma bunyetako wa Repubulike ya Kitemokarasiya ya Kongo, bunyaluulu bwe Angola, na bunyetako bwa Kongo Burasa, n'aiche kyabunyetako bwa malengetsuba me Gabon.

Wetuwe, abaaniani be Buraya bahabukaa lingi mwa mianchire yabo y'abuali bw'akihuo ikyo kubushi ni batechi kokiteekirwe. Kubatyo, mweandika rabo, niabanabindula byango biuma bya hale n'amutsi mukulu Mbanza-Kongo nga "mami" nangana. Aha atuahula kutsibukutsibu, abyango byoro abaendiendi be buraya batsukaamo itengera kwa musike w'angetsi atalandike ihika mwa mutsi wa mwami Mwene Kongo. Amutsi uyo ali ku bilometere 150 intengera kwa ngetsi Atalandike.

« AKihuo kyoshi, kiabirwemo byango ndatu. N'abyango ibyo byobyatsimbaa n'abeche Buraya ngakuno mami nangana, tikuno akyango kye Ngôyo, na kye Kakongo mwambambamba sa Kôngo-dya-Mpânzu. Nakandi, nibatsimba byo nga Porofense. Aha ni atuahula akyango kye le Nsûndi, na kye Mbâmba na kye Mpêmba ye Zyta-Dya-Nza »

Abaaniani be Buraya baitingaa mbu abwami bwa Kongo boshi, bunaendere ho kwa kyango kye Zita-Dya-Nza (le « mutimatima w'akihuo »). Ni bechi mbu n'amutsi wabwo mukulu Mbanza-Kongo, ho mwami (Mwene) abaa anakokerera abaeni. He wetuwe, twichi ku akihuo kye Angola kyabaa mwa bwami bwe Kongo-Dyna-Nza, ihikira kwa mwaka wa 1574, ho Paulo Dias we' Novais ahikaa, atoma ko kiche (faire la cessession).

« Kwe maliritsa, tukekulikira abinwa bya Duarte Lopez via Felippo Pigafetta byobiri haluulu aha, kubushi bikorene n'andungo, twanganeena ku Abwami bwa bwabaa hakatikati ka Latitide 1 1/2° ibunyaluulu, na 22° ibunyetako. Na kandi, ni buhulukire ku 24° sa longitude ihikira kwa ngetsi ye ATalandike. Ni yabaa ingaata buali buhikire ku 2 500 000 km² […]. »

Abwami bwa Kongo kwa mwaka wa 1711

Angani ya ndangiro

Raphaël Batsikama aneenire mwa ngano siwe s’andangiro ya bakongo, ku abakongo bahulukire ku mukatsi, Nzinga, mwali wa Nkuwu ne Nimi. Kubushi aluanda lwa bakongo, abana banaba ba bonalume, kyakituma babula mbu abakongo bahulukire ku mukatsi, abe mwakuli neri ihi symboliquement ?

Nzinga angaba ni abutaa bana bashatu : basole babiri ba mahasha (N’vita Nimi ne Mpânzu a NImi) na kikumi kiuma, Lukeni lwa Nimi. Amatsina m’abana bashatu aba, n’aretsina ra nina wabo, momatsina ma nganda nshondotsi sa bakongo. Mwa kikongo, « mvila ».

·       Baala babo Nzinga a Nkuwu niabanahabwa kirira kya bubumbi, ni yo b

·       Vita Nimi abaa ni ye fula ya Nzinga. Nianalukwa kandi Ma-Samba, neri Nsaku. Aluanda luwe banalukwa Bansaku, n’akirira kyabo kye ronganya abandu n’abatsimu. Ibebo bo bashambatsi, bashengetsi ku boshekulitsa (kwa batsimu). Héraut, diplômate,nagociateur, intercésseur

·       Mpânzu a Nimi abaa habile, intrépide, muhingi muota, na mutimi wa matale, mwa kikongo Ndamb’a Ngolo.

·       Lukeni abaa achocholingirwe, na mubuti. Ku batyo, nianabuta bana bangi, abenehana bo kushe. Ikyo, kituma ahabwa itsina mbu ya Mungoyo’a Ntende, ni bulambu “Kisoro namiisha”. Nianatsimba kandi n’aretsina ra nina, Nzinga.

Asanganda nshondotsi sa bakongo, satangaa saikala mwa kyango kye Kongo-Dya-Mpangala, ni kiteekirwe ne Vit’a Nimi. Niabanaikala mwa kilambolambo ikyo kyo kitsukiremo alwichi Kwânza (neri Nzadi, neri Zaïre), kiuchwire mo na matale, kitatala  lishi. Niabanahimb'eyo yo mitsi mingin tikuno Mpangala, Mazinga, Ngoyo, Mpemba, Lwangu, Nsundi, Mbinda, Mbembe, Mbamba, Mpangu.

Kasinasina

Abwami ba Kongo, bwatangiraa ihulukira mwa kinyeana kya VII^e na kye XV^o abaBantu ni bamekolera bushii mu kyango kya batwa bobalukwa "Baka". Abandu abo babaaa abahika mu biciri, niabanaibumba hauma, mu bwami. Akirira kya mwami yalukwa Manikongo, kinalingene na bukungu. Tungabula mbu kihulukire kwa batsimu ba ngashani, n'ekyo kyokituma akochesimola n'aboshekulitsa. Mwakuli, amwami abaa anaxondolwa na bangumwa mwa nganda kumi ne biri sa Bakongo.

Hali kitabo kiandikirwe na Baporotike kwa 1624, Historia do reino do Congo, (mwa kihunde Ngani ya bwami bwe Kongo), kibwire mbu he abwami bwa Kongo bwatangiraa mwa Kinyeana kya XIII^u.

Abwami ubu bwaxondolaa (développer) itengera mira, kubushi ni bulimo batundi bangi. Na kandi, ni muli nchompfu abatengya ko mahěmbye, ni munaera na myaka ni muli na matale (ressources naturelles). Ni banahesha ne'churutsa matale ngakuno "cuivre, noro; na ngubo sa mbiku, na bibindi (poterie). Babaa bananhoresa -(ils disposaient des finances publiques), ni bawete na ku mutinda wa faranga (monnaie).

Kya kalengyo, babaa bahingi, bahii, na bapfui. Ngakuno asanganda sohi sa mwa Afurika ya bunyetako bw'abweru bwe Sahara, aBakongo bawete birira, he nibiumpfikene (les classes étaient souples). Kinsi mundu abaa angaiya mupfa oshi oshi, ne'ya ku masale manenemanene mwa kihuo kyabo. Habaa hali masale mane manene manene, mechibwe kushe. Nao mamano: Kimpasi, Kinkimba, Buelo ne Lemba. Amasale aya mabaa manatengya bengenge, nao makinali ho. Hatali mundu yabaa ahangirwe iye'iira kwamasale uko. He wetuwe, mabaa masale ma biro bingi, n'abandu ni banatsimbw'oko ni bametsuka mu mashindano matsibu (critères de sélection très stricts). Baendiendi bauma, ngakuno "Bittremieux" baitingaa mbu linaba iimanikira. (cultes secrets ou ésotériques).

Akihuo kya Kongo

Ko kyabaa kiabirwe

Bobatangiraa abwami bwa Kongo, baabaa akihuo kyabo mu byango bine, bashushanya kyo na kiringa kiwete ngereti nene. Abiche bine byebino, ihuluka ku malyo, iya kwamalembe : amusike wa ngetsi atalandike, mwamalengetsuba, Kongo-Dya-Mpangala mwabunyetako, Kongo-Dya-Mulaza mwa mahuluketsuba, Kongo-Dya-Mpanza mwabunyeluulu.

Abyango ibi bishushanyibwe na matambo : ka-Mbamba, ki-Mpemba et ka-Mbangu. N’angereti yaoilukwa Zita-Dya-Nza (« nœud du monde »), ni wo mutsi mukulu, Mbanza-Kongo. Mwa mutsi umo ni mo Mwami, « Mwene » anaba. N’abaporotike niabanalukao São Salvador. Aretsina ra Mbânza (neri Ngânda) liahwire amutsi mukulu. Na batyo, aretsina ra Mbanza-Kongo liahwire « amutsi mukulu wa Kongo », nga ko Mbanza-Nsundi ineenire mbu «  mutsi mukulu we Nsundi ».

Abyango bya Kambamba, Kimpemba, Kabangu ne Mbanza-Kongo byanabaa ngakuno bwami (fédération politique) bobulukwa Kongo-Dyna-Nza, neri Kongo-Dia-Ntotila. Buli kyango kyabaa kiri mo bi-Nkonsi birinda. Kinsi Ki-Nkosi ni kiri mo bi-Mbuku bingi, na kinsi ki-Mbuku ni kiri mo bi-Kayi bite bike. Na kinsi ki-kayi ni kiri mo lesquels bi-Fuku bingi. Amutsi mukulu w'abwami bwa Kongo-Dya-Mpangala abaa ni wo Mbânza Mbamba, na wa Kongo-Dya-Mulaza ni wo Mbânza Mpemba . N'amutsi mukulu wa Kongo-Dya-Mpenza ni wa Mbânza Mbangu.

Amiabire y'akihuo ino, niainashanchana mwa mami moshi mwa biranga ihika kashangi ketsimbwa nga ndolerwako ya miabire ya byango byoshi byobyaibumbaa kwa mitsi mibere. Abwami bwa Kongo niabunaaliha mu nchira ishatu ngakuno mahia mashatu:

« Abyango bya bwami bwa Kongo byabaa biibumbene bishatu bishatu. Na tuketsimba kinsi kyango, banya Nzinga ni banatsimba akiche kya bunyetako, banya Mpanzu nibaikala mwa bunyeluulu, n'abanya Nsaku ni mwa kiche kya hakatikati [...] Amatina m'abyango ibyo mamano:

1. Nzinga: Mbâmba, Ngôyo, Mazînga, Kinânga, Mbînda, (Kabînda), Mpângala (Kikyângala), n.b.b. (mwa Bunyetako) ;
2. Nsaku : Mpêmba, Kakôngo, Mbata, Nsânda, Zômbo, Lêmba, Kiyaka, n.b.b.(Hakatikati) ;
3. Mpanzu : Mpangu, Nsundi, Vûngu, Lwângu, Nsôngo, Nsuku, Mpûmbu, Ndôngo, Dôndo, Yômbe, Kibângu, n.b.b. (iBunyeluulu). »

Basungu bangi bashishaliraa amiabire ino y'abwami bwa Kongo. Nekyo kyakituma abitabo byabo bya ngani biba mo bihabuhabu bingi. Tungatsimba Firipo Pigafetta nga kalolero. Akihuo kya KOngo kyabaa kiwetu ku buali bwa Km² 2 500 000 kwa kinyeana kya XVI, nibula mbu irengitse kiche kya buali bwa Buraya boshi bwa mwa malengetsuba.

Mwa binyeana byobyakulikiraa, abasungu babere bamexunga kwa xohoxoho mwa bandu, niabanaaba akihuo. Atuumpfa kushe ku areihira hauma r'abyango mu bunyaa bwa "Konfeterali" raasikyaa bo kwe aba aba kyo. Kubatyo, mwa ihuluka mwa kinyeana kya XVII^a, kubushi bw'areutsa bandu, niakunaxóka bihumbi na bihumbi bya mami.

Abirira

Anyumba ya mwami wa Kongo, neri "Bansa". Mwa ki esipanyole, San Salvador

Amukulukulu w'abwami bwa Kongo-Dyna-Nza abaa analukwa mu matsina mangi. Nianalukwa mbu:

• Ntinu : mukulukulu wa basura ;
• Mwene : yanáláula ;
• Mfumu : Aretsina lino liahwire mukulukulu, muteeki w̃akihuo na w'akipfunga.

Tumenye kw'aretsina ra « Mani » rolichibwe kutsibu mwamaandiko mwa basungu. Wetuwe, tumenye kw'aretsina iro bushonchomotsi bw'aretsina ra "Mwene" mu kiesipanyole, he lite lindi.

Ate kinsi muunda yangahabwa akirira kya "Mwene", nakiro mbu kinahabwa mu buchakusi. Kwe muchakura, anaxonderwa mwa, généralement le régime politique de Mwene pour une monarchie constitutionnelle. Akirira iki kite kirira kya buteeki ho, he kirira kya ndungo kandi. Ku batyo, ububu bwami bwa kahiye ngakuno mwa Afurika yoshi, horo abwami butsimbirwe ngakuno butengire iramwa Ongo.

Kwe lola kushe, mwa Bwami bwa Kongo, amwami anakomborwa ne mwihwa uwe. Kwikyo, mwandangiro y'abwami ubo, banya Lukeni Lwa Nzinga, bobabaa banaanchibwa nga barutsi, ni bobangachakurwamo mwami. Lukeni lwa Nzinga uyo ye mwali mubere wa mwami mubere wa Kongo. Alubuto lwa Vit'a Nimi babaa bawete mulimo w'abakungu, we'langa kushe andungo n'amuomba by'abwami. Kubatyo, kinsi mwami, ni anaba amemalechakurwa n'abakungu, ni atwalwa mwa ngusha kwe imikwa nabo. N'abakungu boshe, ni ba mwalubuto lwa Nsaku.

Na batyo, Mwene Kongo mubere yaahulwa mwa bitabo na mwa ngano alukwa mbu ye Nimi'a Lukeni Lwa Nzinga, nibula mbu Nimi (tsina ra shekulu), muala wa Lukeni, mwichikulu wa Nzinga Nkuwu (mwami mubere). Amumbo awete mulimo munene mwa bwami, ate mulimo On les sociétés matriarcales ; elles ne sont guère honorifiques comme cela peut être le cas ailleurs.

I bwami, Mwene abaa atsungwireko na bandu ba birira byobikulikira:

• Ma N'Kata, shebichiri le préposé aux affaires militaires et à la guerre ;
• Né Tuma, /////?????? le préposé aux armes et à la défense du Kongo ;
• Mbênza Kongo, muchamancha. le préposé aux affaires de la Justice ;
• Ne Mpûngi, mukulukulu w'abatsini ba Mwene (mwami) ;
• Wavadidi Ntinu, mubachi wa Ntinu, (mubachi wa mwami)

Abirira byoshi ibi, nga kobikulikirene, biri mu kinsi byango na mu kinsi kikosi. Na batya, kinsi teritware, kinsi kikonsi biwete muchamancha, mubachi, mutsini, shebichiri, na bb.

Kwe kulikirana n'akyango kyarateekire, abakulukulu ba Kongo ni banalukwa, kwetangira kwa silabu Mâ, neri Mwê neri Nâ, neri Ne yoibwerekitse akinwa "mukulukulu" neri "mwimanitsi", neri "mwami", na bb.

Niyo haba:

• Ne-Nkosi, « mwami » wa ki-Nkosi ;
• Mwê-Mbuku mukulukulu wa ki-Mbuku ;
• Nâ-Kayi, « mukulukulu » wa ki-Kayi ;
• Mâ-Fuku, yarateekire ki-Fuku, (neri Kifûko, mutsi), nibula mbu akiche kike mwa bwami bwa Kongo-Dia-Ntotila.

Na kandi, kinsi mukulukulu abaa anaahulwa mwe'tsina r'amutsi/Teritware yiwe, he ni atiahulwe mwe'tsina liwe. Tikuno, Mâ-Nkosi du Nsundi angaahulwa n'abaunda bewe mbu Ma-Nsundi ne nin'eMbamba ni alukwa mbu Mâ-Mbamba; ne nin'eLwangu ni alukwa mbu Ma-Lwangu, ngakuno ko banaluka mwami w'aKongo mbu Mwene Kongo (neri « Mani Kongo »), he ni batimwahulwe mwetsina riwe ra Mvemba a Nzinga.

Kaanchabiro/Bianiro

Mwa bwami bwa Kongo baa bawete ku kaanchabiro kokatsimbire biro bine kw'iinga. MWabiro bine umo, ni muli biro bishatu bya mulimo, na kiro kiuma kye tamuka mo, ngakuno mwa mami mangi ma mwa Afurika ya ma Malengetsuba: iyinga ra biro 4, mwetsi wa mayinga 7, na mwaka wa myetsi 13 na kiro 1.

Na mwa bianiro bya bahingi, muli birimo bitano ku mwka.

• Kintombo (ihulukua ku nabitonga bisha ihika ku buhindire) : ikiki kianiro kibere kya mpfula, kyo kianiro kyexoleka (ntombo). Kinalukwa kandi ma-sanza, ibula mbu « biryo » ;
• Kyanza (kiola-sanana) = kianiro kya kabiri kya mpfula, mo banahongola kangara. Banaluka kyo kandi mbu mwanga ;
• Ndolo (kibulaka ihika mwa kiche kya bushaasha) : kianiro kinsindu kya mpfula;
• Siwu neri Kisihu (bushaasha - nakauluka mipfunda) = kyandá kiběre, kiri mo muyaa mungi;
• Mbangala (nakauluka mifunda - kati ka nabitonga bisha) = kyanda kya kabiri, kiri mo kyuka kingi, ihuluka mwa nakaya mikiki. Ikiki kianiro kya nyúhíra, kyokinatuma kilikwa kwandi mbu mpyaza.

Ihuluka arehika ra bukirisitu, akaanchabiro kano niakanakomborwa ñakaanchabiro ka bukirisitu.

Butea

Babaa banakolesa nzimbu (bikochi bya xongo) nga butea. Binalukwa kandi mbu Olivancillaria nana mwa kiporotike. Abikochi ibyo, byabaa binayehiwa na bakatsi ku kitsinga kye Luanda, ni byahabwa Mwami yewene. Babaa banatsukya byo mu kayngu. Ni bahira hikochi iyana hikehike, ni yaba funda na bamehira funda kihumbi to hauma, ni balukaro lukufu, na lukufu kihumbi ni saba imbonde. Kubatyo, funda nguma yabaa inahingibwa faranga 13,33 (kumi ne shatu, na biche makumyashatu ne shatu). Babaa banakolesa kandi siyo, ni banaluka to mbu (Lubongo, Libongo/ Mbongo neri mpusu.

Ngani y'abwami Kongo n'abaporotike

Arehika ra baporotike

Amuendiendi Diego Câo, abere ahika mwa Afurika kwa mwaka wa, nianapfulao ku kuli bwami bunene bobuhete butundi mwakyango kyoshi. Câo nianakulikira akichi Kongo (Nzadi; Zaïre) kwehika kwabwami bwa Yohana. Kwa mwaka wa 1483, nianaye tangula mwami Ntinu Nzinga Nkuwu mwamutsi uwe, Mbanza-Kongo. Mwa kianiro umo, abwami bwa KOngo ni buire ngulu nsibu: ni baeritse bihama, ni aberehingya byo na beche Angola ku fuka, na bikumbura, na matale (mamahuluka mwa Bateke). Inyuma yaho, Bakungu bauma bauma ba mwa Kongo niabanaya i Porotikale. Iba ndangiro ya bwira hakati k'amami mabiri ayo (Kongo ne Porotikale).

N'abaporotike niabanaasikya Nzinga Nkuwu kwe lwisa Bateke, abenenyaa bo abishima by'amatale ma cuivre.

Kwa mwaka wa 1490, niakunahika bapatiri abateng'ePorotikale. Na kwa mwaka wa 1491, Nzinga Nkuwu aingira mwa kanisa kabo, abenerubukwa, atsimba tsina ra Don Joao (mwa kikongo Ndo Nzuawu). N'abarutsi boshi, bamukulikira. Abere amepfa, abakungu niabanaahula Mpanzu, muuma mwa baala, nga mwami. Uyu iye, ni atindee rubikwa n'abausngu. He wetuwe, afula yabo, Mvemba-a-Nzinga, yarubikwaa netsimba aretsina ra Alfonso neri Ndo Funsu mwa mwaka wa 1491, itamoera areimikwa liwe. Bwabere kwa mwaka wa 1509, nianahentsa mualabo kwa kipfumbi. Kubatyo, "mwashashi sa Ongo", nianaba mwami wa kalinda wa byango bye Kongo ne Loango, ne Kakongo, ne Ngoyo, mwami we'Ambundo ne'Aquisima, ne Musunu, ne Matamba, ne Mulili, ne Musuku ne Pangu, ne Alumbu, na kandi nianabya mualihya. Abere arubikwa, nianahabwa masinga/bikumbura, na une bannière d'argent à la croix de saint André alésée de gueules alésée.

Alfonso nianaxunga mwa bukirisitu mo nchira ye'leta kisungu mwa bwami buwe. Kwikyo, ereenchencha bandu mbu barubikwe, baye na mwamasomo m'abasunsgu, ihika kukashangi keangirira bapatiri bobanalukwa "Jésuites". Nabo, niabanamuasikya kwebohola masomo. Amasomo ayo niamanatangira na beya 600.

Alfonso, nianahimbisa manyumba ma mabale mwamutsi mukulu, babenelukao São Salvador (nibula mbu Mutsi-Mutongotsi). Na kandi, nianalika muala Lukeni Lua Nzinga kwe'somera i Porotikale. Lukeni éndéba Asikofu mubere mwa Afurika, atsimba aretsina ra Henrique

Butundi bwa bapfubulwa

Kwa mwaka wa 1500, aBaporotike niabanabuula akihuo kye Burasilia; babuula na sukali yoiri mo ku mwaka wa1540. Kwikyo, niabanaiminga kwabuutsi bwa bandu berapfulu bowobwabaa bwametangira mwa kitsinga kye Madere. ABatundi ba Baporotike ni baneresimola n'abapfuku ba mwami, butsire'neena ne Mwami. Kwa mwaka wa 1526, "Manikongo" nianaandikira Yoane wa III, mwami we Porotikale, ni amuhema mbu asiye amikolere mibi iyo. He wetuwee, kwe muxubitsa, nianamubanda kitinire. Ihuluka aho, abihuo bibiri ibyo biba mu bulenda. Mwami Alfonso abere amepfa, mwa 1548, abwami buwe bupfuba, buiaba. N'abahuwenwe bewe, bobanaxumira bo, mbu hotuli aha.

Abwami bwa Kongo bwhendwa na Baporotike, bwabenehera/hwa/pfuba/

Kwa mwaka wa 1568,abwami bwa Kongo niabunahendwa na bandu babalukwa Bayaka. Ababa, niabanashambula amutsi mukulu we Mbanza-Kongo. Kwabaa kwa bwime bwa mwami Alvare I wa Kongo. Uyu nianahema ngamata kwawa mwira uwe, Seba I^er (mwami we Porotikale). Seba nianaasikya Alfare, abenemufulukya kwa bwime mwa 1571. Na kubushi bwekyo, abwami bwa Kongo bunanba nga mupfuku wa Porotikale la suprématie portugaise devenant alors totale.

Inyuma wa myaka lwenda ne'ne, kwa mwaka wa 1665, Baporotike be Angola baiche henda abwami bwa Kongo, kwe itomera abihya bya matale. niabanakolera Manikongo Alfonso I mu binyeana bibiri, ni abakonolanga Signe d'un brassage de deux siècles, des Portugais servirent le Manikongo Antoine I^er du Kongo et des Kongos furent alliés aux colons. Abaporotike niabanacha kamoi ka Manikongo. Na babere bali abakola mbero yabo ya kikirisitu, bataba ko mu kanisa kokali i Loanda, kwamusike- musike wa ngetsi. Ansita yiwe y'abwami, niabanaihekera ro nga trophée, batwala ro i Lisibone (mutis mukulu we'Buispania). Habaa hali mupatiri muuma batya wa kimanyi kya musungu, wa mwa kikanga kya ba "capucins", aretsina liwe ye Manuel Roboredo. Uyu naye niabanamukonola, kubushi abaa erehangira bo arelwisa abakongo.

Inyuma w'abinwa ibi, abwami bwa Kongo buxube banda myaka maana mabiri nga pupe ya Baporotike. Wetuwe, Mwamikatsi Ana Nzinga, iye, nianalwisa kutsibu, abenesinga Bangeresa na Baporotike na Baolande, ihuluka kwa mwaka wa 1626 ihika kwamwaka wa 1648. Na batyo, abuutsi bw'abandu, buhwerera aho, n'abwami buwe buba mu luliko. Hali mo kashangi, abusalendu bwaitsimbaa ngakuno kanisa. Amutahwakatsi Kimpa Vita ye ndolerwako y'abinwa ibyoː Mutakatifu Antoine de Padoue amuhaa mulimo we hira abaKongo mu luliko, ne urukiritsa abwami bwabo. He wetuwe, mwa 1706 nianachibwa lubancha lwa lupfu ne Manikongo, ku mateeko ma baPorotike.

Abasungu babere bakorana mwa Kompferanse ye Berele (Cconférence de Berlin) kwa mwaka wa 1884-1885, kwe'abana Afurika, Porotikale ihema mbu ihabwe abwami bwa Kongo. Ne mwami Leopolo II weBubeleshi ahabwa kihuo kialiha nga Km² miriyo 2,5. N'akiche ikyo kyokyabindukaa "Etat Indépendant du Congo". Mwa bunyaluulu bwa Malengetsuba bw'akihuo iki kya Leopolo II, niabanacha ko Km² 500 000, bihabwa Bufaransa (nabyo bitsimbire akihuo kya Kongo Burasɑ). Kwamwaka wa 1914, aBaporotike batsimya akirira kya Mani Kongo, béndéxúbe ikiritsa kyo mwa 1915. Mwami PEtero wa IX wa Kongo abere amepfa, kwa kipfumbi niakunaya mukatsi, Isabele Maria da Gama wa Kongo, ihuluka mu 1957 ihika mu 1962, na kandi, ihuluka mwa 1962 ihika mwa 1975. Inyuma wa myaka makumyabiri nẽtano iyo, niyo abaporotike baxubya ko bami kusong, batsimba Afonso Mendes nga mukululu w̃abami boshi be Mbanza Kongo,,,,.

Bubachi

Mwabami bwa Kongo mwabaa babachi bawirire, ni banabacha na Yesu ku musalaba (na bindi bishushani bya bakirisitu) bya matale.

Koro angani ya Kongo yaandikwaa

[modifier | modifier le code]

Angani ya Kongo yaandikwaa inyuma ya buxonderetsi bungi bwa baaniani mwa kiranga kya "Epoque contemporaine". Mwa baxonderetsi umo muli Georges Balandier (La vie quotidienne au royaume de Kongo du XVI^e au XVIII^e siècle, 1965), John K. Thornton (The Kingdom of Kongo: Civil War and Transition, 1641–1718, 1983) neri Cécile Foromo (Fromont) yaandikire kuluenda abubachi bwa bakirisitu (The Art of Conversion: Christian Visual Culture in the Kingdom of Kongo, 2014). Na kandi, kwakólwaa "fouille archéologique" nyingi (ngakuno sosakólwaa hobanaluka Ngongo Mbata) kwebula mbu bamenye kushe byobyatsúkaa mwa bianiro umo. (Twanaancha Bernard Clist, Pierre de Maret et Koen Bostoen, Une archéologie des provinces septentrionales du royaume Kongo, 2018).