Wp/hil/Hudaismo
Ang Hudaismo isa sa ka Abraamiko, monoteista, kag etniko nga relihiyon nga nagakampód sa katipunang relihiyoso, kultural, kag legal nga paalinton kag sibilisayon sang mga Hudiyo. Mausoy ang hinalinan sini bilang isa ka organisado nga relihiyon sa Katunga-anang Sidlakan sang tiyempo sa Panahong Bronse. May iban nga magtotóon nga nagahambal nga ang modernong Hudaismo naggikan sa Yahwismo, ang relihiyon sang sinang-unang Israel kag Huda, sang ika-6 nga siglo BCE, kag gina-isip bilang isa sa pinaka-tigulang nga relihiyong monoteista. Ang Hudaismo gina-hunâhúnà sang mga relihiósong Hudeo nga ang pagpahayag sang kasugtanan nga gipamasad sang Diyos sa mga Israelinhon, ang ila mga kapapóan. Ini naga-sambut sang malapad nga tomo sang kasulatan, kinaanárang pamatasan, posisyong teolohikal, kag porma sang organisasyon.
Ang Tora, sa himan nga pagka-hangup sang mga Hudyo, kabahin sa mas dako nga libro nga kilala bilang nga ang Tanakh. Ang Tanakh kilala man sa mga sekular nga magtotóon sang relihiyon nga Bibliyang Ebreo, kag sa mga Kristiyano nga "Daan nga Kasugtanan". Ang dugang nga sugpon nga hinambalang paalinton sang Tora gina-pananglit sang mga ulihi nga libro parehos sang Midrash kag Talmud. Ang Ebreong pulong nga torah pwede magpasaad "pagtolon-an", "kasuguan", ukon "paglaygay", pero ang "Torah" pwede man magamit bilang isa ka termino nga nagahanungud sa maskin ano nga libro nga Hudeo nga nagasaysay o nagatalastas sa mga nauna ka lima ka libro ni Moises. Nagapalanganinawan sang pinaka-importante nga unod sang espiritwal kag relihiyoso nga paalinton, ang Tora isa ka termino kag amo ang mga natipon nga tulun-an nga hayag nga gaampag ini nga sambut sang, sa nanubuan, kapitoan, kag potensyal nga walay katubtuban nga mga kahulugan kag mga kasayuran. Ang mga teksto, paalinton, kag pagpahingan may dako nga impluwensya sa mga nagdason nga mga Abraamiko nga relihiyon, dala na ang Kristianismo kag Islam. Ang Ebraismo, parehos sang Hellenismo, may madako nga kabahin sa pagkabuhat sang Katundang sibilisayon labi na sa epekto sini bilang importante nga elemento sa Sinaunang Kristianismo.
Sa sulod sang Hudaismo, may nagakalain-lain nga klase sang mga relihiyoso nga pagbuhat, ang kalabanan sini nagtuhaw halin sa Hudaismong Rabiniko, nga nagahuna-huna nga ang Diyos ginbugna ang iya nga mga tulumanon kag kasogoan kay Moises sa Bukid sang Sinai sa Nasulat kag Halambanon nga Tora. Sa mga maragtasnon nga hitabu, tanan ukon parte sang sini nga saysay ginsarangisag sang mga nagkalainlain nga grupo parehos sang mga Saduceo kag Hudaismong Hellenistiko sang Panahon sa Ikaduwa nga Templo; ang mga Karaista sa nauna kag ulihi nga bahin sang Katung-anang Panahon; kang sa mga kabahin sang moderno nga indi Ortodoxo nga mga denominasyon. Ang iban nga sanga sang Hudaismo parehos sang Humanismong Hudaismo pwede nga isipon nga indi-theistiko. Subong, ang pinaka-dako nga mga relihiyosong paghulag ang Hudaismong Ortodoxo (Hudaismong Haredi kag Modernong Hudaismong Ortodoxo), Konserbatibong Hudaismo, kag Hudaismong Repormista. Ang dako nga ginhalinan sang mga diperensya sa sini nga nagkalainlain nga mga sekta ang ila pagpasunaid sa halakha (Hudeong kasogoan), gahom kag pahanugut sang rabinikong paalinton, kag ang saysay sang Estado sang Israel. Ang Hudaismong Ortodoxo nagahimatuod nga ang Tora kag ang halakha may diosnon nga gingikanan, wala'y kataposan kag wala'y kabag-ohan. Ang Konserbatibong Hudaismo kag Hudaismong Reporsmita ang mas liberal, kung diin ang Konserbatibong Hudaismo sa kasagaran nagaendorso sang mas tradistyonal nga interpretasyon sang mga tulumánon sang Hudaismo kaysa sa mga Hudaismong Repormista. Sang-una, may mga pinig nga korte nga nagapatuman sang halakha; subong, ang ini nga mga korte ara pa, pero ang pagbuhat samh Hudaismo kasagaran boluntaryo na. Ang mando sa mga teolohikal kag legal nga butang wala sa maskin sin-o nga isa ka tawo ukon organisasyon, pero ara sa mga balaan nga teksto kag sa mga rabbi kag magtotóon nga nagalubad kag interpretar.