Wp/hac/پاڵنگان
پاڵنگان، یۆ جە دەگایەکاو مەنتەقەو هەورامانیا کە خەڵک ئیسە فرەتەر بۆنەو سرۆشتی ڕەنگین و یانە پلەکانیەکاشۆ مژناساش. پاڵنگان؛ تاریخێوی دوور و درێژچش هەن. بڕێو ئاسەوار و نیشانێ پێسەو" تەوەن نویسە"کێ تەنگیوەری جە نزیکوو پاڵنگانیەنە، حەکایەت چانەیە کەرۆ کە مەنتەقەو پاڵنگانی جە هەزاران ساڵێ چێوەڵتەرۆ، یاگێو سەرنج و ژیوای ئینسانی مۆتەمەدێنی بیەن. بەڵام دەگاو پاڵنگانی کەی تا ئیسە پی نامێوە بیێنە؟ و یاگێش دلێ دەگا و شارەکاو مەنتەقەو هۆرامان و کوردەواریەنە چێشە بیێنە؟ جوابوو ئی پەرسا مشۆ جە ڕاو گێڵای جە کتێب و سەرچەمە تاریخیە نویسیەکاوە، پێدا کەرمێ. ئەوەڵین سەرچەمەی تاریخی کە نامێو پاڵنگانیش بەرد٘ێنە، کتیبوو شەرەفنامەو ئەمیر شەرەفخانی بدلیسیا کە جە ساڵەو ١٠٠٥ کۆچی مانگی (یانێ نزیک بە ٤٥٠ ساڵا چێوەڵتەر) نویسیان.
بە واتەو شەرەفنامەی پاڵنگان یۆجەمەرکەزە ئەسڵیەکاو حاکمە کەلھۆڕەکا بیەن. حاکمە کەلھۆڕەکێ دوێ لەقێ بێینێ کە لەقی یەکەمشا جە پاڵنگان و لەقی دوەمشا جە " دەرەتەنگ" یا " حلوان" جە نزیکوو " سەرپێڵ"وو ئیسەیەنە ، حۆکمشا کەردەن. بدلیسی نامێو چن یاگا مد٘ۆ کە چا سەردەمەنە سەر بە حاکمە کەلھۆڕەکاو پاڵنگان و دەرەتەنگی بیێنێ. پێسەو " دیودز" و " نودز" و " درزمان" و " نشور "ی کە سەربە حاکموو پالنگانی و " پاوە" و " ڕوانسر" و " قلعە زنجیر" کە سەر بە حاکموو دەرەتەنگی بیێنێ( بدلیسی، ل ٤١١-٤٠٩).
دلێ ئی ناماو سەریەنە، بڕێوشا پێسەو پاوە و ڕوانسەری دیارێنێ و تا ئیسەیچ حەر پا نامێوە مژناسیا، بڕێویچشا پێسەو " نودز" و " دیودزی" کە سەر بە حاکموو پاڵنگانی بێنێ، ڕەنگا " نودشە" و " دێوەزناوە"و ئیسەیە با. ئینە نیشانە مد٘ۆ کە حاکمەکێو پاڵنگانی، حۆکموو بەشێوی فرە جە هەورامانی ژاوەرۆ و تەخت و لھۆنیشا تا نۆدشە کەرد٘ەن. حەرچۆمنێو بۆ، حاکمەکێو پاڵنگانی مەنتەقێوی فراوان چیروو دەسەڵاتیشانە بێ و ئینە پاسشە کەرد٘ەبێ کە پلە و پایێوی بەرزشا دلێ حاکم و پادشاکاو ئا سەردەمیەو بۆ. بە واتەو بدلیسی، جە سەردەموو شا تەهماسبی سەفەویەنە (دەورەو حکمڕانیش: ٩٨٤-٩٣٠ کۆچی)، نامێو حاکموو پاڵنگانی مۆحەممەد کوڕوو غەیبڵڵا بەگی بێ کە پیەیوی زانا و ژیر بێ و کناچێ شا تەهماسپ؛ پادشاو ئێرانیش واسێبێ و پاڵنگانەنە مزگی و مەدرەسەش کەرد٘ەبێوە کە زانا و عالمەکێو ئا سەردەمیە دلێشەنە بە عێلم و زانایی خەریکێ بێنێ. دماو ئاد٘یچی کوڕەکەش بە نامێو ئێسکەندەر بەگی دەسەڵاتش گێرت دەس و پێسەو تاتەیش چنی شاە تەهماسب و دماو ئاد٘ی چنی شا ئیسماعیلی دووهەمی سەفەوی(دەورەو حکمڕانیش: ٩٨٥-٩٨٤ کۆچی)، پێوەندیێوی خاسش بێ و ئیزهاروو ئێتاعەتیشا لاوە کەرێ(بدلیسی، ل ٤١٠). ؟بدلیسی دماو ئیسکەندەر بەگی ئیتر نامێ حاکمێو تەر جە حاکمە کەلھۆڕەکاو پاڵنگانیش نەبەرد٘ێنە. ڕەنگا دماو مەرد٘ەی شا ئیسماعیلی دووهەمی سەفەوی( جە ساڵەو
٩٨٥ کۆچی) و هەڵمەتەو دەوڵەتوو عۆسمانی پەی مەنتەقەکەی، دەوڵەتوو عۆسمانی کۆتاییش بە دەسەڵاتوو حاکمە کەلهۆڕەکاو پاڵنگانیچ ئارد٘ەبۆ. بدلیسی ماچۆ: " عەسکەروو شارەزووری پاڵنگانش داگیر کەرد". کەمێو دماتەریچ ماچۆ: " ئیسە (یانێ زەمانوو نویستەو کتیبەکەو وێش جە ١٠٠٥ کۆچی)، پاڵنگانی جە دیوانوو دەوڵەتوو عوسمانی مد٘ا بە خەڵکی بێگانەی"(بدلیسی، ل ٤١١-٤١٠).
ئی قسێ نانەیە میاونۆ کە جە سەردەموو بدلیسیەنە (یانێ ساڵەو ١٠٠٥ کۆچی) کۆتایی بە دەسەڵاتوو حاکمە کەلھۆڕەکاو پاڵنگانی ئامابێ و پاڵنگان جە لاو مەئموورێویەو بریێ ڕاوە کە دەوڵەتوو عۆسمانی دیاریش کەرێ. کەمێو دماتەریچ ئەردەڵانیەکێ کە خانەوادێوی دەسەڵاتداری کورد (گۆران) بێنێ، پاڵنگانشا داگیر کەرد. ئا سەرچەمە تاریخیێ کە باسوو ئی بابەتەیشا کەرد٘ەن واتەنشا کە یۆ جە ئەمیرە دەسەڵاتدارەکاو ئەردەڵانی بە نامێ هەڵۆ خانی(دەورەو حوکمڕانی: ١٠٢٦-٩٩٦ کۆچی)، پاڵنگانش جە دەسوو حاکمە کەلهۆڕەکاوە بەر ئارد٘ و داگیرش کەرد. بڕێوێچ واتەنشا جە حاکمە گۆرانەکاش ئەسا(قاضی، ل ص ٢٠. مردوخ،ج٢، ل ١٠٠). ئی قسێ ڕەنگا پا مانا بۆ کە دماو لاواز بیەی دەسەڵاتوو عوسمانیەکا جە مەنتەقەنە؛ حاکمە وەڵینەکێ پاڵنگانی کە بە " کەڵھۆڕ " یا " گۆران" نامێشا دێنێ، پەی ماوێوی دووبارە حۆکموو پاڵنگانیشا گێرتەنەو دەس و دماو ئانەیە هەمتەر هەڵۆخانی ئەردەڵانی دەسەڵاتوو پاڵنگانیش چنە ئەسەینێوە. بۆنەو ئانەیەو کە حاکمێ کەلھۆرێ جە مەنتەقەو گۆرانیەنە حکمشا کەرد٘ەن؛ ڕەنگا زوانشا فاڕیابۆ بە گۆرانی (هۆرامی) ؛ چوون سەرچەمەکێ وەختێو باسوو حاکما پاڵنگانی کەرا؛ کەلھۆر و گۆرانشا ونە تێکەڵ بیەن.
حەر چۆمنێو بۆ، دماو ئانەیە کە ئەردەڵانەکێ پاڵنگانشا گێرت؛ ئەهەمیەتوو پاڵنگانی کەمش نەکەرد، بەڵکووم زیاد٘یچش کەرد.
هەڵۆ خانی ئەردەڵان دماو گێرتەی پاڵنگانی، پایتەختوو دۆڵەتەکەو وێش جە قەڵاو زەڵم و قەڵاو مەریوانیۆ، فاڕاشەو پەی پاڵنگانی و چاگەنە قەڵەیوە هێقمەش بنیاد نیا(ئەلحوسەینی،ل ١٩. مردوخ، ل١٠٠). چی سەردەمەنە پاڵنگان مەرکەزوو مەنتەقێوی بێ کە جە نزیکوو شاروو هەولێریەو تا نزیکوو هەمەدانی یاوێ. دماو هەڵۆخانی پاڵنگان جە سەردەموو خان ئەحمەد خانی کوڕیچشەنە ( دۆرەو حوکمڕانی: ١٠٤٦- ١٠٢٦ کۆچی)، ماوێو پێسەو یۆ جە مەرکەزەکاو دەوڵەتوو ئەردەڵانی ئەهەمیەتوو وێش پاڵو قەڵاکاو " زەڵم" و " مەیوان" و " حەسەن ئاوا"یەنە، پارێزنا؛ بەڵام دماو ئانەیە کە خان ئەحمەد خانی ئەردەڵان جە دەوڵەتوو سەفەوی یاخی بی و دماتەر جە جەنگەنە مەڕیا، شا سەفی(دەورە حوکمڕانی: ١٠٥٢-١٠٣٨ کۆچی)، یۆ جە ئەردەڵانەکا بە نامێ سلێمان کوڕوو میر عەلەمەدینیش نیا یاگێش و شەرتەش چنی کەرد٘ کە چوار قەڵا هێقمەکەو میرنشینوو ئەردەڵانی، یانێو " پاڵنگان" و " زەڵم" و " مەیوان" و " حەسەن ئاوا"ی تێک دۆ و پایتەختوو وێش بارۆ "سنە" کە ئا وەختە دەگەیوە گولالێ بێ. میر سڵیمانیچ چوار قەڵاکەش دەوروبەروو ساڵەو ۱۰۴۶ کۆچیەنە، وڕنەی و پایتەختش ئارد٘ " سنە" کە دماتەر بی بە شاروو سنەی(قاضی، ل ١٢٢.سنندجی،ل ١٢٢. ئەلحوسەینی، ل٢٦).
دماو وڕای قەڵاو پاڵنگانی، چنی کەمەو بیەی ئەهەمیەتوو پاڵنگانی ئیتر ئی دەگایچە فەرامۆشە بیە و نامێش دلێ سەرچەمە تاریخیەکانە کەمتەر ئامەینە. تا سەردەموو ئێمە کە جارێوتەر ئی پایتەختە قەدیمی هۆرامان و کوردستانیە، بۆنەو سروشتی ڕەنگین، مێعماری پلەکانی ،نەورۆزی ڕەنگین و چی ڕوانە بۆنەو باسوو سەبتی جیهانیشۆ، کۆتێنۆ سەروو زوانا.
سەرچەمێ
[edit | edit source]۱- شرفخان ، شرفنامه ،با مقدمه و تعلیقات و فهارس محمد عباسی، تهران،نشر علمی،1343. ۲- ئەلحۆسەینی ، عەلی نەقی ، میژووی 641 سالەی فەرمانرەوایی ئەردەڵانەکان، له فارسیەوه: ئاسوس هه-ردی،سلیمانی، سەردهەم، 2002. ۳- قاضی، محمد شریف ، زبدە التواریخ سنندجی، به کوشش محمد رئوف توکلی،سنندج ، انتشارات توکلی، 1387. ۴- مردوخ ،محمد ، تاریخ مردوخ ،بی¬جا، بی¬نا، بی¬تا، چاپ دوم ،ج2. ۵- سنندجی، میرزا شکرالله، تحفه ناصری، تهران، امیر کبیر، 1366ش.