Wp/hac/ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریک جه هەورامانه‌نه
فۆلکلۆر واچێوه لاتینیه‌نه و جه دوێ به‌شێ « Folk » به ماناو زانست یام فه‌رهه‌نگ و« Lore » به ماناو ڕه‌گه‌ز، تاقمه یام خه‌ڵک وه‌شه بیێنه و ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ شێوەزوانی هه‌ورامیه‌نه واچێوه یام ده‌سه واچێوش په‌ی بیۆزمێوه و وه‌راوه‌رشه‌وه بنیه‌یمێره کریۆ واچمێ فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکی یام عه‌وامی، فۆلکلۆر به گردوو له‌ق و پۆ فه‌رهه‌نگوو کۆمه‌ڵگه‌یوی پێسه؛ داب و نه‌ریتا، یه‌سنا، تازیا، ئایینا، باوه‌ڕا، زانیارییا، هۆنه‌ر و ئه‌ده‌بیاتیش ماچانێ که چی وتاره‌نه مه‌به‌س ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریکا نه‌ک فۆلکلۆر به گردی.
متاڤی واچی ماوێوی فره نیا که هه‌میه‌توو گلێره‌وه بیه‌ی فۆلکلۆری پێسه زانستیوی به که‌ڵکی په‌ی ترۆق و وه‌رلوای فه‌رهه‌نگوو وه‌ڵاتیوی جه وه‌رهۆرزی دلێڕاسینه‌نه (خاورمیانه) که‌وته‌ن به‌ر و په‌ی ویرمه‌ندوو ئا وه‌رکه‌شیه تانپه‌ڕیش دیاریش دان، ئی زانستیچه پێسه فره‌و زانسته ئانزانیه‌کا جه دنیای مۆدێڕنه‌نه هۆرزگای بنه‌ڕاییش وه‌ڵاته وه‌رنیشته‌کێ بیێنێ و رۆشنویره‌کێشا یۆوه‌م که‌ڕه‌ت قه‌ڕنۆ هه‌ژده‌یه‌نه به شێویوی ئاکادێمیک که‌وتێنێ شۆنۆ گلێره‌وه که‌رده‌ی فۆلکلۆروو نیشتگاکاشا، تا تاڤانشا باره‌سه‌ی که‌له‌پووریشا فره که‌رده‌ن، به ئامای گێڵیاره‌کا و وه‌رهۆرز ئه‌ژناسه گه‌وره‌کا پێسه هانری ماسه‌ی فه‌رانسه‌یی، کریستێنسێنی دانمارکی، ژۆکۆفسکی رووسی و....... په‌ی ناوچه‌که‌ی به تایبه‌ت ئێرانی و په‌یجۆرکه‌رده‌یشا جه باره‌و فه‌رهه‌نگی فارسیه‌ره، رۆشنویره فارسه‌کێچ چڵه‌کیه‌ینێره، ئامه‌ینێوه پوێره و په‌ی فره‌ته‌ر نه‌فه‌وتیه‌ی فۆلکلۆریشا که‌وتێنێ هه‌رمانه و کچێو شۆنۆ شۆڕشوو مه‌شرووته‌یه‌ره که‌سانیوی چنه‌ئامه‌ی پێسه عه‌لی ئه‌کبه‌ر دێهخۆدا و مۆحه‌مه‌د عه‌لی جه‌مالزاده جه کتێبه‌کاشانه به نامێ ئه‌مسال و حه‌که‌م (آمثال و حکم) و یۆ بێ، یۆ نه‌بێ (یکی بود، یکی نبود) ده‌سشا که‌رد به گلێره‌وه که‌رده‌ی واچه کۆنه‌کا و قسه وه‌ڵینیه‌کا که ئا وه‌خت خه‌ریکێ فه‌وتیه‌ی بێنێ و ڕاشا وازه که‌رده په‌ی ئه‌و نویسه‌ره‌کا به‌ڵام متاڤی واچی سادێق هێدایت نویسه‌ری گه‌وره‌ی فارسی زوان بنه‌ڕه‌ت بڕوو گلێره‌وه که‌رده‌ی فۆلکلۆری به شێویوی ژیرانه و عێلمی جه ئێرانه‌نه بێ و جه دوێ کتێبێشه‌نه به نامێ ئۆسانه (اوسانه) ١٣١٠ و فیڵ خانه (نیرنگستان) ١٣١٣ی رۆجیاری هۆنیی و گۆرانیێ نه‌ته‌وه‌یێش کۆ که‌ردێوه و دماشه‌ره دۆکتر په‌رویز ناتێل خانله‌ری جه ژماره‌کاو یه‌رێ تا ششوو وه‌ڵاکریاو قسه (سخن) مانگۆ سیاوکاموو ١٣٢٣ تا ساناڵێ ١٣٢٤ی رۆجیاری به ته‌گبیریوی ژیرانه داواش جه وه‌رده‌نگه‌کاش که‌رد تا ئا نویستێ یام زانیاریێ که هه‌نێشا لاوه و مزاناشا پنه کیاناشا په‌ی نام و نیشانوو وه‌ڵاکریای، خه‌ڵکیچ فره وه‌شا ئاما، لوه‌ی پێوه‌یشه‌وه و خانله‌ری تاڤاش فره‌و ئا گۆرانیا، ئه‌فسانا و هۆنیا که خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا بێ بیۆزۆشاوه و وه‌ڵاشا که‌رۆوه، دماو چن ساڵاره گلێرگاو خه‌ڵک ئه‌ژناسای ئێرانه‌نه کریاوه. نه‌ته‌وه‌و کوردیچ چی ویس، سی ساڵه‌نه یاوانه‌نه هه‌میه‌توو گلێره‌وه که‌رده‌ی گۆرانیا، ئه‌فسانا، ڕازه ڕه‌سه‌نا و به ئه‌ره‌نیای گلێرگا ئارشیڤیه‌کا خه‌ریکێنێ سامانی فۆلکلۆری وێشا پارێزنا به‌ڵام بێ هیچ شکێوه مشیۆم به داخێوه گرانه‌وه واچوو که هه‌ورامان پا گردوو فۆلکلۆره ده‌وڵه‌مه‌نه‌وه که باره‌سه‌یش به باره‌سه‌ی ویه‌رده‌ی په‌ڕ جه شانازی وه‌ڵاته‌که‌یمانا و پا ژیاره‌وه و پا شۆنه‌ما به‌پیته‌وه که‌س لاش نه‌که‌رده‌نه‌وه لا فه‌رهه‌نگ و ئه‌ده‌بیاتیش و به شێویوی ڕێک و پێک و ژیرانه هیچ که‌سی قۆڵێش هۆرنه‌ماڵه‌ینێ په‌ی گلێره‌وه که‌رده‌ی و تۆمار که‌رده‌ی فۆلکلۆریش، هه‌ر چن ئا هه‌رمانێ تا ئیسه کریه‌ینێ ئاستوو وێشانه فره یاگۆ ده‌س وه‌شی و پنه‌زانه‌یه‌نێ به‌ڵام وه‌سێ نیه‌نێ و نه‌یاڤه‌ینێ گردوو له‌قه‌کاو فۆلکلۆروو هه‌ورامانیه‌ره، ئه‌گه‌ر گه‌ره‌کما بۆ به ته‌رزیوی زانستی ته‌ر بدیه‌یمێ په‌ی فۆلکلۆروو نیشتگاکه‌یما مشیۆم به‌شش که‌رمێ به چن پاژا پێسه؛ ئه‌فسانه، ڕازه (داستانه)، گۆرانیه، قسێ وه‌ڵینیا که چیه‌ولا به پاو هازۆ خامه لاوازه‌که‌یم پنه‌م وه‌شا بلوو دلێ تان و پۆ ئی پاژاره، تا وا یاگێ کریۆم پنه په‌ی وه‌رده‌نگوو وتاره‌که‌ی ڤزوو سارا که تا ئیسه ئا پاسه مشیۆم بۆ نه‌یاڤه‌ینمێ ئه‌ده‌بیاتی فۆلکلۆریکوو هه‌ورامانیه‌ره‌و گردێما وه‌رێژما دان سامانی ئه‌ده‌بی و ویه‌رینی مه‌حاڵه‌که‌یما.
قسێ وه‌ڵینیا: به پاو ئا قه‌باڵه تانپه‌ڕه ویه‌رینیا که یۆزیه‌ینێوه سه‌له‌میان په‌ی گرد له‌یوی که وه‌ڵاتوو ئێمه هه‌ر جه زوه‌وه داراو شارستانیه‌تی بیه‌ن و حه‌شاش چنه مه‌کریۆ که وه‌ڵینیێ ئێمه پڕۆسه‌و ژیوایشانه ئا زمنێ که که‌ردێنێشا قاڵبوو قسه کۆتا و وه‌شانه واتێنێشا و ئێننه قسه‌کێ ژیرانێنێ که ته‌نانه‌ت ئێمه‌یچ فره‌و جارا په‌ی واته‌ی و یاڤنه‌ی قسۆ وێما به یۆته‌ری وه‌ختارێو که گیر موه‌رمێ چێش واچمێ میاڤا فریاماره و به قسێوه کۆتا و ژیرانێ ئا ویره ئینا دڵمانه بێ قڕه و مشه ماچمێش. ڕه‌نگا ئی قسه به نرخێ بیاڤا به هه‌زاران هه‌زار قسێ که خه‌ڵکوو هه‌ورامانی به ته‌رزیوی ده‌مواچ سینه به سینه پارێزنه‌ینێش و تا ئیسه یاڤنه‌ینێش و جه فه‌وتیا‌ی لاش ده‌ینێ به‌ڵام به نونگه‌و ئانه‌یه تا ئیسه گردێ یام فرێشا گلێرێ نه‌کریه‌ینێوه و هه‌ر نویسه‌ر و دڵسۆچنێو به حه‌ز و ئاواتوو وێش یاگێوه‌نه، جه کتێبیوی گولاله، وتار یا رۆنامه و وه‌ڵاکریه‌یوه‌نه بڕێوشا تۆمارش که‌ردێنێ، خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا فره‌ن و هه‌روه‌ره‌نه خه‌ریکا خه‌ڵک ویرێش مشاوه، ئینه بۆ ئاکاموو ئانه‌یه تاکی هه‌ورامی ویش به که‌م بزانۆ، که‌له‌پووریش به هیچ بنیۆره، دوور گنۆوه جه بنجێ فه‌رهه‌نگیێش و بێ سێ و دوو دلێ فه‌رهه‌نگانێوته‌ری تاڤیۆوه، ئه‌گه‌ر شاره‌زه‌ی ئازیزێ به ته‌رزیوی کارهیگه‌ر نه‌ژڵێویاوه، کۆنج به کۆنجوو هه‌ورامانی نه‌گێڵا و نه‌یۆزاشاوه و ده‌ماوده‌م نه‌ژنه‌واشا و تۆمارێشا نه‌که‌را به داخه‌وه دماڕۆیوی نزیکه‌نه ده‌سمانه مشا، ئی هه‌رمانێچه به شێویوی تاکی مه‌کریۆ مه‌ر به کوساسه‌ری کۆماڵێوه جه مامۆسایا و فره‌زانه هه‌ورامیا.
ئه‌فسانه: شکێوه‌ش نیه‌نه که گرد مێلله‌تیوی ئه‌فسانه‌ش هه‌ن و ئه‌ده‌بیاتشه‌نه یاگێوه به‌رزه و دیاره‌ش هه‌نه. هه‌ر چن ئه‌فسانه به وارشه جیاکاره‌کاش (شێعره و په‌خشانه) ئه‌وه‌گێڵنای رووداوێویا که به واته‌و وێما په‌ڕا جه هووشا (اغراق) و به‌ننا به وه‌ش که‌رده‌ی که‌سیوی رۆح سووک و ژیر به نامۆ ئۆستووره‌ی که هه‌رمانانێو که‌رۆ مه‌ژگوو هیچ که‌سیه‌نه مه‌گۆنجیا به‌ڵام خۆ بنج و بنه‌ڕه‌ته‌نه ئا به‌سه‌رئامایه بیه‌ن و زل کریان و متاڤی واچی گلێره‌وه که‌رده‌ی و تۆمار که‌رده‌یشا نه‌ته‌نیا بۆ به هۆکاروو ده‌وڵه‌مه‌ن بیه‌ی زوان و ئه‌ده‌بیات و فه‌رهه‌نگوو ئا نه‌ته‌وه‌یه به‌ڵکووم ده‌سباریوی به‌که‌ڵکا په‌ی ویه‌رده نویسا و په‌یجۆرکه‌را تا به ئه‌وه‌وانه‌یشا هه‌ر چن فره که‌م بیاڤانه چه‌نیه‌تی ژیوای خه‌ڵکه‌که‌یشا و چێوه ئه‌وه‌شاریاکێ گنا به‌ر په‌یشا، هه‌ورامانیچ چی ئه‌فسانا بێ به‌ش نیا، په‌ی نیموتاری شانامه‌ی هه‌ورامی یۆ چانیشانه که مشیۆم رێک و پێک بنویسیۆ و تۆمار کریۆ که تا ئیسه هه‌رمانێ ئه‌چێمنه نه‌کریه‌ینه هه‌ڵبه‌ت دویه‌ر ساڵێ چیه‌و وه‌ڵێ خوا چنه‌ش وه‌ش بۆ کاکه باقی سه‌فاری نویسه‌ری زانا و وه‌شه‌ویس بنه‌ڕه‌توو ئی جۆر هه‌رمانێشه بڕی و کتێبێوش داوه به‌ر و ڤسش وه‌روو ده‌میما که چاگه‌نه بڕێو ئه‌فسانێش کۆ که‌ردێبێنێوه.
ڕازه(داستانه): نیشتگاو ئێمه سه‌رچه‌مه‌و ڕازه مه‌کینه وه‌ڵینیان که به تایبه‌ت په‌ی زاڕۆڵا فره به تامێنێ، وه‌ختارێو چوارمێکه پێکا و ماما یام باباشا ده‌س که‌را به ئه‌وه‌گێڵنای ڕازا (که ئادێچێ وێشا لا که‌سانێوته‌ری وه‌رشا که‌ردێنێ) و خاس گۆش مدارانه ڕازه‌کا و ڤزه مه‌که‌را تا وه‌رم به‌رۆشاوه، ڕازانێو پێسه ڕازۆ ورکڵه‌ی، هه‌یاسی ژیر، هه‌جنه سیاوه و خانمه فه‌نێ که ئه‌گه‌ر هه‌رمانه کریۆ سه‌رشاوه هه‌ر یۆشا متاڤا با به رۆمانانیوی سه‌مه‌ره به‌ڵام به داخه‌وه هه‌ر که‌سێو یه‌رێ چوار ڕازێش وه‌رێنێ که هه‌ر به ده‌م ماچۆشاوه و مه‌نویسیا و ئارشیڤه‌نه هۆرمه‌گیریا و تا ئیسه هه‌وڵوو گلێره‌وه که‌رده‌یشا پا ڕواڵه‌ته مشیۆم بۆ مه‌دریۆ، زیاده‌و ئانه‌یه چی زه‌مانیچه‌نه که چیله‌وچه‌ولاوه کتێبێ ڕازه له‌یده‌کا موونیاوه په‌ی زاڕۆڵه هه‌ورامی زوانا خه‌ته‌روو دلێنه‌شیه‌یشا فره‌ته‌ر جه گرد وه‌ختیوی هه‌ستش پنه کریۆ و فه‌وتیه‌ی ئادیشاچ یانێو نه‌مه‌نه‌ی و بڕیه‌ی پێوه‌نی عاتێفی زاڕۆڵه‌و ئی سه‌رده‌موو هه‌ورامانیه چنی فه‌رهه‌نگوو مه‌حاڵه‌که‌یش و بارئامه‌یش به فه‌رهه‌نگیوی به‌رین و له‌یده‌ی که چنی ژیوایش و هۆرسه‌وئه‌ره‌نیشتش هیچ سه‌روساختیێوش نیا.
هۆنیێ: هۆنیێ فۆلکلۆرێ هه‌ورامانه‌نه یاگێوه تایبه‌ته‌شا هه‌نه، چا هه‌واره به‌رزانه و مڵکه وه‌شانه و دلێ جریکه جریکوو په‌له‌وه‌رانه و چنی گه‌له بیره‌ی ئا وه‌خت ئامانه‌وه سه‌روو چه‌مه‌ی و دلێ بۆی وه‌شۆ چنوور و شه‌وبۆیه‌نه، ئه‌راگێڵی لێوه جه سۆزوو دووره‌وه که‌وته‌ی جه یارێ نازارێش به دڵیوی پاکه‌وه هۆنیێش په‌ی ئامه‌ینێ و چنیێنێش باڵاو دڵبه‌رێشه‌وه و هه‌روه‌ره‌نه خه‌ڵکی پنه‌زانه‌ینێ، ئی هۆنیێ ئێننه وه‌شێ بیێنێ لاشاوه وانتێنێشاوه و ناسه‌نشا بلابه‌ینه‌نه ته‌نانه‌ت فره‌و یاگانه به نونگه‌و ڕێک و پێکیشا پاسه‌شا زانان که ئی شێعرێ هه‌نێ هۆنیاره پایه‌به‌رزه‌کاو هه‌ورامانی پێسه مامۆسا مه‌وله‌وی، بێسارانی، سه‌یدی و وه‌لی دێوانه‌یه‌نێ و هیچ زانا یام هۆنیارێو هه‌وڵوو جیاوه که‌رده‌ی ئا جۆر هۆنیاشه نه‌دان که به ڕاسی گلێره‌وه که‌رده‌یشا نیشانه مدۆ که هه‌ستوو ئا ئانزانه بێ نام و نیشانا تا چ ڕادێو بیه‌ن.
گۆرانیێ: ڕه‌نگا ئه‌گه‌ر په‌یجۆریێوی زانستی و دوور جه ده‌مار گرژی سه‌روو گۆرانیۆ سیاوچه‌مانه‌و هه‌ورامانی کریۆ سه‌له‌میۆ ئی جۆر گۆرانیێ که ئیسه به هه‌ڵه فره‌و که‌سه به نام زاناکا به پاو نامه‌کێش (ماچا جه بنه‌ڕه‌ته‌نه سیاو جامه بیه‌ن) ویه‌رده‌ش هۆرگێڵناوه په‌ی سه‌رده‌موو سیاو سیپاڵه‌کاو خۆراسانی و زه‌مانه‌و شۆڕشوو ئه‌بوو مۆسلێمی خۆراسانی که به بنه‌چه کورد بیه‌ن، یانێو کۆچێو شۆنۆ هه‌وکه‌و عه‌ره‌با به وه‌ڵاتوو ئا وه‌ختوو ئێرانی، هێنۆ ئا وه‌ختا بۆ که تازه زوان به عینوانوو ئامرازیوی په‌ی پێوه‌نی گێرته‌ی یۆزیانه‌وه و ئانزانی هه‌ورامی لا په‌له‌وه‌راوه ئا ته‌رز گۆرانیێشه مسه‌ی بۆ چوونکه‌تی به پاو ئا ترۆقه سه‌مه‌ره‌یه که زانستوو مووسیقای جه دنیانه که‌رده‌نش هه‌ڵای فره‌زانێ ئا بوواریه جه شێوه‌و ته‌حریر و وانته‌یشه‌نه مه‌نێنێوه و فره‌ش مه‌زانا چنه و ئینه یانێو ده‌وڵه‌مه‌نی و وه‌ڵینی بیه‌ی سیاوچه‌مانه‌ی. هه‌ر چن گۆرانیه واچه دڵسۆچنه‌کێ وه‌ڵاتیما پێسه مامۆ هه‌یده‌ری نۆتشی، مامۆ خوا که‌ره‌می هانه‌گه‌رمڵه‌یی، ئه‌حمه‌دو نازارێ بیاره‌یی، ڕه‌شه غۆڵاموو ئه‌حمه‌دئاوای، حه‌مه‌حسه‌ین که‌یمنه‌یی و عۆسمان که‌یمنه‌یی به ده‌سپێچه‌کوو شریتێ تاڤانشا به‌زمه ڕه‌سه‌نه‌کا تۆمارێ که‌را، تا ئێگه بیاڤناشا و داشا ده‌سوو ئێمه به‌ڵام خۆ تا ئی وه‌خته هیچ په‌یجۆرکه‌رێوو گۆرانیێ هه‌ورامیێ خاس نه‌ده‌ینێش پی دیم و په‌و دیمه‌ره و ئێمه که‌م تا کتێو شاره‌زایما هه‌ن سه‌روو سیاوچه‌مانه‌یه‌وه و مه‌زانمێ که ئایا کریۆ چنی زانستوو مووسیقاو سه‌رده‌می ڕێک گنۆ یام نا.
په‌ی دمایین قسێ متاڤی واچی هه‌ر چن فۆلکلۆر وه‌شکه‌رش دیار نیا و مه‌ژناسیۆ به‌ڵام گلێره‌وه که‌رده‌یش بۆ نونگه‌و ئه‌ژناسه‌ی فره‌ته‌ر و خاسته‌روو خه‌ڵکوو وه‌ڵاتیوی، یاوگه‌و گلێره‌وه که‌رده‌ی فۆلکلۆری ئه‌نه‌یاوای ئانزانه‌کا جه ڕه‌سه‌ن بیه‌ی که‌له‌پووروو وه‌ڵاتیوی و ئه‌وه‌یۆسته‌ی لاوازی و بێ هازی فه‌رهه‌نگی و وه‌شه‌وه که‌رده‌یشا، گلێره‌وه بیه‌ی فۆلکلۆری هه‌رمانێوه بینیا نیه‌نه، گلێره‌وه که‌ر لا خه‌ڵکیه‌وه فێر بۆ و فێرێشا که‌رۆ، په‌ی ئی فێربیه‌ی دوه لایه په‌نه‌وازا گلێره‌وه که‌ر تا ڕادیوی فره بیاڤۆنه‌ه فه‌رهه‌نگوو خه‌ڵکه‌که‌ی و چێوه خاسه‌کاشا مسۆ تا بتاڤۆ ویره دماکه‌وته‌کا و لار و چه‌وته‌کاشا ڕاسێ که‌رۆوه. ئی هه‌رمانێ کاریوی ژیرانه‌ی کۆمه‌ڵایه‌تیا و مشیۆم هه‌رمانه‌کێ ئه‌واڕه‌مه بۆ نه‌ک ژڵێویه‌یوی کۆتا. گلێره‌وه که‌رده‌ی فۆلکلۆروو هه‌ورامانی نونگیوی کاریگه‌را په‌ی ئه‌وه‌مه‌نای و پارێزنای فه‌رهه‌نگوو زه‌یچه‌و هه‌ورامی و هه‌ر پاسه ئه‌نه‌یاوای نه‌وێ دماڕۆ مه‌حاڵه‌که‌یما و باقی نه‌ته‌وه‌کاو جه‌هانی جه شارستانیه‌توو نیشتگاو زه‌رده‌شتی.