Wp/efi/Sierra Leone
Sierra Leone edi idụt kiet ke Edem Usoputịn Africa. Ibuot obio esie edi Freetown. Akpan usem edi Ikọmbakara.
Ẹkebem iso ẹnam idụt oro nte ebiet emi ifịn oro ẹnyenede ifụre ẹdidụn̄de. Ọtọn̄ọde ke 1991 tutu esịm 2000, ekọn̄ mbio obio ama odu ke Sierra Leone ke ufọt mbon nsọn̄ibuot ye ukara. Ekọn̄ emi ọmọn̄ ebebe efep. Ẹdiọn̄ọ Sierra Leone ke ntak iyịp esie. Ẹkenam emi ẹnyụn̄ ẹnyam enye ke ini ekọn̄ mbio obio. Emi ekedi man ẹdep mme n̄kpọekọn̄ ndida n̄n̄wana ekọn̄ mbio obio.
Mme obio- in̄wan̄ 71,740 ẹdu ke Sierra; mme ikpehe isọn̄ oro enye odude ẹnen̄ede ẹtie ntre n̄ko ke Ireland.
Sierra Leone eberi edem ke utopita, akpan akpan daimọn, ke n̄kan̄ ndutịm uforo esie. Idụt oro esịne ke otu n̄kponn̄kan mbun̄wụm umia ye baux, ndien akpan andin̄wụm gold. Idụt oro enyene kiet ke otu n̄kponn̄kan ndise oro ẹdude ke ererimbot. Ndiwọrọ ke ofụri ererimbot n̄ka ọwọrọetop Ọbọn̄ An̄wan Elizabeth II Quay. Kpa ye mme n̄kpọ - obot emi, owo 70 ke otu ikọt esie ẹbuene.
Sierra Leone edi idụt Muslim oro ẹnen̄erede ẹwak ẹkan.
Owo 2,090 ke idụt oro ẹdiọn̄ọ nte ikpọ eto, inuen 676, inuen 676, inuen 67, inuen inyan̄ 35, ye iyak 99.
Mbụk Eyouwem[edit | edit source]
Ke 1672, The Royal African ama ọbọp mme n̄kpọ ndida mbọp mme isuo oro ẹkperede Sierra Leone. Ufụn ama enen̄ede ọwọrọ etop, ntre mme owo ẹma ẹnen̄ede ẹma unyamurua. Ke nditịm ntịn̄, Bunce Island ama akabade edi ọwọrọetop itie ndimen ifịn n̄ka Europe ye America.
Ndise idan̄ ye idaha eyo[edit | edit source]
Guinea odu ke n̄kan̄ edem edere ye edem usiahautịn, Liberia aka edem usụk ye edem usiahautịn, ndien Inyan̄ibom Atlantic odu ke edem usoputịn.
Obot Bintiani esịm Obot 1,948 (6,391). Enye edi akakan n̄kpọ ke idụt oro.
Eyo esinen̄ede ofiop, eyo esifiop onyụn̄ ofiop kpukpru isua, ndien ndaeyo ye ukwọ ẹsiyọhọ ini iba. Edịm esidep ke May esịm November, ndien ndaeyo esito December esịm May.
March edi ọfiọn̄ usụkkiet ye usen emi eyo ofiopde etieti. Eyo isitiehe nte eyo esifiopde, esinyụn̄ ọsọp an̄wan̄a owo.
December ye Jeanuary ẹdi mfọnn̄kan ini ndika n̄kese Sierra Leone nte n̄kpọ oro ofiopde onyụn̄ odobode onyụn̄ owụtde eti ibuot ke ntak desat Sara desat, emi mme idaha eyo ẹkemede ndisụk n̄ka iso n̄kanade isọn̄, kpa ye oro mme idaha eyo mîsọn̄ke ikaha, ke ini enye edisụk idopde enyọn̄ enyọn̄ enyọn̄ obot emi.
Ke ini ọkpọsọn̄ ofụm ye ọkpọsọn̄ ufiop emi otode enye osụhọde, n̄kponn̄kan idaha eyo eke usen ke usen ke December ye Jeanua ẹyesịm n̄kpọ nte ₦850 (ke okoneyo), okposụkedi emi eyo esifiopde etieti ke okoneyo, ndusụk ini eyo esifiopde etieti.
Ke ini emi, esuene edi, enye enen̄ede enem onyụn̄ enem.
Eyo esinen̄ede ofiop ke ini edịm edepde ọtọn̄ọde ke May 37 esịm 100. Ndusụk usen ke ini edịm mîdepke, mme idaha eyo ẹkeme ndidọk n̄kpọ nte (90) ẹnyụn̄ ẹfefek owo 75.
N̄kpọ ekeme ndinen̄ede n̄kpon, ntre edieke afo akade Sierra Leone ke n̄kan̄ eke isua emi, afo eyekeme ndida ọfọn̄ mmọn̄ ndi nte edịm ekemede ndidep ke ofụri urua kiet ye unana un̄wana utịn ndisịbe ndụk.
Ikpọ obio Oro Ẹkponde Ẹkan[edit | edit source]
N̄kponn̄kan obio ke Sierra Leone ẹdi:
- Bo 269,000
- Kenema 158,496
- Koida Town 111,800
- Nam utom 105,900
Ubọ Ukpep[edit | edit source]
Ẹyom ukpep ke Sierra Leone nte ekemde ye ibet ke ofụri isua itiokiet. Anana-ibat ufọkn̄wed ye mme andikpep ẹnam emi edi se owo mîkemeke ndinam. Owo ita ke otu ikpọ owo ke idụt oro ikemeke ndikot n̄wed. Ekọn̄ Sierra Leone ama owot mme akpan ufọkn̄wed 1,270. Ke 2001, owo 67 ke otu kpukpru nditọ ufọkn̄wed praimari ikodụhe ke . Emi enen̄ede ọfọn toto ke utịt ekọn̄ mbio obio.
Ufọkn̄wed Ntaifiọk Finah Bay College, Ufọkn̄wed Ntaifiọk Njala, etịn̄ n̄kpọ ita emi aban̄ade idụt emi. Mme ufọkn̄wed ukpepn̄kpọ ye mme ufọkn̄wed ido ukpono ẹdu ke ediwak ikpehe idụt oro.
N̄kpri ye ikpọ mbono[edit | edit source]
N̄wed emi Sierra Leone ọdọn̄ọ ikpehe ition ke Northern, Edem Edere Edem Edere West, Edem Usụk ye Edem Usiahautịn, N̄kan̄ Edem Usiahautịn ye Edem Usoputịn. Ẹbahade akpa mbahade obio ukara inan̄ ẹdọn̄ ke ikpehe 14. Ẹka iso ndibahade mme ikpehe n̄kann̄kụk ndọn̄ ke mbọn̄ 149.
Udia ye ido unam n̄kpọ[edit | edit source]
Udia Sierra Leone edi akpan udia. Ẹsidia udia emi ke ekperede ndidi kpukpru usen. Ẹtịm edesi emi ke ediwak usụn̄, ẹnyụn̄ ẹda nsio nsio n̄kpọ oro Sierra Leone amade ẹnam n̄kpọ. Mmọ emi ẹsịne mme ikọn̄udia, ikọn̄ sava, caint, frankincense, utọin̄wan̄, iyak ye isọn̄.
Ke mme efak ye obio, owo ekeme ndikụt mme utọ n̄kpọ nte mbufa mangos, m̀mê pine, n̄kpri eto oro ẹfụn̄de - fuọn̄, n̄kpọ mbanaufọk, n̄kpọ mbanaufọk, n̄kpọ mbanaufọk, nnuenuenukot, m̀mê nnuenukot, m̀mê pincenecletri, m̀mê blu.
Poyo edi ọwọrọetop ọwọrọetop ọwọrọetop Sierra Leone. Enye edi edinem ufuọn̄n̄kpọ oro ẹsịnde inịn̄e inịn̄e inịn̄e uyo. Mme itie unyamudia ẹdi mme ikpehe oro ẹsitịn̄de in̄wan̄ - in̄wan̄ ẹban̄a mbre ukara, n̄ke, unọ idem inemesịt, ye mme n̄kpọ eken.
Efakutom[edit | edit source]
N̄kponn̄kan mbre ke Sierra Leone edi Football. Ẹsiwak ndikụt nditọwọn̄. uyen ye ikpọ owo ẹbrede mbre ke efak ke Sierra Leone.
Otu mme ọdọkisọn̄ nyom n̄kpọeset ke Sierra Leone, emi ẹdiọn̄ọde nte Itie Ubon N̄kpọeset Leone, ẹda ẹban̄a idụt oro ke mbuba ofụri ererimbot.
Ata ediwak owo ke idụt emi ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ mmọ. Ndusụk owo ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ Sierra Leone, Mahamad Kallon, Mohamed Bangura, Rodney Sraser, Ibraime Bangura, Alhas Burda, Sheriffra, Suma, Karama, Ugariangar ye Kara.