Wp/efi/Nigeria
Nigeria edi idụt emi odude ke West Africa. Ibat owo emi ẹdude ke Nigeria ẹdi owo milion 216, ye tọsin ikie 700. Idụhe idụt ke Africa emi mme owo ẹwakde nte Nigeria. Abuja edi ibuot obio Nigeria. Idụt emi okpon tutu, mme owo ẹnyụn̄ ẹwak ke idụt emi ẹkan idụt ekededi ke Africa, inyụn̄ idụhe idụt ke Africa emi ẹkemede ndidomo idem ye Nigeria.
Mbụk idụt emi
[edit | edit source]Enyene se iketịbede ke iduọk isua 1500 esịm 1800. Mbon mbakara Europe ẹma ẹtan̄ ata ediwak owo ke idụt emi ididiọn̄ọde idahaemi nte Nigeria, ye mme owo ke idụt West Africa eken, ẹka ẹkedi ifin ẹnọ mbon America. Mbon Europe emi ẹkedụn̄de ke America ẹma ẹdep ifin emi, ekem ẹnyam mmọ nte ifin ẹnọ mbon America. Tutu esịm emi, ediwak mbonubon mme owo oro ẹkedide ifin do ke ẹdedụn ke America. Ekot mmọ, African Americans.
United Kingdom ẹma ẹdikara Nigeria ọtọn̄ọde ke 1901 esịm 1960. Edi ke 1960, Nigeria ẹma ẹdọhọ Britain ke mmimọ iyomke mmọ ẹkara mmimọ aba, ke iyom ndida ke idem mmimọ, Britain ẹma ẹnyụn̄ ẹnyịme. Esisịt ini ke oro ebede, Nigeria ekedidu ke idak ukara ekọn̄ emi ikpọ owo ukara ẹkedade ukara ẹnyụn̄ ẹmek se ededi oro mmọ ẹduakde ndinam, ekpededi ediwak owo ẹma se mmọ ẹnamde oro mimaha. Se itetịn̄ emi, ekọn̄ oro Nigeria ẹkewanade ye Republic of Biafra ama anam mme Christian oro ẹketode unehe, emi ẹkenyụn̄ ẹdude ke n̄kan̄ edere edere Nigeria, ẹtọn̄ọ ndisua ukara Nigeria. Mmọ ẹkedọhọ ke mmimọ iyomke mbon Muslim oro ẹdude ke edere ye usụk ẹkara mmimọ ke Nigeria. Ekọn̄ ama edikure, ndien kpukpru owo ẹma edidiana kiet ẹnyụn̄ ẹdu ke emem ye kiet eken.
Edikem ke 1999, Nigeria ẹma ẹdibiere ke iyom ukara mmimọ edi enye emi mme owo ẹmekde-mek andikara mmọ. Ekem ke oro ebede, ẹma ẹdimek Olusegun Obasanjo edi Adaibuot Ukara Nigeria. Enye edi owo Yuruba, onyụn̄ edi Christian emi otode usukusụk Nigeria. Ke 2007, ẹma ẹmek Umaru Yar'Adua emi edide owo Muslim, edi Adaibuot Ukara Nigeria. Edi Yar'Adua ama edikpa ke May 2009, ndien ẹma ẹdimek Goodluck Jobathan emi ekedide udiana esie ẹte edi obufa Adaibuot Ukara Nigeria. Ndien ke ini ẹkedinamde mbuba umek owo enwen ke 2011, Goodluck Jonathan ama afiak akan.
Enye ekedi owo PDP, ama onyụn̄ etie ke ifụm ukara tutu esịm 2015. Ke ntọn̄ọ ntọn̄ọ eyo nnyịn emi, nsio nsio n̄kpri ekọn̄ ke ẹnwana ke idụt Nigeria. Kiet edi enye n̄ka oro ẹkotde Boko Haram ẹsinwanade ke ini ke ini. Ekọn̄ Boko Haram enen̄ede ọsọn̄ ubọk ke n̄kan̄ edere edere Nigeria. Mmọ ẹnwana ẹdọhọ yak ukara ẹnam Sharia Law odu ke idụt Nigeria. Mbon enwen oro ẹsisịnde ntịme ekọn̄ ke Nigeria edi mbon idiọn̄ọde nte Nigerian bandit. N̄ka emi ẹsisịn ntime ẹnyụn̄ ẹwot mme owo akpan akpan ke n̄kan̄ edere edere Nigeria. Onyụn̄ enyene ekọn̄ emi ẹsiwanade ẹyom unen n̄ko ke n̄kan̄ usụk usụk Nigeria.
Nte Nigeria okponde
[edit | edit source]Ẹkpedomo isọn̄ Nigeria, enye okpon n̄kpọ nte kilọmita 923,768 utịm ikaba, oro edi (356,669 sq mi). Enye edi ọyọhọ idụt 32 emi okponde akan ke ofụri ererịmbot. Nigeria adian̄ade adan̄a ye Benin (km 773), Niger (km 1497), Chad (km 87) ye Cameroon (km 1690). Nigeria enyene mme obio emi ẹkprede mmọn̄ emi okponde ke itiat 853.
Mme obio
[edit | edit source]Ke 2012, mme obio emi ke Nigeria ẹma ẹnyene ẹbe owo miliọn̄ kiet.
| Obio | Ibat owo |
|---|---|
| Lagos | 11,547,000 |
| Kano | 3,466,000 |
| Ibadan | 3,028,000 |
| Abuja | 2,245,000 |
| Port Harcourt | 1,947,000 |
| Kaduna | 1,566,000 |
| Benin City | 1,398,000 |
| Zaria | 1,075,000 |
Ikwọ ufreidụt
[edit | edit source]Nigeria ẹnyene Ikwọ ufreidụt iba. Akpa ekere "Ngeria We Hail Thee". Ọyọhọ iba edi enye emi ẹsụk ẹkwọde idahemi, ekere "Arise O' Compatriots". Lilian William ekewet akpa ikwọ ufreidụt Nigeria, ndien owo emi akatan̄de ikwọ emi obok anam enem ndikwọ ekekere, Frances Berda. Owo ition ẹkewet ọyọhọ ikwọ ufreidụt iba oro ẹkotde "Arise O' Compatriots", ndien mbon ẹsibrede band ẹnọ bodisi ẹketan̄ ikwọ emi ẹbok ẹnam enem ndikwọ. Akpa ini emi ẹkekwọde "Arise O' Compatriots" ekedi ini Nigeria ẹkenyende ukaraidem.
Ido ukpono
[edit | edit source]Ke Nigeria, mbon emi ẹdide Christian ye mbon emi ẹdide Muslim ẹkpere ndidi ukem ke ibat. Ediwak mme Christian ẹdụn̄ ke edere edere Nigeria. Ediwak mbon Muslim ẹnyụn̄ ẹdụn̄ ke edere edere Nigeria. Ndụsuk owo ẹkere ke n̄kpọ aban̄ade ido ukpono ikpọn̄ akanam ẹnwana ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke Nigeria, edi idịghe akpanikọ. N̄kpọ aban̄ade pọlitiks ekedi ntak ekọn̄ oro ẹken̄wanade ke Nigeria ke July 6, 1967, esịm January 15, 1970. Ntak edi ke mbon ẹdụn̄de ke n̄kan̄ edem usụk Nigeria ẹken̄wana ndidọhọ ke mmimọ idi Republic of Biafra. Se ikanamde mmọ ẹyom ndibahade nda edi ke mfịna oro okodude ke Nigeria emi aban̄ade nsọn̄ọn̄kpọ, mfịna nsio nsio ido obio ye eke ido ukpono.
Se Nigeria ẹyenede
[edit | edit source]Aran isọn̄ enen̄ede odu ke Nigeria, ndien emi esinam ediwak owo ẹnwana etieti ẹtiene ẹyom ndidia udori aran isọn̄ emi. En̄wan emi enen̄ede ọsọn̄ ubọk ke n̄kan Niger Delta, sia do ke mmọn̄ Niger Delta esitọ okodụk inyan̄ Atlantic Ocean.
Ke Nigeria, Lagos okpon akan. Nigeria enyene ediwak itie emi mme mbiet odude, onyụn̄ enyene mme ikpọ akai. Odu mme ini emi mme itie emi ẹsifiobde etieti ntak edi ke mmọ ẹkpere Equator. Aran ye utọ in̄wan̄ esisio okụk ọnọ Nigeria.
Udia
[edit | edit source]Ukem nte mme idụt eken ke West Africa, mme udia emi ẹdude ke Nigeria enem tutu ẹnyụn̄ edi ke utọ ke utọ. Ẹsisịn nsio nsio ikọn̄ ye ufuọn̄ adianade ye ata aran ye aran mbansan̄g, ke udia Nigeria. Emi esinam udia oro ẹnen̄erede ẹdọn̄ọ n̄kpọ, ntokon odu, ẹnyụn̄ ẹnam enye enen̄ede ofiop. Ẹkpesio ndia ke Nigeria, esiye tutu, udia esinyụn̄ edi barasuene. Nti itie urua, mme itie unyam ndita ye mme itie ẹsifọpde nsio nsio ndita ẹnyam ke mben usụn̄ awak etieti ke Nigeria, onyụn̄ edi ke utọ ke utọ.
Mbre mbuba
[edit | edit source]Mbre ikpa bọl ke ẹnen̄ede ẹdiọn̄ọ ẹkan ke Nigeria. Nigeria ẹnyene mbuba mbre ikpa bọl eke mmọ isio sio emi ẹkotde Premier League. Mbon mbre ikpa bọl Nigeria emi ẹkerede Super Eagles, ẹka World Cup utịm ikotion. Ẹma ẹka ke 1994, 1998, 2002, 2010, 2014 ye enye emi mmọ ẹkekade ke 2018. Nigeria ẹma ẹkan ke mbuba mbre bọl oro ẹdiọn̄ọde nte, Afica Cup of Nations. Emi ekedi ke 1980, 1994 ye 2013. Nigeria ẹma ẹnyụn̄ ẹdiomi mbuba bọl oro ẹkotde Junior World Cup. Nigeria ẹma ẹmen gold ke Olympic oro mmọ ẹkekade ke 1996.
Nigeria ẹsitiene ẹbuana ke mme mbre mbuba eken, utọ nte basketball, criket, sprink ye mbuba itọk. Nigeria ẹsitiene ẹbuana ke mbuba boxing. Odu ini emi Dick Tiger ye Samuel Peter ẹketienede ẹka ẹkekan ke mbuba emi.