Wp/cnr/Marija Kiri

Marija Kiri (Marie Skłodowska Curie) (Varšava, 7. novembar 1867 — Salanš, 4. jul 1934) je poljsko-francuska hemičarka i fizičarka i pionirka ranog doba radiologije.

U njena najveća dostignuća spadaju: rad na teoriji radioaktivnosti, tehnikama razdvajanja radioaktivnih izotopa kao i otkriće dva nova hemijska elementa  radijuma i polonijuma.

Dvostruka je dobitnica Nobelove nagrade, prvi put 1903. godine, iz fizike, zajedno sa mužem Pjerom Kirijem i Anrijem Bekerelom za naučna dostignuća u ispitivanju radioaktivnosti, a drugi put 1911. godine iz hemije, za izdvajanje elementarnog radona. Ona je ne samo prva žena koja je dobila Nobelovu nagradu, već i prva osoba koja je tu nagradu dobila dva puta i jedina žena koja ju je dobila za dvije različite kategorije.

Marija Kiri je i prva žena koja je stekla status profesora na Univerzitetu u Parizu, a 1995. godine je posthumno postala i prva žena koja je sahranjena u pariškom Panteonu.

Osnovala je Institut Kiri u Parizu i Varšavi.

Đetinjstvo i rana mladost

Marija Sklodovska (Maria Sklodowska) je rođena 7. novembra 1867. godine u Varšavi. Njeni roditelji su bili intelektualci iz redova sitnog poljskog plemstva: otac Vladislav bio je profesor fizike i matematike, jedno vrijeme je obavljao dužnost zamjenika direktora škole; majka je bila pedagogica i upraviteljka varšavske škole u ulici Freta. U to vrijeme Poljska je bila pod ruskom vlašću i pritiskom, poslije neuspjele pobune iz 1863. godine. Dane bezbrižnog đetinjstva Marija je provodila u igri sa bratom Josifom i sestrama Sofijom, Bronislavom i Helenom, a onda su nastupili teški dani za porodicu Sklodovskih. Njen otac je u jesen 1873. pao u nemilost vlasti i ostao bez posla, a pošto je bio potreban novac za liječenje njene majke od tuberkuloze, morali su da izdaju stan. 1876. godine od tifusa umire Marijina najstarija sestra Sofija; dvije godine kasnije umire i Marijina majka. 

Marija je završila privatnu školu gospođice Sikorske, a zatim i državnu gimnaziju, đe je dobila zlatnu medalju, kao i njen brat i sestre. U to vrijeme omladina porobljene Poljske bila je u nacionalnom zanosu, koji nije mimoišao ni Mariju. U tajnom otporu rusifikaciji varšavskog društva, predavala je radnicima i seljacima na ilegalnom tzv. Letećem univerzitetu, koji je radio pod maskom neke vrste muzeja. Veliki uticaj na nju imao je pozitivizam; njen stav je bio da se Poljskoj može pomoći naukom, a ne komunizmom. Pošto u Poljskoj toga doba vrata Univerziteta nijesu bila otvorena ženama, ona počinje da radi kao guvernanta. Ovo je bilo neophodno da bi mogla da finansijski pomaže stariju sestru Bronislavu, koja je počela studije medicine u Parizu. Naime, Marija i njena sestra Bronislava sklopile su dogovor: prvo će Marija raditi i izdržavati porodicu i Bronislavu tokom školovanja u Parizu, a zatim će Bronislava učiniti isto za Mariju. U vrijeme službovanja desila joj se velika ljubav sa sinom njenih poslodavaca, koji su bili protiv njihovog braka. To je bilo još jedno veliko razočarenje za Mariju.

Odlazak u Pariz

Marijina sestra Bronislava se udaje 1891. godine u Parizu, za kolegu sa studija, i tada poziva Mariju da joj se pridruži u Francuskoj. Marija odlazi i upisuje se na Sorbonu, čime ostvaruje svoj davnašnji san. Studentske dane provodi u potpunoj posvećenosti studijama, živjeći u prvo vrijeme kod sestre, zatim po skromnim, hladnim stanovima, štedeći i na hrani i ozbiljno rizikujući svoje zdravlje. Rezultati ovakvog samopregornog rada morali su doći: diplomirala je fizičke nauke 1893. kao prva u rangu, a sljedeće godine i matematičke nauke, kao druga u rangu. Sada je mogla da se vrati u domovinu i pomogne joj svojim znanjem. Istog ljeta se odlazi u Poljsku, nadajući se da će tamo moći nastaviti karijeru. Međutim, univerzitet u Krakovu joj je odbio omogućiti profesuru, jer je bila žena. Ogorčena time, Marija se vratila u Pariz.

Naučni rad

Na prijedlog Gabrijela Lipmana (1845-1921), pronalazača fotografije u boji, Marija radi svoj prvi naučni rad Magnetne osobine kaljenog čelika. Zahvaljujući tom radu, počinje da radi u Školi za industrijsku fiziku, đe 1894. upoznaje Pjera Kirija (Pierre Curie, 1859-1906) , briljantnog francuskog fizičara koji je već bio poznat po otkriću piezoelektriciteta (pojava da neki kristali postaju naelektrisani pod dejstvom mehaničke sile i da trpe mehaničku distorziju kad se izlože električnom polju), koji je otkrio zajedno sa svojim bratom Žakom 1880. Svoju ljubav već sljedeće godine ozvaničili su brakom. Iste godine Pjer doktorira na svojim rezultatima iz oblasti magnetizma. On je pokazao da magnetni materijali na bazi gvožđa gube svoja magnetna svojstva ako se zagrijavaju preko određene temperature – ta temperatura, različita za svaki materijal, danas se zove Kirijeva tačka.

Marija je dugo tragala za temom za svoju doktorsku tezu, sve dok inspiraciju nije našla u radu Bekerela (Antoine Henry Becquerel, 1852-1921) iz 1896. Naime, Bekerel je otkrio da uranove soli emituju nevidljivo zračenje bez ikakvog spoljašnjeg uticaja; to zračenje čini vazduh provodnim. Prvi rezultat Kirijevih bio je da je jačina zračenja srazmjerna količini uranijuma i da na zračenje ne utiče hemijski sastav ni spoljašnje okolnosti. Marija, prirodno, postavlja pitanje: da li još neka tela zrače. Naravno, takav je recimo torijum, kao i njegova jedinjenja. Marija za novootkriveni fenomen predlaže ime radioaktivnost. Kirijevi su primetili da su izvjesni minerali, kao uranit (oksid urana, UO2), halkolit (fosfat bakra i urana) i pehblenda, mnogo aktivniji od samog urana. Štaviše, radioaktivnost je mnogo jača od one koja bi se mogla očekivati po količini urana ili torijuma koju sadrže. Logično se nametnula pretpostavka o postojanju novog elementa.

Kako „Marija nije ni pomišljala da bira između porodičnog života i naučne karijere'“ (Eva Kiri, „Gospođa Kiri“) 12. septembra 1897. rađa ćerku Irenu. O njihovoj bračnoj i naučnoj slozi dovoljno govori i to što su njihovi radovi sadržali „mi smo našli …“, „jedno od nas …“.

Kirijevi su krenuli u potragu za nepoznatim elementom: razdvojili su rudu na mnogo hemijskih frakcija. Jedna od njih, izolovana jula 1898. pomoću bizmut-sulfida, sadržala je jako radioaktivnu supstancu za koju su Kirijevi predložili ime Polonijum, „po rodnoj zemlji jednog od njih“. Iste godine 26. decembra, Kirijevi i njihov saradnik Bemon izdvojili su iz druge radioaktivne frakcije pomoću barijum-hlorida izuzetno radioaktivnu supstancu, za koju su predložili naziv Radijum.

Međutim, kolege hemičari bili su veoma skeptični prema postojanju radijuma. Kirijevi se rješavaju na veliki poduhvat: da izoluju radijum i tako ućutkaju skeptike. Pošto im je austrijska vlada na intervenciju profesora Suesa i bečke Akademije nauka besplatno ustupila tonu otpadaka pehblende iz češkog rudnika Joahimstala, Kirijevi počinju mukotrpan posao u trošnoj šupi u ulici Lomon, jedinom objektu koji su mogli dobiti na korišćenje. Ovđe je Marija obavljala teške fizičke poslove, dok je Pjer ispitivao u laboratoriji. Godine 1902., poslije 45 mjeseci rada, uspjeli su da prepariraju 1 decigram čistog radijuma i odrede mu atomsku težinu 225. Veličina poduhvata postaje jasnija kad se ima u vidu da se radijum u pehblendi ne nalazi ni jedan milioniti dio.

Period od 1899. do 1904. godine bio je jako plodan za Kirijeve: oni su pojedinačno, zajedno ili sa nekim od saradnika objavili 32 važna naučna saopštenja. Po njihovim idejama otpočela je prava hajka na radioaktivne elemente. 1901. godine, postavljeni su temelji kiriterapije – to je metod u medicini kojim se, primjenom zračenja „uništavaju bolesne ćelije i liječi lupus, tumori i neke vrste raka“. Počinje se sa industrijskom proizvodnjom radijuma, koji ubrzo postiže ogromnu cijenu na tržištu. Kirijevi su se, vođeni plemenitom idejom da radioaktivnost i dobrobiti od nje pripadaju cijelom čovječanstvu, odrekli prava na radijum i finansijske koristi koju koju bi im to nesumnjivo donijelo.

Pjer Kiri sa saradnikom Laburdom 1903. godine je izmjerio spontano izdvojenu količinu toplote koju daje jedan gram radijuma za jedan čas. Pjer pravilno zaključuje da to izdvajanje toplote ne potiče od hemijske reakcije, već da se uzrok nalazi u unutrašnjoj transformaciji koja je vezana za promjene u samom jezgru radijuma. Iste godine, 25. juna, Marija Kiri odbranila je doktorsku disertaciju pod nazivom Ispitivanje radioaktivnih supstanci u kojoj, pored ostalog, iznosi svoja saznanja o strukturi radioaktivnog zračenja.

Na poziv Kraljevskog instituta odlaze u London, đe ih obasipaju počastima. Najveće priznanje za njihov rad stiže im 10. decembra 1903. – dobili su polovinu Nobelove nagrade za fiziku za svoj doprinos proučavanju radioaktivnosti (drugu polovinu dobio je pomenuti Antoan-Anri Bekerel). Tek tada su uspjeli da u Parizu dobiju malo bolje prostorije za rad u ulici Kivije.

Porodica Kiri dobija 6. decembra 1904. još jednog člana – Evu. Eva je kasnije postala ugledna francuska spisateljica, talentovana pijanistkinja i muzička kritičarka; 1937. je napisala knjigu Gospođa Kiri, biografiju svoje majke.

Pjer je 1904. godine izabran u Akademiju nauka. Po povratku sa skupa Asocijacije predavača prirodnih nauka u Parizu, 19. aprila 1906., Pjer je nezgodno pao pod točkove zaprege i preminuo. Tada je sva briga o đeci, Pjerovom ocu i započetim naučnim radovima pala na Mariju. Mjesec dana kasnije Savjet fakulteta prirodnih nauka jednoglasno rješava da Pjerovu Katedru za fiziku, koju je on držao od 1900., dodijeli Mariji i da joj titulu „rukovoditeljka kurseva“. Time je Marija postala prva žena univerzitetski profesor na Sorboni. Prvo svoje predavanje, za koje je vladalo veliko interesovanje, počela je istom onom rečenicom kojom je Pjer okončao svoje posljednje. Već 1908. postaje „titularna profesorka“ na Sorboni; držala je prva i u to vreme jedina na svijetu predavanja o radioaktivnosti. Zatim izdaje Dela Pjera Kirija, a potom i obimno i značajno djelo Udžbenik o radioaktivnosti .

Sa dugogodišnjim saradnikom i porodičnim prijateljem Debjernom (André Louis Debierne, koji je 1899. otkrio aktinijum) dobija po prvi put čist metalni radijum. Otkrila je i metod za mjerenje količine radijuma na osnovu mjerenja količine njegove emanacije – radona. Zatim piše Klasifikaciju radioelemenata, potom Tabelu radioaktivnih konstanti, a onda izrađuje prvu međunarodnu osnovnu mjeru za radijum.

Ponuđenu Legiju časti je odbila, kao i mnoga druga odlikovanja. Uprkos svim svojim dostignućima, 1911. godine nije primljena u Akademiju nauka. Opet su nepravdu ispravili stranci – dobila je Nobelovu nagradu za hemiju i tako postala prvi dvostruki nobelovac.

Međutim, njeno tijelo iscrpljeno radom pogodila je i bolest bubrega – morala je na operaciju. Uz dobru njegu, brzo se oporavila. Već sljedeće godine dobija ponudu iz rodne domovine da radi u njihovom Laboratorijumu za radijum. Ponudu je, zbog obaveza u Parizu, morala da odbije, ali je pristala da njom upravlja sa daljine. Štaviše, mnogo je pomagala u akciji izgradnje Instituta za radijum u Varšavi, čija je gradnja trajala sedam godina zbog prikupljanja sredstava u siromašnoj i ratom opustošenoj Poljskoj.

Rat i poslijeratni period

Sredinom 1914. je konačno gotov Institut za radijum u Parizu. Međutim, počinje Prvi svjetski rat, u kome Marija učestvuje na strani svoje druge domovine Francuske, na najkorisniji način: stvara prva radiološka kola sa rendgen – aparatom i dinamom. Stalno je u blizini prve linije fronta, obilazi bolnice i previjališta i X-zracima slika ranjenike, pomažući hirurzima da lociraju metke i gelere. Nije se zadovoljila samo ovim – ubrzo osniva preko 200 radioloških sala; na Institutu drži kurseve na kojima osposobljava specijaliste za rad sa X-zracima na frontu. Istim radom na frontu, bavi se i njena starija ćerka Irena, kojoj je tada bilo samo osamnaest godina (po završetku rata, Irena će postati asistentkinja svoje majke na Institutu za radijum, koji će se kasnije preimenovati u Institut Kiri).

Po okončanju rata Marija se vraća svojim dužnostima: naučni rad u Institutu i upravljanje njime. Iako je nerado davala intervjue, poslije jednog za američke novine stiže joj poziv da ode u SAD i održi seriju predavanja. Kad je 1921. i otišla, novinarka Marija Meloni je organizovala prikupljanje novca među američkim ženama, te su zajedničkim snagama prikupile 100 000 tadašnjih dolara, koji su Mariji Kiri omogućili da kupi gram radijuma.

Druga takva akcija održana je 1929. godine, kad je Marija svoj američki gram poslala Univerzitetu u Varšavi kako bi i tamo mogli proučavati njen rad. Voditeljka Instituta za radijum na varšavskome univerzitetu postala je njena sestra Bronislava.

U Akademiju je izabrana 1922., iako ovaj put nije ni podnijela kandidaturu. Slijede putovanja, predavanja, počasti, doktorati, medalje – postaje žrtva divljenja mase, ali tu pažnju koja joj smeta pokušava da iskoristi za dobrobit svojih studenata, Instituta i nauke.

Međutim, stižu i problemi. Od 1920. godine vid počinje naglo da joj slabi. Uslijedile su četiri operacije koje su uspjele da je izvuku iz mraka i vrate u laboratorijum. Njena ćerka Irena vjerila se 1926. sa Marijinim mladim saradnikom Frederikom Žolio. Mladi par Žolio-Kiri proslavio se 1934. godine otkrivši vještačku radioaktivnost (kada se neke obične supstance, kao aluminijum, bombarduju zracima koje spontano ispuštaju radioaktivni elementi i same postaju radioaktivne; kao takve ne mogu se naći u prirodi).

Marijino zdravlje je sve gore. Njena krvna slika nije normalna, na rukama se pojavljuju bolne opekotine. Pregledi otkrivaju i veliki kamen u žučnoj kesi; sustiže je groznica i ona pada u postelju maja 1934. Svoje posljednje dane provodi u sanatorijumu u Sanselmozu, okružena najboljim ljekarima. Ipak, pomoći nije bilo – preminula je 4. jula.

U čast Kirijevih ime nosi jedan hemijski element, kao i ranija jedinica za aktivnost radioaktivnog izvora.

Poveznice

• https://www.svetnauke.org/6383-marija-sklodovska-kiri
• Milena Benini: [1]