Wp/cnr/Jelena Balšić
Jelena Balšić (umrla 1442), gospođa Lena, bila je supruga gospodara Zete Đurađa II Stracimirovića Balšića i bosanskog vojvode Sandalja Hranića, majka Balše III Balšića.
Jelena je ćerka srpskog kneza Lazara Hrebeljanovića. Za Đurađa II Stracimirovića Balšića udala se oko 1386. godine. Bila je žena izuzetne obdarenosti, ukusa i čvrstine, zaštitnica pravoslavne manjine u Zeti. Nakon smrti svoga muža Đurađa II 1403.godine, postala je glavni savjetodavac sinu Balši III, koji je na zetski prijesto stupio sa 17 godina. Pod uticajem Jelene, spoljna politika Zete se promijenila. Dok se Đurađ II oslanjao na Mlečane, Balša III se, pod uticajem majke, okrenuo saradnji sa Turcima, bosanskim vojvodom Sandaljem Hranićem i svojim ujakom, despotom Stefanom Lazarevićem. Pod uticajem Jelene, Balša III je prihvatio pravoslavlje, za razliku od svojih prethodnika koji su bili katolici. Jelena je bila inspirator rata Balše III, odnosno Zete protiv Mlečana, koji je vođen od 1404. do 1412. godine. U tom vremenu Jelena se istakla u diplomatskim naporima. Pregovarala je sa Mlečanima o miru, tražila pomoć za svog sina kod Dubrovnika, Turaka, u Bosni i Srbiji. Jelena se 1411. godine udala za Sandalja Hranica, koji je pružio podršku Balši III u Zeti. Nakon udaje za Sandalja, prestaje njena aktivna uloga u političkim dešavanjima, mada je podržavala sina sve do njegove smrti 1421. godine. Nakon smrti svog drugog muža, Sandalja Hranića, naslijedila je veliko bogatstvo, vratila se u Zetu i otpočela ktitorski rad. Obnavljala je pravoslavne crkve rasute po obalama i ostrvcima Skadarskog jezera. Obnovila je crkvu Sv. Đorđa na skadarskom ostrvcu Gorici (Brezavici ili Beški). Tu je 1440. godine podigla i novu crkvu Bogorodice, gdje je željela da je sahrane. Za staratelja svoje skromne zadužbine, Bogorodice Brezavićke, odredila je pred smrt (1442.) unuku Jelenu, ćerku Balše III i ženu bosanskog vojvode Stjepana Vukčića Kosače (sinovac Sandalja Hranića). Duhovnik gospođe Lene Nikon, sastavio je za svoju gospodaricu, između 1440. i 1442. godine poznati Gorički zbornik, u koji je uz Jelenina pisma ušla i povijest o jerusalimskim crkvama. Gorički zbornik otkriva kulturne prilike u Zeti sredinom XV vijeka i stoga je izuzetan kulturno-istorijski spomenik. Čuva se u depozitu Arhiva Srpske akademije nauka i umetnosti, kao zaostavština Svetozara Tomića, koji je taj rukopis kupio za vrijeme službovanja u Skoplju 1902. godine. Gorički zbornik je pisan na papiru, ima svega 273 lista. Zbornik je napisan u manastiru Sv. Bogorodice na Gorici (Beška). U njemu se nalaze pisma Jelene i njenog duhovnika Nikona Jerusalimca. Pisma su posvećena prevashodno monaškoj, a onda i uopšte teološkoj problematici. Čitav sastav je pisan sa literarnim pretenzijama, tako da predstavlja značajan književni spomenik srednjovjekovne Zete.
Poveznice
[edit | edit source]Izvori
[edit | edit source]- Istorijski leksikon Crne Gore, A-Crn, 2006.