Wp/cnr/Balša III Balšić (1403-1421) crnogorski vladar iz dinastije Balšić

Đurađa II Stracimirovića Balšića naslijedio je njegov sin Balša III, koji je u to vrijeme imao tek 17 godina. Državnu teritoriju kojom je trebalo da vlada činila je Gornja Zeta (od Plavnice do Ostroga, i od rijeke Zete do Lovćena i Sutormana), kao i primorski gradovi - Ulcinj, Bar i Budva. Budući da Balša III zbog svoje mladićke dobi nije imao političkog iskustva, Zetom je faktički vladala njegova majka Jelena, kćer srpskog kneza Lazara. Njen potpuni uticaj na politiku Zete iskazao se odmah u promjeni stava prema Mletačkoj republici, jer Jelena je prema njoj odavno gajila neprijateljstvo. Jelena Balšić je bila nezadovoljna zbog ograničenja koja je Republika nametala zetskoj trgovini u skadarskom kraju, ali i zbog oduzimanja povlastica koje je pravoslavna crkva ovdje uživala prije uspostavljanja mletačke vlasti. Na Jelenine molbe u vezi s ovim problemima, mletački Senat je odgovarao kurtoazno i neobavezujuće, uostalom kao i uvijek kada je dobijao pisma onih koje je smatrao slabijim i za interese Republike nevažnim. Kada je u skadarskom kraju, 1405. godine, izbila pobuna nezadovoljnih mletačkih podanika, Senat je uvidio da se prevario. Pobunu su vjerovatno podstakli Balšići, koji su ustanicima odmah poslali vojnu pomoc, tako da je Republika uz velike napore uspjela da osigura Skadar od Balše III, šaljući strijelce u skadarsku tvrđavu. Repu- blika je odlučila i da napadom na primorske gradove zetskog gospodara, izvrši pritisak na njega. Već sredinom 1405. Mlečanima su se predali primorski gradovi Balšića -Ulcinj, Bar i Budva. Za Balšu III to je bio težak udarac, pa je odlučio da potraži pomoć od sultana. Balša III je znao da bi pristankom da placa harač sultanu, mogao da računa na neutralnost svih okolnih gospodara koji su bili turski vazali, što je njegovu poziciju prema Republici trebalo da učini sigurnijom. Korist za Zetu od ovakve Balšine odluke bila je slaba. Na lokalne gospodare koji su se odmetali od njega i pristupali Mlečanima, nije ostavilo poseban utisak saznanje da je Zeta pod zaštitom turskog sultana. Za njihov stav prema Balši III bile su važnije povlastice i pokloni koje su Mlečani bili spremni da im daju. A Mlečani su svim feudalcima koji su bili spremni da ratuju protiv Balše, davali posjede i sela. Tako se rat između Mletačke republike i Zete pretvorio u rat između Balše III i lokalnih feudalaca u mletačkoj službi. Tokom čitave 1406. godine oni su se sukobljavali na prostoru između Skadra, Ulcinja i Bara, pobjeđujući čas jedni, čas drugi. Ni jedni, ni drugi, nijesu imali snage da protivniku nanesu odlučujući udarac. Poslije jedne takve bitke, u kojoj je učestvovalo oko dvije hiljade Balšinih vojnika, i neuspješnog napada na Ваr, zetski gospodar je odlučio da pregovara s Republikom o sklapanju mira. Pregovori su vođeni krajem 1406. godine. Balša III je tražio Budvu i Drivast, kao i isplatu zaostalih provizija za ustupanje Skadra, ali Mlečani nijedan njegov zahtjev nijesu smatrali umjesnim. Na kraju su čak zatočili njegove pregovarače, što je Balšu primoralo da u pregovore uključi svog ujaka, despota Stefana Lazarevica, i svog tasta, Nikitu Topiju. Sporazum između Zete i Republike počeo je da se nazire tek 1408. godine, kada su i jedna i druga strana popustile pod teretom prevelikih ratnih troškova. Prema konačnom sporazumu iz 1408. godine, Republika je zadržala Bar i Ulcinj, a Balšićima je trebalo da pripadne Budva, Grbalj i Paštrovići. Sporan je ostao prostor oko rijeke Bojane (Zabojana), što je bilo dovoljno da se nastave neprijateljstva. O spornim pitanjima koja je trebalo rješavati da bi oko Skadra zavladao mir, pregovarala je u Veneciji i Jelena Balšić. Mlečani, prvenstveno zainteresovani da učine Skadar bezbjednim, nudili su Balšićima Budvu i prostor između Bara i Ulcinja, samo da očuvaju kontrolu nad tokom Bojane. Jelena Balšić je, opet, bila spremna da učini i veće ustupke, samo da zadrži Zabojanu, koja je kao prostor trgovačkog tranzita donosila velike prihode. Kada je izgledalo da pregovorima nema kraja, Mlečani su našli neobično rješenje da ih prekrate: deklarativno su pristali da Balšićima ostave Zabojanu, ali su skadarskom knezu poslali naređenje da ni po koju cijenu ne dozvoli da je Balšici preuzmu. Početkom 1410. Balša III je shvatio da je prevaren, pa je krenuo u pohod na sela u priobalju Skadarskog jezera, čime je nastavljen ovaj iscrpljujući rat. I narednih godina Balšina vojska napadala je na skadarsku oblast, koju su Mlečani sve teže branili. Zbog toga su mu 1411. Mlečani ponudili sporazum, obećavajući čak i Zabojanu. Poznajući mletačku narav, Balša nije odmah povjerovao da je Republika zaista spremna na taj ustupak, pa je nastavio s manjim napadima na njenu teritoriju. Tek sredinom 1412. godine, kada je konačno uspio da zauzme Bar, Balša III je odlučio da započne pregovore o miru. Njegova pozicija bila je u tom trenutku povoljnija od mletačke, pa je Republika pristala da mu vrati Ulcinj, Ваr i Budvu, kao i da mu isplati proviziju od hiljadu dukata za gradove koji su joj pripali ugovorom između njegovog oca i mletačke vlade. Ugovor između Zete i Mletačke republike, Balša III je potvrdio januara 1413. godine. Time je završen njihov višegodišnji sukob koji se naziva Prvim skadarskim ratom. Iz tog rata Balša III je izašao kao pobjednik. Buduci da je tokom rata najveći Balšin problem bio odmetanje oblasnih gospodara, mirno doba valjalo je iskoristiti za učvršćivanje vlasti u zemlji. Zbog toga je Balša III, odmah po završetku rata, najodlučnije radio da oblasne gospodare učini pokornim i bezopasnim. U nekim slučajevima to je radio surovim mjerama koje mu ni u ratu nijesu bile strane, dok je u drugim, to postizao davanjem privilegija. Prijateljske odnose uspostavio je i sa albanskim velikaškim porodicama (Kastriotima, Zakarijama, Topijama), znajući da je njihovo savezništvo vrijedno u svakom sukobu s Mletačkom republikom. Onim što je postigao za samo nekoliko godina nakon završetka Prvog skadarskog rata, Balša III je mogao biti zadovoljan. Njegova vlast u Zeti bila je neprikosnovena, a položaj države bolji nego u posljednjih nekoliko decenija. Tada je Balša III upotrebljavao titulu duka veliki i gospodar zemljizetskoj i svemu zapadnomu Primorju. Da riješi probleme s oblasnim gospodarima, Balša III je uspio uz dosta napora, no probleme koje je imao s Mletačkom republikom i ona s njim, bilo je mnogo teže riješiti. Republika je optuživala zetskog gospodara zbog nasilja i štete koju čine njegovi podanici mletačkim trgovcima, a Balša je prigovarao Veneciji zbog odbijanja da mu izruči neke odmetnike. Balšina reakcija na to odbijanje bio je napad na jedno selo u okolini Skadra, što je sasvim poremetilo njegove ionako loše odnose s Mletačkom republikom. Republika je uzvratila organizovanjem ratničkih družina protiv Balše III, a zetski gospodar pljačkanjem mletačkih trgovaca. Ovakvi sporadični sukobi prerasli su početkom 1419. godine u novi rat. Glavne borbe vođene su, kao i u Prvom skadarskom ratu, oko Skadra i Drivasta.

Snage koje je Republika mogla suprotstaviti Balši III, bile su neznatne, pa je Balša ovladao Bojanom i Drivastom, a Skadru nametnuo iscrpljujuću blokadu. U takvoj situaciji Mlečani su razmišljali kako da nekim političkim manevrom oslabe zetskog gospodara. Bilo je ideja da ponude Turcima skadarsku proviziju ukoliko otjeraju Balšu III sa gradskih vrata, ali i da ga nasilno svrgnu s vlasti. Mlečani su pokušavali i da privole Kotorane da napadnu na Balšu. Od svih tih planova jedino je ovaj posljednji uspio. Kotorani, koji su nominalno bili pod vlašću ugarskog kralja, priznali su aprila 1420. mletačku vlast, s tim da Republika poštuje njihov Statut i ostavi im dio prihoda. Republika je zahtjeve Kotorana odmah prihvatila, a Kotorani su već krajem 1420. napali na Balšine oblasti u primorju. Možda bi ovaj rat išao i nekim drugim tokom da u vrijeme kada se Kotor predao Republici, Balša III nije bio teško bolestan. Kako je njegova bolest sve više uzimala maha, on već krajem 1420. nije bio u stanju da upravlja zemljom. Početkom 1421. odlučio je da pođe u Srbiju kod svog ujaka, srpskog despota Stefana Lazarevića, na čijem dvoru je umro ubrzo poslije dolaska. Budući da sinova nije imao, Balša III je despota Stefana Lazarevića imenovao nasljednikom. Da li mu je ostavio u nasljeđe svoju državu ili mu je samo povjerio brigu o okončanju već započetog rata protiv Mlečana,ne može se tačno utvrditi. Ovu nepoznanicu nije uspio da razriješi ni istoričar Ivan Božić, nesumnjivo najbolji poznavalac ovog perioda istorije Crne Gore. U odjeljku o Zeti u XV vijeku, koji je napisao za višetomnu Istoriju Crne Gore, Božić navodi da je, Balšinom posljednjom voljom, Zeta pripala despotu Stefanu (Istorija Crne Gore: 1970, 135). Pet godina kasnije, Božic tvrdi da se još ne zna da li je despot Stefan dobio Zetu u nasljeđe ili samo obavezu da nastavi rat s Mlečanima (Zetske vojvode pod despotima: 1975, 6).

Poveznice

Izvori

Istorijski leksikon Crne Gore, A-Crn, 2006.