Chuahkehnak Tuanbia

Chinram chungah Lai miphun cu Kale-Kabaw in an rak i ṭhial. Khualsim miphun zong AD 1570-1580 kum ah a si. Khualsim miphun hna i an khualipi cu Simpi khua a si tiin theih a si. Simpi cu Falam peng, Pauva pawng ah a um. Rimpi chuahkehnak zong hi Simpi khua hin a thawk. Simpi khua ah hin Pu Ral Thang a um. Fapa (5) a ngeih hnu ah a nupi nih a thih tak. Cucaah nupi dang ṭhit a tim. Sihmansehlaw a nupi hmasat hrin mi fale hna cu a nupi thar nih a duh hna lo. A huat tuk hna caah Pu Ral Thang cu thah a fial. Na fale maw na thim hna lai, keimah, tiah a ti tikah Pu Ral Thang nih a nupi samtlairem muidawh ṭhen lai a sian lo caah a fale thahnak ding khua a khan. Pu Ral Thang fapa upa bik hi Hriam Ee a si. A changtu hi Mi Ee a si. Adang a fale hna min hi cu hngalh a si lo.

Nikhat cu Pu Ral Thang nih a fale cu “ Khah! ka fale hraba kan co lai,” tiah ram lakah a kalpi hna. Hraba cu a cawhter hna. Hraba cu a thuk tuk caah pe kua tiang tehna an cawh tawn ti a si. Pu Ral Thang a fale hna zong cu Hraba an co lengmang i an minung zong an pil cang. Cu lio ah cun Pu Ral Thang nih lungpher nganpi a lak i a fale cu khor chungah a hrenhkhanh hna. A fale khorchung ah mitthli tla in an ṭap an hraam. Cun ruahnak an i hal hna. Fa hniangbik pa nih “kan samtomnak kuhruk hin vawlei kan khuar lai i kan chuak kho ko lai,” ruahnak a pek hna. Duhsahte in vawlei le lungpher karlak cu an khuar lengmang i an chuak. Cun khuaza an ruat. Khuazei kalnak le umnak zong an theih hlei lo caah thingtan pakhat cio le aanhring tom khat cio he “Nu nih Nu ṭheo, Pa nih Pa ṭheo”tiin a nu le pa inn cu an panh ṭhan.

Pu Ral Thang fale an thih lo cu nu-ei nih a hmuh tik hna ah a thin a hung tuk. “Hi maw ka fale ka thah hna na ti. Ka hmaika a rak chuakmi hna hi mizeidah an si kun,” tiin kan i ṭhen lai tiah a ti ṭhan. Pu Ral Thang nih a nupi he ṭhen lai cu a ruah khawhlo tikah atu cu ka thah hrimhrim hna lai a ti i a nupi lung cu tluanter a tim ṭhan. Pu Ral Thang nih cun a fale cu hai kan ṭo lai tiah Simpi khua he a hlatnak hmun pakhat ah a kalpi hna. A fale nih zeitheilo in a pa lungduh ton an i zuam i a pa fialmi paoh tlamtling ding in an i zuam. Atu zong cu hai hmin ṭawhawk ram lakah cun lungtho thanuam ngai in an kal hna. Haipi kung pawng an phak tik ah a pa nih hlei lawn a lakpiak hna cun haikung cungah cun an panga tein a kai ter hna. A fale a par ah an phak cangka tein hlei cu a lak khanh ṭhan hna. A fale nih cun “Ka pa, kan kal tak hlah! Ka pa, kan ṭum kho ti lai lo,” tiin an ṭap. A pa cu lungkuai buin a fale authawng ṭahhraam thawng hnulei hoih in a kaltak hna. Cun luatnak ding khua an ruat ṭhan. An panga tein Lai biar an i hruk mi cu an i phoih i hri bantuk in an ṭawn. Cun a hniangbik pa cu an hun thlah. Cun hlei cu a donh ṭhan hna i an luat kho ṭhan. A hmasat bantuk in “Nu nih Nu ṭheo, Pa nih Pa ṭheo” anti i anhringso tom khat le thingtan khat cio he an tlung ṭhan.

Nu-ei nu cu Pu Ral Thang fale nun dam cu a hmuh tikah a thin a hung chinchin. Lai pasal na biakam le na tlahṭem bang na tuah kunlo tiin a sik cang. Pu Ral Thang cu a fale an kirṭhan tikah a thin a hung pah ve. Cutincun a voithumnak thahnak ding cu khua a khan ṭhan. Pu Ral Thang nih a fale hna cu Phauva (Atu Falam le Hakha ramri) ah nga kan tlai lai, tiah a sawm ṭhan hna. Phauva lei cun an pa farual an kal hna. Phauva an phak tikah a pa nih rua a lakter hna i nga sanhnak ah tiin bawm nganpi a tah. Cun a fale cu kan nga tlaih ding mi hi nanmah panga tlum bawm tal a khahlo ahcun si kho lai lo. Bawm chungah lut hnik tuah uh, tiah a ti hna. Cuticun bawm nganpi chungah cun an panga tein an lut. Cun Pu Ral Thang nih bawm cu a hrenh i, furcaan Phauva lian chungah cun a paih hna. “ Ka nu kan bawm law, ka pa kan bawm uh law,” tiah ṭap hraam in Phauva lian nih cun a kalpi hna. Ti lian nih Phauva khat te lei ral ah a chiah hna. An nu le an pa sin phak an duh zong ah ti an tan khoti lo. Cuticun umnak hmun an kawl i an um.

Pu Ral Thang nih lung ṭha lo le ngaihchia ngai in ka fale hi an nung hnga maw? tiah khuapau in a va kawl hna. Cutikah a fale an za tein nung dam tein a va hmuh ṭhan hna. Cun an pa farual an i hmuhnak cu “HMUNHLIPI” tiah min an sak. HMUN ti cu kan i tonnak hmun tinak a si. HLI timi cu nu hmasat hrinmi kan si tinak a si. PI cu Simpi khua in kan ra tinak ah a si. Cun Pu Ral Thang cu a tlung ii, thlaici le tuhriam, lothlawh thingphorhnak vialte a va lak i, a fale cu a pek hna. Hika hin khuasa uh, tiah a ti hna. Cuticun umhmun an khuar i khua an sa. Pu Ral Thang fale hna cu lothlawhnak an hlawh a tling. Kum voi a ṭha. Khua kiangkap Lai miphun hna zong nih an rak umpi hna. Inn lo (30) renglo an si tikah fapa upabik Hriam Ee nih khuang ka cawi lai a ti i Simpi khua an nu-ei le Pu Ral Thang cu an cah ve hna. Cuka ahcun mitthli kurkur tla in an sak mi hla cu “Hai par thing sang cu in hrin hniang man thlau ai uh, khua hlan nu-ei huat cu kan rak tuar hringhran ee,” tiin an sak. Hihi Rimpi an hla a si. Pipu hna nih donglo in an tufa hna sinah tuanbia bantuk an chiah zungzalmi hla a si.

Hmunhlipi in Rimpi ah

Hmunhlipi tlawmpal khua an sak hnu ah Mi Ee cu khua dang ah a ṭhial. Adang unau pawl khuazei an i ṭhial cu theih a si lo. Hlan chan ah cun vawlei ngeitu hna hi bawi phun an si caah hmun dang hmun ram an kawlcio nak a si. Pu Hriam Ee cu Hmunhlipi khua ah a um. Pu Hriam Ee fale cu Cio Kip le Bawi Tiam an si. Pupa roco ning in Cio Kip hi upa deuh a si caah vawlei le ram a co. Bawi Tiam nih inn lo thilri a co. Cucaah Hmunhlipi khua ah Cio Kip phun cu bawi phun an si. Mangṭam le ral ruangah Hmunhlipi chuaktak dawh a si. Ral a dai deuh cang hnu in Kawlrawn ah a zammi Cio Kip hrinsor unau nih Hmunhlipi cu an panh ṭhan. Cun fa an ngei ii amin ah Zo Kaar tiah an sak. A sullam cu Kawl in Zo ah kan kirṭhan cang tinak a si. Cun Hmunhlipi zong cu Rimpi tiah min an bunh ṭhan. Rim cu kan bual lennak hmunram kan chuah tak i kan rimte lawng a taang. Cucu athar kan hrulṭhan cang tinak caah Rim an laak. Pi cu Simpi chuakmi kan si tinak caah a si.

Rimpi ah cun Ciokip phun cu bawi phun vawlei ngeitu an si bantuk in Rimpi chanrel tikah Ciokip chan relning in a kal. Cucu atanglei bantuk in an si. Khuabawi adotdot an ṭuan ning;-

Zo Kaar
Mang Hnin
Van Lo
Ta Hong
Lian Dang
Phit Lian
Lian Vawng
Mang Khal
Mang Rawl
Lian Er
Lian Pung
Ngei Dun
Za Kual
Hlei Phur
Kip Khuai
Phir Kio
Tin Uk

Tin Uk cu chan thar ah a si cang.

Ciokip Phun Kong

Ciokip phun hi Rimpi ah bawi phun an sinak cu vawlei ngeitu an si. Nihin Rimpi khua Ciokip phun chungah hin Cung Ciokip le Tang Ciokip tiin auhnak a um. Cung le Tang ticu a niamdeuh a sangdeuh tinak a um lo. Ciokip ah unau an si ko.

Rimpi khua a nganchin lengmang i uknak lei ah a har ngai. Sang le veng a kau. Veng khat le veng khat, an i rem lo caan a um tawn. Lairam fingtlang a tam bantuk Rimpi khua an khuasaknak zong hi fingtlang bo nih a dannak hna a um. Vawlei hmun a va niamnak deuh ii a um mi hna va uktu dingah Ciokip phun a simi pa Pu Za Huk cu an hei. Cuka ah a ṭhangmi Ciokip hna cu Tang Ciokip phun tiah an auh beh hna. Tang Ciokip hna an chanrelnak cu;- Za Huk dih in Than Ngam a si. Thang Ngam dih in Sang Luai chan a si. Sang Luai chan dih in Mang Chum chan. Mang Chum chan dih in Duh Hnok chan. Duh Hnok cu Bil Thang pa a si. Bil Thang cu Hoi Mang pa a si. Hoi Mang cu Bawi Uk Mang (Tum Bawi) pa a si.

Cung Ciokip hna chanrelnak char ṭhan ahcun Pu Van Lo in char a hau. Van Lo dih in Phit Lian. Phit Lian dih in Sang Cin. Sang Cin dih in Mang Hleih. Mang Hleih dih in Thang Hlei chan. Thang Hlei chan dih in Biak Cin chan. Biak Cin dih in Za Hleih chan. Za Hleih dih in Za Hluan chan. Za Hluan dih in Mang Hluan chan. Mang Hluan dih in Zung Suak chan a si. Zung Suak nih Ngei Dun, Za Kual, Mang Dum le Tin Er a hrin hna. Ngei Dun nih Hlawn Hniar a hrin. Hlawn Hniar cu Tlei Zarh pa a si. Thlei Zarh cu Hrang Khuai pa a si. Hrang Khuai cu Iang Ling pa a si. Iang Ling cu Ni Peng pa a si. Tin Er cu No Kio pa a si. No Kio cu Huat Hmung, Duh Khar, Duh Thuan le Duh Sia ii an pa a si. Duh Khar cu Lian Cuai Pa a si. Lian Cuai fa cu Kap Khuai a si. Huat Hmung nih Ṭial Dum, Ci Luai, Thong Ling le Hrang Khirh a hrin hna. Ṭial Dum cu Tum Peng pa a si. Ci Luai cu Ṭial Awi pa a si. Thong Ling cu Ṭial Hram pa a si. Hrang Khirh cu Thla Ceu pa a si. Hlei Phur nih fa Kim Luai a hrin. Kim Luai cu Kip Khuai pa a si. Kip Khuai cu Tin Uk pa a si. Tin Uk cu Ṭial Kio pa a si. Ṭial Kio cu Hram Lian pa a si.

Rimpi Ramchung Khua Tlakning hna

Rakawr

Rakawr ah an um lio ahcun ralnak in an chim deuh mi cu paam hi a si. Ruahpi sur lo in kumcaan saupi a um caah rawl eiawk an ngei hna lo. Ram lakah kaihra, bahra, phinthu, pangah, bante, tbk ei phun kawl ah an vakvai. Pa nih ramzong an vai. Cuticun har ngai in rawl eiawk kawl pah in ram lakah tampi nunnak a liam. Cheukhat cu kaihra an co i khor chungah an thi beh. Cheukhat bante phor pah in seihnam he an thi.

Cu caan lioah cun Ciokip phun a simi unau cheukhat zong rawl eiawk thinghnah rampar kawl pah in Dongva cu cholei an hrawng. Rakawr ah a tangmi Ciokip phun pakhat nih cun kei cu ka kal lai lo kaihra ka co lai a ti i, Kaico Ciokip tiah an sak beh. Culio ah cun Ciokip phun a simi Phir Thang te pa farual zong ram an vaih pah in khua zei ahdah ruah a sur hnga, tiah fingtlang sang cung in khua an cuan tawn. Nikhat cu Zinghmuh tlang lei an phan. Zinghmuh tlang cung in khua an cuan i Tumbuk tlang cung ah minmei a zam kha an hmuh. Cucaah ruahpi a sur lai tiah an zumh. Cun an kir riangmang i an unau an va sawm hna. Phir Thang fa le cu upa bik ah Bawi Rung, achangtu ah Za Thang, cun Cen Hrang le ahniangbik ah Mang Chawn an si.

Cun Tumbuk tlang lei hoih cun an kal. Tumbuk tlang cu Farrawn (Thantlang peng) khua pawng ah a um. Cuka cun farkung nganpi an hmuh. Farkung tang cu hmunhma nih rawn dildel in a um. Hika hi khua tohnak ah a ha lai an ti i, ti an kawl tikah an pawng i hriangluang lak in cerhti fimte a luan kha an hmuh than. Cuka ah cun umhmun an ser i Farrawn tiah min a sak. Cun kumcaan sau a rauh hnu ah Thantlang bawi Pu Lal Luai nih Cinzah phun pawl cu va umpi ding ah a hei thlah hna. Bawi Rung, Za Thang, Cen Hrang le Mang Chawn hna i an hla cu '“Ka nu aw, Rakawr kan khua ngai ing, kan lennak le maw, kan chumtual dildel,” tihi a si. Hi hla an sak ah hin mitthli luang khiarmar in an sak tawn an ti. 1961 kum ah Pu Hrang Mang (MP) zong Cenhrang phun Khualsim ka si a ti. Amah cu Thantlang Farrawn khua mi a si.

Thlangkhum

Tlangkhum hi Lai Sawn nih an toh hmasat bikmi Rimpi ram chung hmunhma horkuang pakhat a si. Lai Sawn fa cu Con Pok a si. Con Pok cu Thang Thawng pa a si. Thang Thawng cu Lian Hngal pa a si. Lian Hngal cu Bil Hmung pa a si. Thlangkhum hi Rakawr hnu ah an i ṭhialnak hmun ram si dawh a si. Thlangkhum an um ah hin Rimpi cu an ngei, an lian. Ti le rawl ah hnangam in an um cang.

Hniarlawn cu an ram tlangcung a si. Theipar ṭhate in a chuak lo. Pursum lei lawn in an um. Thlangkhum ah cun an ra i fei le nam he rawl an rak thleng tawn an ti. Caan a rauh deuh tikah an thleng cawk ve ti lo i, lo ah chiahmi tirawl cu an firpiak tawn hna. Cucu Rimpi nih an theih i lam in an bawh hna. Hniarlawn mifir pathum cu an ra taktak i Rimpi pawl nih an thah hna. Cun Hniarlawn nih Halkha a chim. Cun Phurhrawh lai, Vaurawng par en cingling ah, Hakha le Hniarlawn nih Rimpi Thlangkhum cu an rak ṭhio hna. Hihi Pu Lian Hngal chan ah a si. An inn le lo mei in an khangh hna. An hmuh mi minung, hngakchia, nutar patar hna zong an thah hna. Cun hmunza kip ah an zam ṭhan hna. Cun an zam kong cu Tiphul khuabawi (1961) nih, "Cinzah hna cu Phauva lei ah an zam. Cun i thuhnak hmunhma an kawl i Tiphul khuahlun ah vawlei lawng mi an hmuh. Cuka cun khua an toh. Cun chak deuh ah hmunrawn ṭha deuh an hmuh i an hun i ṭhial. Cun Mang Kheng lei miphun dang tampi zong an rak lut ve," a ti.

Hairawn khuabawi Tluang Hnin (1961) zong nih, "Hniarlawn le Hakha nih Thlangkhum an chiim hna i, Laisawn pawl zong Phauva lei cun an tli. Cun cho hrawng in an kai. Cheukhat nu le ngakchia an kal khawhti lo caah haipi kung tangah hmun rawn an hmuh cuka cun an i din. Kal khawh an i zumti lo i Hairawn min in khua a toh ṭhan. Cheukhat a kal kho deuh pawl cu an lan i Ramthlo khuahlun ah khin an um. A kal kho pawl cu Zinghmuh tlang in khuazei an kal an thei lo. 1961 kum Hairawn khua ah Laisawn phun inn (8) hrawng an um. 2012 ah Hakha a ummi he inn 5 hrawng lawng an si cang.

Cun 2003 kum ah Rev. Ceu Ham (Tinam) cu HBA program in Rimpi a phan. "Kei ka chuahkehnak cu Sianling a si. Sianling cu khuazei hi dah a si. Ka nu le pa ka pi le pu an ka chimh tawn mi a si. Ka chuahkehnak hmuh ka duh?" tiah a hal hna. Sianling cu Thlangkhum chung i horkuang pakhat a si. Ka phun Ciapa ka si a ti. Rimpi i Ciokip phun si dawh an si. Thlangkhum in Dongva in Zokhua lei ah an zam rua tiin ruahnak a um. Cun khuaruahhar taktak pakhat a si mi cu Ni Ṭial tuanbia kong a si. Rimpi ah Ni Ṭial cu Mang Hreng far a si. Hi tuanbia ning tein a dannak umlo in Zokhua zong nih an ngeih ve. Ni Ṭial Fa Lung ah a cang mi zong Rimpi ah cun a um rih ko. Zokhua zong hi Rimpi in ral a zam mi an si rua tiin ruahnak a um. Rimpi Mang Hreng phun hna nih cun Pathian kan biak hnu pi tiang cu lung cu Tho Puai caan ah rawlkho an hlunh tawn.

Sahruai

Sahruai khua kong chim tikah Falam ral kong hrelh awkah a ṭha lo. Hlan ah Dingtlu Lairel Van Hram khuazing an biak bantuk in minung nunnak lak cu lainawn an ti. An ṭih hringhran. Asinain ṭhatlonak dohnak ah cun thih zong an ṭih fawn lo. Mi pakhat nih mi a thah ahcun thah ve bak a si. Cucu phuhlam an ti. Mit caah mit, ha caah ha phun in an kal. Sahruai khua cu Pu Hoi Dun nih a toh mi khua a si. Pu Hoi Dun Rimpi khua a um mi Tang Sang Kim phun a si.

Pu Hoi Dun nih Kawl a tlawn tikah Falam nih an uknak Natchaung khua ah Kawl he, Lai he sal ah a tlaih tak lengmang hna. Cucu Natchawng khua mi pawl nih Rimpi pawl nih sal ah an kan tlaih tiah Falam bawi cu an chimh tikah Falam cozah nih Rimpi cu atu hnu ah sal tlai ti hlah uh, tiah a ti hna. Asinain Pu Hoi Dun azei poi hen lo in, fa a ngeihnak zarhkhat a simi nu pakhat cu sal ah a tlaih. Ka fa ka la talai a ti zong ah a duh lo. Cutin hramhram in sal ah a tlaih. Cu kong cu Falam cozah nih an theih tik ah an thin a hung tuk cang. Falam cozah nih, "Rimpi sin ah saltlaitu minung maw nan kan kuat lai, nan khua nih maw a tuar lai?" tiah an ti hna. Rimpi khuabawi tlangpi, Lawki bawi vialte nih Pu Hoi Dun tlaih in Falam kut ah pek ding in an lung a tling.

Pu Hoi Dun nih an ka tlaih cang lai ti a theih cangka in leklak a tho i, Falam cozah sin ah a kal. Cun Pu Hoi Dun nih Rimpi bawi hna nih sal ah mi an va tlaih i keimah hi Falam sinah kuat ding in le sual phawt ding in khua an khang. Cucaah Rimpi cu nihin in ka ral a si. Nan ral a si ve caah kan i bawm lai, tiah a ti hna. Rimpi khuaram fingtlang horkuang cu Falam pawl nih an theih lemlo caah Pu Hoi Dun an cohlan i Falam-Rimpi ral cu aa thawk. Hi chan hi Ciokip phun relning chan 13nak a si. Pu Za Kual chan ah a si. Pu Za Kual zong Falam kut in a thi.

Pu Hoi Dun nih Rimpi khuami hna an chuahluhnak, an kal tawn vialte a bawhter dih hna. Cun lokal mi, hauleng a chuak mi hna cu an thah hna. Pu Hoi Dun nih apu zong a hngawng cu vainam in a tan. Apu nih, "Ka tupa Hoi Dun na si lo maw?" tiah a ti i, Hoi Dun nih, “Lung le lung an i deng, thing le thing an i rial,” a ti ii apu cu a thah. Rimpi cu naisai lo tiin Falam hna cu an dawi hna. Falam lei zong tampi an thih caah Ranlawn khua mi hna nih i tu ti sawh hlah uh law, tiah an thlauh hna. Cun Falam nih remdaihnak kan tuah lai. Kikawng le Rimpi puanrang he rak ra hna seh a ti. Rimpi pawl cu Falam sin ah an kal. Remzu an ding ṭi hlado an sa.

Pu Hoi Dun cu umnak zong a ngeiti lo. Rimpi khua ah a lut ngamti fawn lo. Cucaah Rimpi ramchung a simi Sahruai ah cun khua a toh. Rimpi khua i a chungkhar unau deuh tete a sawm hna. Inn 5 , inn 6 hrawng an si ah. Pu Hoi Dun khuahrum a tuah. Cu khuahrum Mardum tilim kikawng he kan luhlawn lai tiah a ti. Asinain tangka a ngeih lo caah Caw nak a cawk i thah a tim. Cu caw cu Pu Hoi Dun nih cite a tuh lio ah a perh. Pu Hoi Dun cu a thin a hung tuk i, “Na caw lu bo chia he” tiah a chim sual. Cun Pu Hoi Dun cu a dam ti lo i a thih chih beh. Cun ahohmanh an um ngam ti lo. Kaltak a hau cang an ti.

Zam Cinkhua

Cun Zam Cin khua ah Pu Lian Hno nih a tthial pi hna. Zamcin zong Rimpi ramchung tthiam a si caah buainak a um lo. Minung cu mah lawng khuasak a si thiam lo. Mitam pi cu mitlawmnak in an thazang a thawn deuh bantuk in Pu Lian Hno zong Rimpi ah ai tthial tthan. Pu Lian Hno fa pa ah Pu Za Tlir a si.