Wp/cnh/Mangnu

Mangnu khua cu Hakha in nichuahlei ah a um. AD 1500-1600 kar ah a rak tlaak. Hakha khua tlaak kaa ahcun Hakha nih Mangnu ram vialte hi uk dih a rak si. Tihrawn va timi tiva kam ah Lungpang a um i, cu lungpang ah cun khuaipi tampi an rak um tawn. Cu caah cu lungpang cu "Khuailungpang" tiah auh a rak si. Hakha rak tlak kaa in Khuailungpang cu Hakha Sangpi chung nih an rak uk. Khuailungpang i khuai an rak hngah pah ah lo an rak thlo. Cuka hmun cu Hakha nak in a lum deuh caah loriah zong an rak duh ngai.

Khua ah tlak an timh

AD 1600 hrawngah khuai hngahpah i lo an tuah lawng si lo in a lum deuh caah le umṭhut a nuam an rak ti caah khua ah kan tlak lawlaw lai tiah ruahnak an rak ngei. Hmunhma rem deuhnak an rak kawl i, Cuangum (atu Mangnu in nichuahlei i a ummi) timi hmunrawn (inn 100 hrawng zalong tein umkhawhnak hmun) ṭha ngai an hmuh. Cuka Cuangum ahcun khua an rak tlak. Hika hmun hi hmun ṭha ngai a si ko nain sau an rak um lo. Aruang cu nichuah a rak har, cun ngakchia an ngan a rak dam lo caah sau an rak um lo.

Mangnu Khuatlaknak

Cuangum cu sau umnak ding ah an thla a tlak lo caah khuadang an rak halh ṭhan. Cu khua dang halh tthannak caah a rak hruaitu hna cu Khuailungpang a rak hngaktu hna i an tefa le Sangpi bawi an rak si. Hi ahhin Sangpi bawinu zong a rak i tel ve. An umnak Cuangum in Hakha lei (Nitlak) furlong 6 tluk a hlaatnak (atu Mangnu khua) hmun ah arhli an i phorh i kan mang mui hoi a ṭha hnga maw tiah an rak riak. Zan cu an it i, deilei ah arhli zong ṭha tein a khuang, cun Sangpi Bawinu nih mang zong a manh i cu a mang cu a chimh hna. Sangpi bawinu nihcun, "Ka mangah Minu aa dawh ngaimi, a pumrua zong a ttha, a sam zong a ttha ngaimi ka manh, Amah cu Bawinu muisam a keng," tiah a chimh hna. Cu caah hika hi khua ah tla hna u si law a ttha ko lai tiah a rak ti i, midang zong an lung a rak tlin cio caah khua ahcun an rak tlak.

Khuamin Saknak

Cuangum an umnak cun Cuangum in Hakha lei furlong 6 aa hlaatnak hmun an va halhmi ahcun khua cu an i ṭhial. Tlawmpal an um hnu ah, khua kan tlaknak zong a sau pah cang i, khuamin kan ngeih a hau tiah zapi tein zeitin dah kan khua hi a min kan sak lai tiah an rak i ceih, Ahnu ah khua kan rak halh lio ah kan Bawinu nih a mang ah muidawh pumrua ṭha Bawinu mui a kengmi a manh caah Mangnu (Bawinu) tiah sak ding in an lung a rak tling cio ti a si. Bawi ti cu holh hlun ahcun Mang ti a si bantuk in Mangnu ti a sullam cu Bawinu ti he aa khat mi a si.

Sangṭhen

Mangnu khua cu Sang thum ah an rak ṭhen.

• Tlaidep
• Hauchung
• Hauleng tiah ṭhen a rak si. Sangpi bawinu le bawipa cu Tlaidep sang ah an rak um.

Khua Tlatu Hna

Hakha Sangpi chung nih Khuailungpang an rak hngahnak in le lo an rak riahnak in khua an rak tlak beh. Khuahlun ngai a si ve cang caah khua a rak tlatu taktak hi an min in theih khawh an si ti lo nain, khuachiah rawl rel a rak eimi hna hi khua a tla hmasatu an rak si ko ti cu ruah damh khawh a si. 1700 kum in 1948 kum tiang khuachiah rawlrel a rak eimi hna cu Sangpi chung Pu Lal Bik, Pu Van Kual, Pu Thawng Mang, Pu Ngaih Kual, Pu Khen Kung, Pu Sai Ceu le Pu Mang Re hna hi an si.

Miphun Pawl

Hakha in;

• Khenglawt
• Kingbawl
• Hranglong
• Nguntual
• Darkhuah
• Lenthang phun hna hi Hakha in a rami an si.

Hnaring in;

• Soibia

Aive in;

• Chuntei

Leilawn in;

• Zapmin

Hmaikhah in;

• Vankhawng

Hi phun vialte hna hi khuatlak lio i aa tel he khuatlak hnu i a ra mi he an si. Khua a rak tla tuk taktak hna hi an dihlak cun theih khawh an si ti lo nain Pupa hna nih an rak chim tawnmi chung in cherhchanmi an si. Pu Lal Bik cu atu Mangnu ah a rak umnak hmun le a lungdonh zong an um. Pu Van Kual hmun zong nihin nitiang Vankual hmun tiah kawh auh a si rih.

Kum 1700 Hrawng Sining

Khuai hngahnak le loriahnak in tlakmi khua a si caah Hakha Loriak asiloah Mangnu Loriak an rak ti tawn hna. Azei paoh ah Hakha he aa khat in khua an rak sa. Chiatni ah an i hnem i ṭhatni ah an rak i lawmhpi. Thing le ram zong hmunkhat ah an rak ṭuanṭi.

Hakha he tlawnlen ṭinak

Puailaam i an i ton tikah Hakha pawl nih "Mangnu Loriak" tiah an rak ti tawn hna. Cu tikah Mangnu pawl nih zei poilo in "Cuangum kan Cuangum, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an rak ti ve tawn hna. Ahnu ah cun Hakha pawl nih Mangnu an hmuh hna paoh ah, "Cuangum kan Cuangum, Tihrawn kan Tihrawn, Capaar kan Capaar" tiah an nawl an rak cawn tawn hna. Cuti cun lungkhatte in an rak i capo tawn.

Mangnu Tiva

• Tihrawnva
  Rungtlang thlanglei deuh in aa semmi a si.
• Capaarva
  Rungtlang nichuahlei in aa semmi a si.
• Mangnuva
  Tihrawnva le Capaarva cu Mangnu in Nitlak thlanglei ah an i tong, cu hnu cun Mangnu va tiah auh a si. Dongpiva he an i ton tiang Mangnuva a si.

Lai Ral Kong

1917 kum Mirang le Germany ral tuk an i timh tikah Mirang pawl nih Laimi pa ṭhawngṭha vialte German ral tutu ding ah le thilphortu (porter) ding ah mi an rak timh hna. Ramuk bawi vialte a thli in an rak i tong i Mirang ral cu kan ral an si lo nain German ral kan tuk ahcun kan thi ko lai. Miral va tuk i miram i va thihnak cun kanmah ram te i thih a ṭha deuh, ral kan tho lai, Mirang Acozah kan doh hna lai tiah bia an rak chah. 1917 kum November 23 ni ah ral cu an tho. Hilio ah Laimi i an hriamnam ṭha bik cu Laimeithal Tenglam kahṭhek (mah tein rak i sermi) a rak si.

Mirang Acozah an Rak Dohnak

Mangnu zong ah Mirang pawl an ra lai ti cu an theih ve lawng hmanh si lo in an si khawh tawk tein rak doh cu an i tim ve. Mangnu inn 60 i pa yha vialte nih Hakha ramri Rawldomhtlang timi hmun ah tlung (khor) an cawh i a chung ah thing an zum i (fei bantuk in) an rak bunh. Acung cu ṭha tein mi nih riahnak i rak hmanmi bantuk in ṭha tein ram an rak phah. Cu hnu cun Mangnu ah kan rak kir tak. Mirang Cozah cu Mangnu lei ah cun a rak ra taktak i Mangnu nih riahnak bantuk in an sermi tlung cu an hmuh tikah, an ralkap pakhatpa nih duhpathlai lo pin a hei lamh ciammam cu atang i fungzum (fei) lakahcun a tla i a rak thi. Cucaah Mangnu tiang lan lo in Hakha lei ah an rak kir ṭhan.

Mirang Cozah cu an thin a rak hung tuk i a voihnihnak Mangnu kal ding ahcun siibawi he tlamtling tein an i thawh ṭhan. Mangnu pawl nih cun Lunghrekhrel (Mangnu in Hakha lei meng 4 aa hlatnak hmun) in an Laimeithal he an rak bawh hna. Mirang pawl cuka hmun an hun phak tikah an Laimeithal cun an hun kah ciammam hna i Mirang ralkap senhnih pa cu a ngal ah kiak ko in an rak kah. Mirang ralkap pawl nih cun an meithal ṭhaṭha cun an hun kah ve ciammam hna cu thinghnah le ramhnah zong choi dutmat in an choi kha tuksum ngai in an hun hmuh pah. Cu lio ahcun an cung i a ummi Vangal (Kuailo vaphun) zong an hmaika ah tla lak in an hun kah chih. Cutluk an kaap ko hna nain a rak ṭih ṭhiamṭhiam hna lo. Miphun caah hriamnam chia te he zong ralṭha tein an rak doh. Asinain, mi an tlawm ruang le hriamnam a rual lo ruangah an rak zam. Him tein an rak zam kho nain Khuachung ah an rak lut lo.

Mangnu in Mengkhat tluk a hlatnak hmun in Pu Al Tlung nih a rak bawh ve hna i Mirang ralkap senthum pa cu a calpadar ah teng ko a hei kah. Mirang pawl cu an thin a hung tuk i heh tiah an kah ve cu, Pu Al Tlung i aa beimi a zaal zong cat ko in an hei kah. Pu Al Tlung zong cu heh tiah a zam i him te in a rak zam kho.

Mangnu Inn Kanghnak

Mangnu khuami cu nu, ngakchia le tar pawl paohpaoh Sawngbah le Innpum (Mangnu in nichuahlei Cinkhua he ramri pawng) timi hmun ah an rak i thup dih. Pa ṭha deuh vialte Innlang tlang Dihnai cheh rawn ah an i thup (Mangnu in nichuah lei, Mangnu khua ṭha tein a lang khawhnak hmuh pakhat a si). Mirang pawl nih Mangnu mi an rak i thuh dih kha an hmuh tikah an thin a rak hung tuk. Mangnu khuabawi chuak law ra kan rem,na kan rem lo ahcun nan inn kan khangh dih lai tiah an rak au an ti. Mangnu khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun khuami pawl cu ka va rem hna ah a ṭha ko lai tiah meṭing a rak tuah pi hna. Asinain khuami pawl nih cun, "Zei rem bia dah na kan ceihpi, mipumkawl cu zei tindah kan va rem hna lai? Nangmah hi kah na duh maw?" tiah khuabawi Pu Hrang Hlei cu a paw ah an meithal cun a hmuah an ti. Mirang pawl nih sau nawn an hngah hna i zei thawng an theih ti lo caah Mangnu khua cu mei in an khangh. Mangnu Tlaidep sang i inn pakhat (Pi Sui Doi te inn) dah ti lo paoh cu an rak khangh dih. Tlaideep sang i innkhat an nganhnak a ruang cu, Mangnu nih an Laimei thal in an kan kah ṭhan sual lai ti an phan caah a si an rak ti.

Mirang Ralkap Bualtak Kalnak

Mangnu inn an khangh dih hnu cun Bualtak lei ah Mirang ralkap pawl cu an rak kal. Mirang pawl cu Bualtak khua lonh Saikah timi hmun an phak tikah khua a tlai tuk cang caah an rak riak. Mangnu pawl cu Mirang an kal ti an theih hnu cun Mangnu khua cu an fuh cio. Inn vialte vutcaam i a can dih an hmuh cu an lung a rak fak tuk hringhran. Zeitin dah kan doh ṭhan hna lai tiah biatak tein khua an rak ruat i an bawi hrimhrim kan thah ve lo ahcun kan i lungsak kho lai lo tiah an rak ti. Cuticun Pu Than Hup le Pu Lian Kham nih lungfah tuk celh lo ah Mirang pawl cu a thli in an dawi hna. Mirang pawl an riaknak hmun an va phak tik ah a thli tein an Siibawipa cu thi lak in an va kah taak i lo ko an zam. Mangnu nih an thah ti cu an rak hngalh. Mirang pawl nih cun,"Misawhsawh cu kan that hna seh law a poi tuk hnga lo. Siibawi an kan thah piak cu a poi taktak,'' tiah an rak ti. Cucaah Pu Than Hup le Pu Lian Kham cu saupi tiang an rak kawl hna hnu ah an tlaih hna. Kawlram ah an kuat hna i an rak thah beh hna. Laimi phun, khua le ram an rak dawt; an rak kilhkamhnak ruangah thih ngamh tiang in an dir. Lairal lio ah Mangnu cu inn 60 khangh piak le minung 2 thah piak an rak huah.

Mirang He Remnak

Khuabawi Pu Hrang Hlei nih cun Mangnu pawl cu meṭing a tuah pi ṭhan hna. Khuami zong an lung a dong cang. Lai meithal cun Mirang cozah cu zeitin hmanh in doh khawh a si lo caah rem ding an hna a rak tla. Mirang va rem ding ah khuabawi Pu Hrang Hlei le a tlangpi pahnih (Pu Than Hmung le Pu Kam Luai) hna cu ar, banhlathlar le futhluan an i phorh i Hakha Vuanthok zung ah an va kal. Vuanthok pa nih cun, "Nan ka rem cu a ṭha ko. Na Tlangpi pawl hi meithal zun khat veve in rak i zo hna seh," tiah a ti. Cuticun Mirang Cozah he cun lunglawmte in an i rem pinah laksawng Laimeithal zunhnih he Mangnu ah an rak kir.

Har Lio Caan

Mirang pawl nih inn 60 an rak khangh dih lawng hmanh si loin, achung i a ummi ti le rawl vialte cu khangh chih dih. 1918-1919 kum hrawng hi har taktak in khua an rak sa. Ei le din zalh pah, inn le lo rianh pah a rak si. Ahnu cun duhsah tete in inn, lo, dum le hau hna cu rem deuh in an hun sersiam khawh ṭhan.

Pu Hrang Hlei nih a thih tiang khuabawi a ṭuan. A thih hnu in a fapa Pu Lian Dun nih a ṭuan. Sau ṭuan manh loin Lunghau ah a pem tak hna. 1930 kum in Pu Hrang Thuan (Khenglawt vanpa chung) nih khuabawi cu a hun ṭuan. 1936 kum ah hin Ngal-eu (zawtnak ṭhalo) a rak tlung i minung 20 tluk an rak thi. 1943 kum Japan kai lio hrawngah cutluk cun harnak cu an rak tong tuk lo. 1947 May thla ah inn 40 leng cu Ruan ah khuathar an rak peem. Mangnu ah inn 20 lawng an rak taang.