Wp/cjm/Champa

Nagarpatao Champa nyu yeh sa nagarpatao Cham kung hu palibik pak hagait kung semarei ni urang éw lac gah binah Pathak dan Manraong Biatnam mâng kajaik semnuannyu kurun 7 salahut mbiah tel thun 1832, hadlau mâng dipâng-puak dan pluak mâk oléh Biatnam. Nagarpatao hu urang thau tel saong angan nagara Campa (नगर चम्पा, ចាម្ប៉ា) dalam dom-dom cemlakkhar Cham and Kampuja, Chăm Pa dalam sap ndom Biatnam, 占城 Chiêm Thành dalam ( lughot sap ndom Sino-Yuen) dan Zhàn chéng dalam rékaod di urang Laow.

Urang Cham Biatnam dan Kampuja semarei ni nan kaonnyu yeh dom-dom talai-brai di nagarpatao madlau déh. Kaonnyu ndom tuei Sap Trakaong dhan sap ndom Cham, sa krup-likuk Sap ndom Malayo-Polinésiâ kajaik-pataik tambak tel Sap ndom sifat Malayu dan Bali-Basak

Champa hu patamrâp wujud dalam daérah kung hu pangannyu Lin-yi (|林邑 Sap ndom Laow Krâh "Lim Ip") atau Lâm Ấp (Sap ndom Yuen) kung yeh dok dalam pawujud mâng thun 192 AD (Hadei Masih) mai; hubungan kung sakkarai kung krâh Lin-yi saong Champa ka o hu cambaih. Champa paharaoh tel derjat glaong dinyu kung krâhnyu dom-dom kurun yangga-9 dan yangga-10. Tabloh hadei nan, nyu papunde-punde sraiq tala di gah-ala nyu gruk catâk-cataik mâng Đại Việt, amahriya di Jaguk Biatnam dalam zaman urak Hanoi. Dalam thun 1832, Jaguk Minh Mạng paharawk habih dom-dom tanâhhaluk kung dok wek di Nagarpatao Champa.

Mỹ Sơn, sa pathakcanar kalan ugama Champa dahlau déh dan Hội An, sa dalam dom-dom balriya mina di Champa, urak ni hu lajang paje tamâ dalam lis inâkrung.

Hasrah-tapa

Jographi Champa kung Sakkarai

Krâh kurun yangga-2 saong yangga-15, Champa kal nan ndungtong dom-dom probinsi semarei ni Quảng Nam, Quảng Ngãi, Bình Định, Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, dan Bình Thuận. Walau tanâhriya di Champa nyu hu ndung tamâ dom-dom zon cekkarek gah pai di tanran kaéng tasik dan (pak kal nan) nyu hu papgah tel Laos semarei ni, ka phiak sabih-phaot, urang Cham dokkung khik mapiah sifat urang nao tasik kung pajunjung yeh tel gruk nao kakkaiy dan dokkung khik mapiah dom-dom pâng libik saiy jumlah kung andaoh mâng kaéng tasik . Champa kung tuei sakkarai ndungpataom tangaok tel limâ makhuta:

• Indrapura ("Banriya di Indra") nyu yeh amaiknagar Champa mâng thun samnuen 875 mbiah tel thun samnuen 1000 AD (Hadei Masih). Nyu hu palibik pakdi gah ambaok plei-pala Dong Duong semarei ni, kajaik saong banriya zaman urak [Da Nang]. Gaic, kaow nan rei dalam daérah Da Nang nyu yeh banriya madlau Singhapura ("Banriya di Sing"), libik-dhi kung yeh bloh hu caik canam saong gah ambaok kung cakeh duah di plei-pala semarei ni di Trà Kiệu, dan wadi Mỹ Sơn, libikkung sajumlah kandi-kandi dan bimong-bimong yumkin dokkung hu urang mboh dimata. Sa mina hu yeh paptuei di nan nyu dok pak yeh Hội An semarei ni. Tanâhriya kal zaman nan hu lajang yeh sitrah oléh makhuta ni kung ndungtongnyu probinsi-probinsi Quảng Bình, Quảng Trị, dan Thừa Thiên–Huế semarei ni.
• Amaravati hu yeh palibik pakdi probinsi Quảng Nam semarei ni.

Thaik mayah buel janâk tathik Champa paoh saong Kur, batuw cemalak hu duah mboh di Bayon

Aiak kajaik di batuw cemalak dalam Akhar Cham di angaok thla batuw Po Nagar , thun 965 CE. Thla batuw pawasif dom-dom sarmak oléh patao-patao Champa.

• Vijaya hu yeh palibik dalam probinsi Bình Định semarei ni. Amaiknagar hu pacanam yeh saong gah ambaok cakeh-duah kung pak Cha Ban. Mina hu paptuei di nan nyu yeh Qui Nhơn semarei ni. Dom-domnyu gruk cakeh-cakaih kung muhiim kaow hu patamâ gruk rei kung kajaik gial saong Bimong Thap Mam, kung payumkin yeh hu ndail lajang pathakkalan ugama dan ilimo. Vijaya jiengkal yeh pathakcanar siyasah dan ilimo di Champa kung samnuennyu thun 1000 AD, tuk amaiknagar di gah binah Birak Indrapura dimamnuak kung kayua saong gruk cil mâng khaol yuen mrai. Champa pakhik mapiah hu amaiknagar dinyu mbiah tel thun 1471, tuk nyu dipatakleng mâng gruk papgah di Yuen dan pathakcanar di Champa sa mbanggaic mrai hu paslih pindah nao tel gah Manraong. Dalam chen nan, Makhuta Vijaya pasitrah yeh dom-dom probinsi Quang-Nam, Quang-Ngai, Bình Định, dan Phú Yên semarei ni.
• Kauthara hu yeh palibik dalam kawasan Nha Trang semarei ni pakdi probinsi Khánh Hòa. Pathakkalan ugama dan ilimo dinyu kal nan nyu yeh kandi Bimong Po Nagar, dan ralo-ralo bimong kung dokkung chango pakdi Nha Trang semarei ni nan.
• Panduranga hu yeh palibik dalam kawasan Phan Rang pakdi probinsi Ninh Thuận semarei ni nan. Panduranga nyu yeh aluic di tanâhriya Champa kung dipaharawk mâk oléh Jaguk Yuen.

Madlam päk Makhuta nan madanyu dua wamsa: wamsa "Li-u" dan wamsa "Pinâng". Wamsa "Li-u" hadiip dalam Amravati dan Vijaya, dok wamsa "Pinâng" hadiip dalam Kauthara dan Panduranga. Dua wamsa ni nâh bikan di gep kung mâng adat-cambat dan rasam-klam mrai dan mathau kandah manfa'at kung papba nao tel yeh gruk janâk dan meski kalinkan. Tapi khaol nyu ralo-mrai patadbir si paslasei dom-dom hal oh yolbrom ni nan kung sebik saong gruk kieng gep nao-mrai tongdua gah.

Alimu Harak Sakkarai

Gol Unsur

Bat alimu harak sakkarai di Champa nan nyu pamabâng yeh kung dingaoknyu klau jenih gol unsur:

• Dom-dom pakandaong kung fiziyani, ndungnyu talangklaiy hakiak dan mbaih-jruh, kaow mayau ka dom-dom cemalak batuw nan rei.
• Dom-dom akhar cemalak tuei panuic Cham dan Sanskrit diangaoknyu thla batuw-thla batuw dan dom-dom ambaok lingiu di batuw-batuw bikan;
• Sakkarai di Laow dan Yuen, dom-dom paptelkhän kung ndiplomatik dan dom-dom matna bikan.

Dom-dom théori inâpan

Ni yeh lajang akaok Shiva tuei sifat Cham kung hu yeh urang ngak mâng pasei pamluk mrai samnuen thun 800 AD. Nyu padékaow sa kosa, atau tangin ao pasei kung hu pakhlup tamâ sa liṅgam. Rim urang yumkin mâk canam Shiva kung sebik saong drong mbuk câuk pugul dan sebik saong sar mata yangga-klau kung dok pakkrâh dhai dinyu

Kamu'alliim zaman urak mada hu patacei-ba sebik saong dua théori kung dok taong mahak yeh dalamnyu alimu harak sakkarai kung mrai pak Champa. Ahli ilmu payolbrom lac Champa saong pasakkarai hu yeh parabha jengkãlnyu ralo-ralo daérah atau makhuta kung papgah tabiak mâng manraong tel birak kung traip patuei saong kaéng tasik di Biatnam semarei dan hu pasasa oléh sa bahsa, ilimo dan warisan kung harung umum. Urang mâk thau lac rékod kung sakkarai dioh kaya saong samu-du-gep ka riim sa mâng daérah-daérah dalam riim-riim dawraow kung sakkarai. Mâk misalnyu, dalam kurun yangga-10, gruk rékod nyu jeng kaya pabih ka Indrapura; dalam kurun yangga-12, nyu mrai jeng kaya pabih ka Vijaya; patuei tanak kurun yangga-15, nyu mrai jeng kaya pabih ka Panduranga. Samineng ahli-ahli ilmu mada mâk yeh dom-dom alih dalam rékod kung sakkarai ni si pacarmin gruk alih-pindah amaikgar Champa kung mâng sa tana libik nao tel tana libik bikan. Tuei sebik saong dom-dom ahli ilmu, yahlac rékod kurun yangga-10 nyu jeng yeh kaya pabih ka Indrapura, nyu njep paje sabab pak kal nan Indrapura lajang ngap amaiknagar di Champa. Dok dom-dom ahli bikan mrai mada pajinum kamalah gruk taong mahak ni, pan sanâng lac Champa di oh be ndail ngap sa nagar aia kung pasasa gep, dan pakamalah lac gruk hadir di sa rékod kaya kung sakkarai saong partikular ka sa daérah kung blaoh brei dalam sa dawraow kung blaoh brei nan nyu hu o asas untukka gruk paklaim lac daérah pahadaf dreh yeh sa amaiknagar di sa Champa pasasa dalam salahuet kung dawraow ni nan .

Unsur-unsuran gruk influânsi mâng ilimo nagarlingiw

Pahasraok tapa kurun-kurun, ilimo dan bukkram Cham di'influânsi oléh dom-dom katâk-garâk kung pa-asal mâng Kampuja, Cina, Jawa dan India krâh dom-dom nagar bikan mrai. Lin-yi, tanâh nagar Champa kung sakkarai dimukkei nao-dlau, hu papndem yeh gruk wujud dinyu dalam thun 192 AD nan kung dreh yeh sa nagar dipapluak-juak mâng Laow mrai kung ngak yeh pahadirmrai sa gruk ruyuh janâk kung rasmi saong pajayah yeh palawan wek saong gruk kapuak sitrah di Laow dalam Biatnam makrâh, dan Lin-yi hu jeng yeh duah mboh pak thun 192 AD nan mrai. Dalam kurun yangga- 4 masruh kalinkan hu mrai saong Nagarpatao Funan pak Kampuja dan saong dom-dom khinmahu tanâhriya diurang Funan lajang papba nao tel yeh gruk haliing ilimo India tamâ dalam bukkram Champa. Sanskrit hu pataduel tamâ dreh yeh sa bahsa saongpamu'alliim, dan ugama Hindu, saong krei-crih yeh Shaiva jengkalnyu ugama tanâh nagar. Mâng kurun yangga-10 nao tanak, mâng gruk nao kakkaiy jalan tasik diurang Arab dalam daérah nan nyu ngap papba mrai yeh gruk influânsi ilimo dan ugama kung Islam. Champa hu si yeh mrai tel si ngap sa tambuak talei kung muhiim dalam Chlaoh Huel, kung paptah yak yeh mâng Khaliji Persia mrai mbiah tel Cina gah binah manraong, dan hadei mâng dom-dom chlaoh-jalan nao tasik diurang Arab dalam Indo-Cina ngap jengkal yeh saong gruk ngap urang plaik phun aluwa. Walau-na-gac dom-dom kalinkan kung segam-gam hadirmrai krâhnyu Champa saong Kampuja, dua nagar aia ni kaow ngap kakkaiy dan dom-dom influânsi kung ilimo kaow hu alih tamâ tapa nao-mrai saong gep rei. Mangawom datbya mâng dua nagar ni gam-gam yeh hu mrai gruk kieng-likhah nao-mrai saong gep. Champa kaow hu rei kakkaiy takrib dan dom-dom kaétan kung ilimo saong Po Takhao jalan tasik Srivijaya kung phaot-phaot kudrat dan patuei hadei nan saong Majapahit di Kaom Pulau Malayu.

Urang Minangkabau di Sumatra Indonesia caik hajia lac sa dalam dom-dom urang mukkei di khaol nyu kung mâng Champa mrai; git hu éw lac Harimau Campo (Rimaong Champa)date=June 2011. Harimau Campo saong gep saong Datuak Suri Dirajo (sa dalam dom-dom urang amâ asal di Minanglabau), Kambiang Hutan, dan Anjiang Mualim pacuak tabiak yeh sa kunsép ka seni gun Minangkabau silek (silat). Kasen kung hu paptaom mâng dom-dom roh magru kung kambuen bahsa di taom der Aceh nyu pakunfem lac mada sa influânsi yeh kung sebiak-biak khang kung dingaoknyu ilimo Champa kung blaoh hu pawujud di Indonesia; paka ni nyu hu yeh pa-isharat sebik saong gruk pandar bahsa milik Cham atau milik Acéh–Cham kung dreh yeh sa bahsa kung inâ pak iklim kaéng tasik Aceh Besar (Acéh Prung), , Pidie, Bireun, Aceh Utara(Acéh Birak), , Kota Lhokseumawe, Aceh Timur (Acéh Pur), Aceh Barat (Acéh Pai), Aceh Barat Daya, dan Aceh Jaya.

Sakkarai

Sakkarai Champa

Ugama

Hindu dan Mahayanabudha

"cemalak pédéstel urang tamya" kurun yangga-10 tuei ligu Tra Kieu , pamayah sa urang tamya apsara dan sa urang muziq gandharva

rup cemalak kurun yangga-13 tuei ligu Thap Mam kung pamayah yeh Garuda janâk saong sa drei ula

Hadlau mâng gruk prah-rah di takhao Đại Việt Maha Tran Thánh Tông pak thun 1471, ugama kung inâpan di Champa nyu yeh ugama Hindu, dan ilimo nyu khang-kheh yeh di'influânsi kung sebik saong nan mrai kung mâng India. Ugama Hindu di Champa nyu patrak hatai yeh tuei paya Shaiva, kung yeh lac, caik fokâs tamâ gruk ibadah Shiva, dan nyu mada mrai saongpalihâi yeh hu jeng patarakkab saong dom-domnyu éléman di dom-dom puja kung ugama libik-dhi mayau ka gruk ibadah Po Praittarabi Yan Po Nagar. Simbul kung inâ di ugama Hindu Cham nyu yeh liṅgam, mukhaliṅga, jaṭāliṅga, rabha liṅga dan kośa.

• Sa liṅga (atau liṅgam) nyu yeh sa mbaik gâng batuw juk kung tandang yeh dreh gruk pawakil di Shiva. Patao-patao Cham gam-gam yeh dâng pajhaom dan paweh adab batuw linga-linga dreh yeh dom-dom timsal ugama kung kalan dalam dom-dom boh kandi datbya. Angan di Patao Cham akan hu yeh pabrei kung wâk tel linga nan nyu akan yeh lac jeng sa patarakkab mâng angan di sisi patao saong panuic-takai "-eśvara", kung dâng ka Shiva.
• Sa mukhaliṅga nyu yeh sa linga diangaoknyu hagait kung blaoh hu pagamnu atau phak cakial sa bayang di Shiva kung dreh yeh manusia atau sa ambaok diurang manusia.
• Sa jaṭāliṅga nyu yeh sa linga kung hu blaoh pacakial sa pawakil hu padrong-drai di ligu mbuk câuk pugul di Shiva.
• Sa liṅga rabha nyu yeh sa linga martabat kung hu parabha yeh tamâ klau kita'at angsi ngak pawakil klau mbaok phanaik di cakaok-gol Po trimūrti: kita'at bier paphaot, rubuak dalam rubbayang kung pawakil Brahma; kita'at makrâh, caki-dalipan dalam rubbayang kung pawakil Vishnu, dan kita'at angaok, dawanggul dalam rubbayang, pawakil Shiva.
• Sa kośa nyu yeh sa drung tuak ngak saong pasei siam,cadâng dalam rubbayang, ralo mrai hu mâk pandar si tuak tamâ linga. Gruk hadiah sa kosa si ngak pandep dékaow telka sa linga nan nyu yeh sa sifat kung anâh krei dalam ugama Hindu Cham. Patao-patao Cham pabrei yeh dom-dom angan telka kosa kung yeh tuei saong chalaoh kung dom-dom nan brei angan telka dom-dom linga sisi éngnyu.

Gruk ndong-mbaok di Hindu dalam ugama diurang Cham nan diparamkhan yeh dalam sa tuk mâng kurun yangga-9 mbiah tel 10, kal kung sa rajawan pak Indrapura (Dong Duong dalam probinsi Quảng Nam Biatnam semarei ni) pataduel mâk yeh ugama Mahayanabudha dreh yeh iman dinyu. Bat seni Budha Dong Duong mada yeh pataduel sa brei klaim krei-crih mrai pak pa-asal dinyu.

Papndem yeh dalam kurun yangga-10, ugama Hindu sa mbanggac mrai jiangkal ugama ndong-mbaok di Champa. Samineng gah binah kung mada papa-aik dom-domnyu gruk ngak kung muhiim mrai pak seni dan arkitéktur ugama kung mâng dawraow ni mrai, dok gah kabinah mâng Mỹ Sơn, Khuong My, Trà Kiệu, Chanh Lo, dan Thap Mam.

Islam

Islam papndem yeh ngap sa chalaoh tamâ dalam urang Cham hadei mâng kurun yangga-10. Sebik saong kurun yangga-17, Mangawom Datbya di Po Patao Champa kaow papndemnyu mâk mbaiy tel Islam dan paka ni saongpapphaotnyu ngak pamgei hadirmrai gruk slih phlaih kung semineng mâng ralo tamâ dalam tanah mbaraiy kung ugama diurang Cham kung yehhilac sebik saong waktu jaguk Yuen harawk tamâ habih tanâhhaluk aluic-aluic di khaolnyu, semineng mâng ralo urang Cham tamâ yeh Islam. Sebih-phaotnyu urak tuk nan urang Cham meskipun parabha anâhnyu kung krâh urang tuei Islam saong Hindu, saong kung semineng mâng ralo urang Cham Biatnam ngap urang Hindu, dok pak tuk nan semineng mâng ralo urang Cham Kampuja mrai ngap Muslim walau-na-gac dom-dom semineng mâng takik kung muhiim di urang-urang tuei Mahayanabudha nan dok min wujud.

Dom-dom rékod pak kurun yangga-15 nan pa-isharat yeh lac gruk influânsi di Patri Darawati, sa urang Cham, kung dalam gruk pa-influânsi pasang dinyu, Kertawijaya, Po Takhao yangga-7 di Majapahit si papba mangawon datbya Majapahit tamâ Islam. Kubur kung Islam di Putri Champa (Patri Champa) yumkin hu duah mboh di Trowulan, Jawa Pur, gah kabinah amaiknagar di Po Takhao Majapahit. Dalam kurun mâng 15 tel 17 nao nan, Cham Muslim patanak-naknyu sa tambak-talei kung muhiim saong Datbya Sultan Acéh kung tapanyu likhah kung rajawan. Nagar Sultan ni hu yeh palibik pak gah ajung gah binah birak di Sumatra dan hu yeh aktif dalam gruk promosi kung Islam pakdi Kaom Pulau Indonésia. Tuei saong dom-dom roh magru kung sifat bahsa, Urang Acéh saong urang Cham madanyu kaétan saong gep tuk bahsa dikrâh tongduanyu pamilik yeh kung mangawom bahsa kung seyau-yau Acéh-Cham.

Ékonomi

Saong patagar wek saong Đại Việt, ékonomi Champa hu bhiak o caik asas tamâ harisah. Kayua saong hal ngap urang nao tasik, urang Cham paglaong-glaong yeh alih-drei dan pa-istikamah sa halom-gruk ikak ndungtong hu bhiak o ti dom-dom mina kung pak Hội An, Thi Nai sohmin, be gaic, kaow papgah-papgai rei tamâ kung kawasan glut dalam cekkarek. Gruk kakkaiy jalan tasik hu jeng yeh pacagaligaih oléh sa halom-gruk di dom-dom boh bangun kung paptelbrei aia manyum telka urang Cham dan gilai-kapal kung dok paptok patraip kaéng tasik Champa dan kaoh-pulao Cu Lao Cham dan Ly Son. Dituk nan, Kenneth R. Hall pasujjés lac Champa dikuasa o si pamabâng diangaoknyu ti cukai-cukai ngaok gruk nao ikak ka jiantamâ kung tanak takai, min saongganti ngap pajian-pandaow dat-hukum di khaolnyu sebik saong taong matak nagar-nagar puk-paga di khaolnyu, Hardy pakamalah lac gruk pamakmur dinagar Champa saong angaok pabih kung pamilik yeh diangaok asas gruk kakkaiy-pableislih min.

Samineng papgah ralo-ralo pandeppangak ékspor diChampa kung mrai mâng yeh kawasan glut dalam cekkarek, hu gol-asal mâng Attapeu andaoh daih pakdi gah kabinah Manraong Lao. Tongabih nan ndungtongnyu amâh, apriak, halin-halaik, hayawan dan pandeppangak mâng hayawan, dan kayau siam. Saong hilac pandeppangak ékspor kung phot-phot muhiim nan nyu yeh kayau kacik. Nan nyu yeh ti jenih pandeppangak kung hu pasbut dalam amal brif di Marco Polo dan saongpasayau-yau nyu kaow pa-imfi'al rei ahli ikak Arab Sulayman pak sadom-dom kurun awal-awal daih. Sebih-phot yehnyu hilac nyu hu mâk mâng phun Aquilaria crassna mrai, ti mayau ka sebih-phot yeh kayau kacik pakdi Biatnam semarei ni min.

Inâkrung

Mỹ Sơn nyu yeh gah amaok khik paptaom kung pagah paphot di dom-dom inâkrung mbaih jruh di Cham.

Gah ambaok kung sephot-phot yeh muhiim di arkitéktur kandi bimong Champa nyu yeh pak Mỹ Sơn kajaik saong Hội An. Sa kompléks kung pagah pakdi Mỹ Sơn nyu saongpatrak-traing yeh dipakhut-khat oléh gruk paplaik mbaom di khaol Amérika dalam zaman kalinkan Biatnam. Gah ambaok ni se-urak rai dok hu pasraong mapiah kung sebik saong dom-dom dong sadakah kung mângnyu sejumlah ralo-ralo nagar aia dan Radak NGO's. Saong yeh thun 2004, gruk pahacih dom-dom boh min ala haluk dan UXO nan di ka o hu paslasei.

Ralo-ralo Bimong Cham kung sakkarai nyu dokkung hadâng pak dom-dom gah ambaok bikan dalam Biatnam Makrâh, ndungtong patuei di ala ni:

• Po Nagar
• Po Klaong Garai

Samineng mâng halom-gruk kung ralo mrai si paptelbrei aia manyum ka urang Cham dan gilai-kapal nagarlingiw ,yeh, dok min kung chango. Dom-dom boh bangun Cham hu jeng pacanam mboh sebik saong rubbayang rubuak dinyu. Dom-dom nan dok min hu mâk pandar dan paptelbrei aia manyum meskipun semasa pandiak thu.

Khik paptaom kung pagah paphot di Rub cemalak Cham yumkin hu urang duah mboh di Gilang Inâkrung Rub Cemalak Da Nang (dlau-daih hu angan éw "Musée Henri Parmentier") pakdi banriya kaéng tasik Da Nang. Gilang Inâkrung hu pa-istikamah mrai pak thun 1915 oléh mu'alliim-mu'allimah Prang, dan hu pa-adab dreh yeh sa gilang inâkrung kung makrâ paphot di dun'ya pakdi Asia Agrih. Dom-dom gilang inâkrung bikan kung saong khik paptaom Seni Cham kung yeh ndungtong yau di ala ni:

• Gilang Inâkrung Seni Makrâ, Hanoi
• Gilang Inâkrung Sakkarai, Hanoi
• Gilang Inâkrung Seni Makrâ, Saigon
• Gilang Inâkrung Saigon
• Musée Guimet (Gilang Inâkrung Guimet), Paris

Kaow nan rei iak

• Sakkarai Biatnam
• Urang Cham
• Seni Champa
• Bahsa Acéh-Cham
• Lis Patao Takhao Champa
• Nagarpatao Champasak di gah Manraong Lao
• Probinsi Kampong Cham di gah Pur Kampuja

Sastrariya

• Jean Boisselier, La statuaire du Champa ( Rub Cemalak Champa ), Paris: École Française d'Extrême-Orient, 1963
• David P. Chandler, A History of Cambodia ( Sa Sakkarai Kampuja ), Boulder: Westview Press, 1992
• Emmanuel Guillon Cham Art ( Seni Cham ), London: Thames & Hudson Ltd, 2001 ISBN 0-500-97593-0
• Hardy, Andrew (2009): "Eaglewood and the Economic History of Champa and Central Vietnam" ( Kayau Kacik dan Sakkarai kung Ékonomi Champa dan Biatnam Makrâh ), in Hardy, Andrew et al.: Champa and the Archeology of My Son (Vietnam). NUS Press, Singapore
• Jean-François Hubert The Art of Champa ( Seni Champa ), Parkstone Press, 2005 ISBN 1-85995-975-X
• Lê Thành Khôi, Histoire du Vietnam des origines à 1858 ( Sakkarai Biatnam Sejak Mâng 1858 ), Paris: Sudestasie, 1981
• Georges Maspero, Le royaume de Champa ( Datbya Po Patao Champa ), Paris: Van Ouest, 1928. This work, perhaps the most thorough in the use of primary sources to reconstruct the history of Champa, has been translated into English by Walter E.J. Tips under the title, The Champa Kingdom: The History of an Extinct Vietnamese Culture ( Nagarpatao Champa: Sakkarai di Sa Ilimo Urang Biatnam kung bloh Lihik), Bangkok: White Lotus Press, 2002.
• Ngô Vǎn Doanh, Champa: Ancient Towers ( Champa: Bimong-Bimong Madlau ), Hanoi: Thế Giới Publishers, 2006
• Ngô Vǎn Doanh, Mỹ Sơn Relics ( Warisan Inâkrung Mỹ Sơn ), Hanoi: Thế Giới Publishers, 2005
• Scott Rutherford, Insight Guide — Vietnam ( Padoman Haluak - Biatnam ) (ed.), 2006 ISBN 981-234-984-7
• D. R. Sardesai, Vietnam, Trials and Tribulations of a Nation (Biatnam, dom-dom Cabaran dan Drom-dro di sa Pung-aia ), Long Beach Publications, 1988 ISBN 0-941910-04-0
• Michael Vickery, "Champa Revised" ( Champa Gilac Iak ) ARI Working Paper, No. 37, 2005, www.nus.ari.edu.sg/pub/wps.htm.
• Geoff Wade, "Champa in the Song hui-yao" ( Champa dalam "Adaoh hui-yao ) ARI Working Paper, No. 53, 2005, www.nus.ari.edu.sg/pub/wps.htm

Tambuak pakaik Lingiw

• Proceedings of the Seminar on Champa, "Research on Champa and its Evolution"
• Website of the Asia Research Institute, including the working paper "Champa Revised" by Michael Vickery, and the draft translation "Champa in the Song hui-yao" by Geoff Wade
• Vietnam-Champa Relations and the Malay-Islam Regional Network in the 17th—19th Centuries
• The Survivors of a Lost Civilisation
• Cham Muslims: A look at Cambodia's Muslim minority
• The Cham Muslims of Indo-China
• Photos of Cham art exhibited in Vietnamese museums
• Plumeria flowers – Champa Flowers – La fleur de frangipaniers – Hoa Sứ, Hoa đại, Hoa Champa
• Photographs of Champa Temples