Wp/cak/Ruq'ijulmaya'

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | cak
Wp > cak > Ruq'ijulmaya'

Kina’oj kib'anob'äl ri Maya’ winäq

Janila jun kina’oj ri xkib’än, riskiya kan ri maya’ winäq pa jalajöj tinamït ek’o Yucatán, Campeche, Quintana Roo, Chiapas y tabasco) Wawe' pam Iximulew, Belice keri’ chuqa’ ri tinamït Honduras, El Salvador, nïm ri tinamït, jalnila jun etamab’el ri xkib’en chupan ri ki tinamit, jun tzetebe’el ja ri tzib’axik  Ajilanem, man ronojelta ri tinamït xkib’en ta ri nuk’ulem ri ajilanïk, ju b’a ok, ri maya’ winaq janila jun etamab’el xkiyakan chupan ri aq’omanïk, ri tz’ib’anïk, xkiyakan ki na’oj chupan ri jalajöj samajib’el.

Ri maya’ winaq, toq xek’oje’ chijun tinamït man jun chik xeb’iyajta, jari ramaj ri’ ma k’ajani’ eoqayneq ri aj säq winaq, xiki samajij ri tiko’n. pa ramaj wo’k’al k’ak’al  pa k’a lajk’al lajuj,xkisol ri nab’ey tinamitalil po chiri’ xkib’en ki tiko’n chin nikiteq q’ij, qj’ij,ri xkitik ixïm, kinäq’, ik’oy, ik.

Ri nab’ey tinamït xkisolki’ pa juna’ jun wo’o wuqlajkal lajuj pa jun wo’o wok’al, re tinamït re xechinan ri ki na’oj chupan ri  jalajöj jay, ri paruwi ri achoch xki kusaj jun meb’emïk kan nïm ri ru wech jeb’ël xeb’an chike. Ri tzib’anïk ojer xkusex pa siglo oxi, ojer ri xetoqa ri kaxlan winaqi’.

Pa jun chik ramaj naqaj ri ojk’o wakami’ ri  tinamït enim kan janila ki na’oj xkisol ri Kaminal Juyu’ nïn ruwech xunaqaj ri iximulew. Chupan ri juna kab’lajk’al lajuj, ramaj ri xeoqa ri kaxlan winaqi’ jun chik ramaj toq ri winaqi maya’ xikb’en ri jalajöj tz’ib’anïk chirij ri ab’äj, xkitz’ib’aj jalajöj nimaläj taq q’ij. Chupan ri ramaj ri’ janila samajinem xkib’en jalajöj tinamït ak’uchi’ xb’anatej jalajöj k’ayij.

Pa tinamït pa xulanqa, Tikal po ri Kalakmul, xb’anatej jun k’ayewal, chupan ri k’ayewal xujuel ri jun tinamït aj juk’an chik ya’ xuju’el ri’ pa ki na’oj ri maya’ winaq. Pa juna’ b’eleje, xb’anatej jun chik k’ak’a na’oj po man utzta’ ruma ri xb’anatej ch’ayonïk chikiwech, jari’ xub’en chi xe’el el pa ki tinamït, xki kanuj jun chik ak’uchi xkib’en ri ki k’aslem.

Ri kalakmul chuqa' ri Tikal janila' jun nïm ketamab'äl xkikusaj
Ri b'anob'äl Maya' xekik'owisaj jalajoj taq q'ijuj, po ri chupam ri jujun janila' na'oj xkik'ut kan.

Ja re ramaj re’ toq xkitz’ukpe ri tinamït Chichen Itza’ keri’ chuqa xkiype’ ri tinamït K’iche’ Wawe iximiulew. Ri juna’ waqlajuj ri tinamït kaxlanai’ xkimej jun nïmalej tinamït rub’inian Mesoamerica, janila xe samajen ri kaxlanai’ chin yek’oje chupan re tenamït re’, xech’ayalonki’ chin ni ki mej jun k’isb’äl tinamït, re tinamït re, xmaj pa juna 1697.

Rir k’ak’a na’oj xe samer pa ramaj ri kaxlani’ xk’oje ki ajk’amol b’ey rija ki q’atb’el tz’i chupan jun nïm k’ayewal. Ri ki samaj ri ajk’amol b’ey kan ki k’amonwi’ toq rije nikiyakan ri samaj, to nikiyakan chire’ ri ki nab’ey k’ajol, nib’ix chi ri ojer ri ajk’amol b’ey ja ri ixoqi’ kik’in ri taq ral, rije nikik’ut ru samaj.

Ri na’oj ri maya’ winaq, majunchk ruchuq’a ruma ri ki na’oj kaxlanai’, po rije ketaman ri ki na’oj jari ri jeb’ël. Ojer kan ri jalajöj tinamïta nïm po ko’l k’o jun ki ajk’amol b’ey rija ri q’atb’el tzij rik’ik ri Ajaw Kuhul Ajaw, ri tinamït Tikal, kowi jun ajk’amol b’ey ri b’inian Kalomte’. Re ramaj re chuqa janila k’ayiw ri na’oj xk’ulwachitej xjalatej ruma jalajoj taq na’oj.

Ri maya’ winaq xki samajij, xkisol nïm taq na’oj, chupan jalajöj samajib'äl, ri samajib’äl re’ janila yekowin, keri xki kusaj tzal’em, raxab’ej, ri tijax, iq’, ab’äj, chuwech ri ab’äj xkib’än jalajöj achib’äl, keri chuwech xan xetz’ib’, xkiyakan ki na’oj, kar’i xeb’onin wi.

Pam ru nik’ajal ri tinamït Maya’ nojneq che ki mesa chin ki xuculem, k’ari’ weqon chiruxikin k’in ulew anun etzab’äl chire’. Nïm ri na’oj xkiyakan pa cholch’ak’ul ri tinamït, janila jun rejqalem re tinamït re, k’o chupan jun k'ojolib'ál etz’anem k’olaj, ri ru q’ajarik ri jalajöj jay rixkib’en jari’ chin ni ki tz’et ri ru q’ajarik, ru ramaj ri Ch’umilal, ri q’ij, ri iq, jalajöj ri ek’o pa kaj.

Ri maya winaq ojer xqetamaj ni ki sik’ij juj wuj, ye tzpib’an, keri’ ru nuk’ik’ ri ajilanem, jari’ ri ik’owanïk ruma nim ki na’oj. Ri maya winaq xkiyakan, xkitz’ajb’a ki etamab’äl, ki xe’el, keri’ chuqa ri ki na’oj chupan ri xuculem, xki tzi’baj pa kumatzin wuj, ri wakami’ xa eyakel oxi, ru juley chik xkik’et ruma ri ajkaxlanai’.

Keri’ chuqa ek’o k’iy tz’eteb’äl tzib’an pa che ab’äj, iq. Ri maya winaq’ xkisol ri jalajöj cholq’ij ronojel ruk’uan ri k’in ri ajilanïk, ri Maya winaq nab’ey tinamït ri xki kusaj ri waix chupan xekaj wach'ulew. Ri maya’ winaq xkiya’ ki k’aslem chupam ki xukulem.


Mesoamerica/ Tinamït ek'o pa runik'ajal ri Ab'ya Yala

Ri Mesoamerica xk´oje´ruchuq´a ri b´anob´äl. Jun perulew ri xq´a´an  pa runik´ajal richin Mexico  k´a pa sur chire´ri America Central. Ri Mesoamerica xok jun chike ri waqi´, ri xkib´än nïm taq samaj  chuwäch ri rach´ulew. Ri Mesoamerica xu tz´uqpe jun nïm solna´oj chuqa k´iyirisanempa kib´anob´äl achiel ri tiko´n,  nïm taq tinamital, ek´o aj ik´ch´umil, aj ajil,  ajk´ot, yalam xkisamajij ri cholq´ij pa kik´aslem. Ri molaj   taq b´anoj  xki b´an de jalajoj taq rinamït re

Janila xuxim ri rik´in rikaj´ulew, xkikusaj ronojel ri k´o chik´aj. Xki b´anala´ruwäch ri rach´ulew, jantape xki samajij chuwäch ri kaji´ tz´uk chojalib´äl konojel nïm kikq´ij, ním kisamaj, chuwäch ri rach´ulew, chuqa chupam ri junchik k´aslem.

Chupam ri juna' 6000 a.C. ri nab´ey taq winaqi´richin Mesoamerica xki tojtobela´ ru tikik jalajoj taq tiko´on  richin yealäxta  akuchi rije xeuxlanwi.  Ri jalajoj taq meq´tewal xub´än chi xujel jub´a ru k´iyirsanem ri tiko´on, achiel ri ixim, kinäq´chuqa ri kalab´axa. Konojel ri aj b´anob´äl richin Mesoamerica xkikusaj  jalajoj samajib´äl rik´in ab´äj, chirij ri 1000 d.c.Chuqa xsamajix ri cobre, ri säq ch´ich´, chuqa ri q´än ch´ich´. Pa Mesoamerica majun kanta chikopi´richi k´oqob´äl, manjun xkikusajta ri setesïk, jub´aok chikopi´richin  pa jay  ek´owi kik´in. Ri kejqa´n  rije ni kejqaj, chuqa nikik´owisaj pari´ya´. Re winaqi´ ronojel xkiya´ru q´ij, ruma chikiwäch rije, ronojel k´o ru k´aslem. chuqa  ri eztanem yalam xki kusaj. Ri tinamït aj Mesoamerica, xe ch´on jalajoj taq ch´ab´äl.jare´ri jun ka´i´ oxi´, ri  lenguas mayenses, mixezoqueanas, otomangues y uto-aztecas. Ek´o chuqa taq ch´uti moloj  ri ye ch´on jalajoj taq ch´ab´äl. Achiel ri yalan ruq´ij ri ki cháb´al, keri chuqa ri ajilanïk pa kik´aslem ri k´o nïn rejqalem, ri vigesimal,achiel ri 20 ri juk´al.


Ri ulew kichin ri maya winaqi´ b´ama jun tercio richin ri ulew ri pa Mesoamerica ri maya taq winaqi´ xki kwajki kik´in juleyxtaq  b´anob´äl kik´in jalajoj taq tinamit,  Achiel ri e Olmeca, ri mixtecos, Teotihuacan, axtecas. Chupam ri peraj Clasico Temprano ri mama´tinamital maya achiel ri Tikal chuqa ri Kaminaljuyu´ jare xk´oje janila ki q´ij chupam  ri ajk´ayal ri xu yuqri k´anej kela´pa  altiplano richin ri chin ri runik´ajal ri mexico.Chupam re peraj re, xk´oje nïm uchuq´a  kik´in ri winaqi´maya kela´ Tetitlan  pa Teotihuacan.Pa  siglo IX ri ajk´ot ri e aj Cacaxtla chuqa xe b´onix achiel ki samaj ri maya winaqi´.ruma janila xkiya kuchuq´a taq xe samäj, ruma jantape  xkikusaj n¨im taq naoj. Ri maya richin ri Chichen Itza chuqa ri k´anäj capital Tolteca richin  ri Tollan  janila xe tununiax.

Ri winaqi´maya janila ulew xk´oje kik´in k´a xpeca pa Mexico chuqa pa norte ri America Central chupam ri Penisula de Yucatan, ri jebél akuchi xek´oje , pa Guatemala chuqa Belice , junan rik´in ri Honduras chuqa Salvador.  Ronojel Ri Costa  chuqa ri nïm penisula xek´oje chupam ronojel ri chuxeqa.


Q’IJUL PRECLASICO (c. 2000 a. C.-250 d. C.)

Ri maya’ winäq xek'iyib'äl runab’ey winaqirem chupam ri q’ijul preclásico. Ri maya’ mejamel ri Aguada Fenix pa mexico rurajilab'alq'ij pa 1,000 a. C. xeya'ik achi’el rik’in ri maya’ tinamït ojer, chuqa’ nuya’ ruretal xak richin ri maya’ winaqirem chi rij ri ojer winäq achi’el ri chikopi’ k’a ri’ xetikirisaj jun k’ak’a k’aslem, chuqa’ jun tikirisanem richin ri nuk’ulem ruma ri’ maya’ tinamït, ri ulew k’o k’ïy inup pa iximulew k’o chupam ri juna’ 950 a. C. chuqa’ Belice k’o ruq’ijul sutin pa 900 a. C.

Ri ya’ïk xek’oje chi ri juna’ 800 a. C. pa Soconusco perulew chi rij ri ch’uch’uj taq’aj, chuqa’ ri maya’ winäq xetïk yan jalajöj rikilal achi’el ri ixim, kinäq’, k’um chuqa’ ik. Re jun q’ijul re xek’oje k’ïj tinamït ruma ri’ xalex ri taq amaq’ richin ri maya’ winäq xek’oje kan pa jun k'ojolib'äl chuqa’ xoqa ri na’ojil rik’in ch’ab’äq richin wachib’äl achi’el ri xot, läq chuqa’ b’ojo’y.

Chupam rusutil q’ijul, ri taq ko’öl k'ojlib'äl xek’ïy chuqa’  xek'exwachin tinamital. Nakbe, k’o pa jun tinamital rub’i Petén, iximulew, la tinamital la’ ojer ojer kan pa qajnäq ulew. rub'anikil ri cholch'akul nima’q richin Nakbé xetz’ib’aj pa juna’ 750 a. C. riqajnäq ulew k’o pa releb'al kaq'ïq' chi la’ Yucatán xek’oje k’ïy winäq pa rusutil q’ijul. Chi juna’ 400 a. C., ri nab’ey maya’ chanpomanel xkib’än che'ab'äj. Jun tz’ibanïk k'iyib'anem xerokisan yan pa Petén pa ok’ala’ III a. C. chupam ri preclásico tardío, ri nïm tinamït El Mirador xek’ïy k’a ke la q’i’oj jun rik'onem naqanel 16 km². Majun na nïm achi’el El Mirador, Tikal jun tinamït nïm ruq’ij chupam ri juna’ 350 a. C.

Pa raqän ulew, Kaminaljuyu’ xel achi’el jun ruk’u’x chi rij ri preclásico tardío. Takalik abaj chuqa’ chocolá re ka’i’ re nïm tinamït ruq’ij pa ch’uch’uj taq’aj, chuqa’ Komchén xek’ïy k’a chuqa’ jalon richin jun k’atz’inel k'ojlib'äl pa releb'al kaq'ïq’ Yucatan. Ri rukotz'ijal b'anob'äl pa Preclásico Tardío tojtob’äl jun k’ulu’m pa ok'ala' I d. C., chuqa ke ri’ k’ïy nïm tinamït rik’in ruq'ijul xe’ok tolan; majun wetaman achike ruma xek’ulu’m.


Q’IJUL CLÁSICO (c. 250-900 d. C.)

Ri q’ijul Clásico chupan ri q’ijul ri’ ri k’ot xkib’än pa a’b’äj k’o kirajilab’al q’ij, xkikusaj ri Choltun cholq’ij. Ri q’ijul Clásico kan xkisamajij k’ïy chuqa enïm nuk’ulen, k’ïy tz’ib’anïk chirir ri k’ot, ri k’utïk  chirij ri samajixïk chin ri  ch’ob’oj chuqa’ chirij ri ch’owen, pa taq ruwäch ulew ri ek’o  pa chuxe’qa k’a pa ruqajib’al kaq’iq’. Ri taq ch’ob’ chupan ri q’ijuj Clásicomaya’, rima’ k’ïy toq saqamaq’il tinamït xk’ib’än k’ïy achilab’il ütz chuqa’ ri man e’utz ta. Chupan ri manaxel toq tinamït ek’o chupan jun 50 000 a 120 mil winaqi’. Kijunuman kik’in ri juk’an toq ya’ toq tinamït.

Chupan ri Clasica jukumaj, ri toq tinamït maya’ xkajo ta xkib’än kitinamït achi’el ri Teotihuacan k’a kela’ Mexico. Chupan ri juna’ waqxaqk’al waqxaqlajuj ri Teotihuacan xuya’ rutzij chupan ri  Tikal rik’in juley chik toq tinamït, xuyankan jun kichampomal chuqa’ xuya’ kan  jun rachalal. Chi ri’ xalex chuqa’ xuk’waj rub’ey ri tinamït ri Siyaj k’ak’ ja ri’ xalex k’in ri q’aq’, rija’ xapon pa Tikal toq waqxaqk’al waqxaqlajuj toq nab’ey xalex ri ajaw Jésus, to ri ixel richin ri Tikal, chak Tok Ich’aak nab’ey xkäm ri q’ij ri’. jari’ xub’än chi k’ïy oyowal xetz’ukutej, toq xik’o jun juna’ ri SIyak K’ak’ xutz’ jun ochoch richin ri ixel Yax Nuun Ayiin nab’ey. ja ri’ xok toq ri k’ak’a champomal richin Tikal xutz’uk pe ri ri’ tinamïk ja’el nïm chuqa’ jari’ k’o k’ïy ruchuq’a ke la’ pa ruwäch ulew ri ek’o chuxe’.

Ja ri’ tinamït ri nujunumaj ri’ rik’in ri Tikal ja ri’ Kalakmul, ri Kalakmul ri junchik tinamït janila’ k’ïy ruhu’q’a ke la  Petén. Chi eka’i’ k’ïy taq tinamïk xek’oje pa kiq’a’. Xaxe’ ri toq tinamït ri ri’ yech’ayon janta pe’ ri ri’ jub’än chi k’o ruq’ij ri ramaj xenimer chuqa’ k’ixk’a.


Chuqan ri juna’ 629 ri Balaj Chan K’awiil, rajk’wal ri ixel Kinich Muwaan Jol Rukan, xekiteq richin nutikirisaj jun tinamït rub’i Ka’i Ch’ajomab’äl ke la’ Petexbatun, richin ri kalakmul xk’oje ta näj. Par juk’al wimeq xk’oje’ pa ruxik’in ru nimal kela’ Tikal. Chupan ri juna’ 648 d, C. ri ixel Yuknoom Ch’een rekan richin ri Kalakmul xu chäp ri Balaj Chan K’awiil. Ri Yuknoom Ch’een rukan xuyakan ri Balaj Can K’awiil pa ka’i ch’ajomab’äl. To xok jun rach’alal ri Kalakmul.

K’a uchi nipe’ ri kaq’eq’ ri etinamït maya’, ri Copán jari’ ri tinamït janila’ ruq’ij kan okel. Ri chinamït richin ri q’ijul clásico xe’alex pe’ pa juq’o juk’al waqi’ ruma’ K’inich yax k’uk’ mo’.  Ri kak’a ixel xk’oje’ k’ïy ruchuq’a kik’in Petén chuqa’ Teotihuacan. Ri Copán xuri’il jun nïm b’anob’äl chirij ri b’anob’äl chuqa’ k’in ri na’ojil samaj pa ruchampomal ri Uaxaclajuun Ub’aah K’awiil. Rija’ xalex rixelal pa juq’o lajk’al wolajuj k’a pa juq’o wak’al waqxaqlajuj. Po rutinamït xk’ix ri, toq ri ixel K’ak’ Tiliw Chan Yopaat ri chin Quiriwa’, hi ri’ kamixex xkelasaj ruwi’ chikiwäch ri winaqi’. K’o nikib’ij chi ri xik’ope’ chuqa’ rumaq ri Kalakmul, richin keri’ nikib’än me’uchuq’a che ri Tikal.

Ri Palenke rik’in ri Q’eq Ab’äj chi eka’i’ janila’ uchuq’a kitinamït kela’ pa raqän ya’ ri Usimacinta. Ri ruwäch ulew ri ek’o k’a paruwi’  ri Kaminal juyu’, ri ri’ jun yan chik tinamït janila’ nïm ruwäch ri juna’ wolajk’al d. C. Pa releb’al q’ij ri ruwäch ulew maya’, ri tinamït nïm ruk’ojlem ri Coba’. Po keri’  ri pa li’an ulew pa tabasqueña, ri tinamït okel jari’ Comalcalco pa juq’o  wolajk’al pa a. C. keri’ chuqa’ ri jay eb’anun rik’in ab’äj tzakon, etz’jb’än rik’in jun ruya’ t’ot’ tzokon, ruma’ manäq ab’äj ta. Ri Comalcalco okel richin ri k’ayinïk chuqa’ richin ri tikik kakaw. Ri kakaw xukusex achi’el pwäq ruma’ pa maya’ b’anob’äl chuqa’ pa Mesomérica por keri’ xech’akatäj xekäm pa ruq’a ri Tortuguero pa juq’o kab’ajk’al b’eleje’ d. C. toq xekamisäx pa oyowal pa k’eyewal.


Q’ijul Posclásico (c.950 – 1540 d.C.)


Jalajoj taq q’am Jay richin ruq’ijul posclásico

Zaculew jari’ ri tinamit  posclásica chupam kitinamit  kichin ri mam rije’ ek’o chupam ri juyu’ richin Iximulew.

Toq xkiyakan ri jalajoj taq tinamit chupam ruq’ijul Período Posclásico, ek’ona winaqi’ wixtape’  ejub’a xe k’ojena chupam ru q’ijul Posclásico, xek’oje’ xeruxkin akuchi ni k’oje jantape’ ralaxik chuqa ruk’ux riya’.

Rujaloj xub’an rik’in ri ch’aqa chik ruq’ijul chupam ri maya’ taq tinamit, ri ulewal xekanaj kan man chaninta xeyakab’ax chupam ri posclásico.

Ri ruk’ux samaj xk’oyisax pa qajnäq taq ulewal pa releb’al kaq’ïq’ chuqa pa jotol maya’ taq juyu’, rik’ink’a jub’a xu tun ri’ rik’in ri jalpakinem  petenäq pa qajnäq taq ulewal e petenäq pa ruqajib’al kaq’ïq’, roma ek’iy molaj chupam ri Posclásico maya’ ek’o chik meqitzij tzijonem pa ruwi’ ri jalpakinem.

Chichen Itzá kik’in ruachk’ulujay aj Puuc qajtzij pan anin chupam ri ok’ala’ XI, jari’ ri k’isib’äl richin ri ruq’ijul ri Clasico.

Toq xchup ruwäch ri Chichen Itzá, eqal xk’is kuchuqa’, k’a toq xb’os ri tinamit richin Mayapan chupam ri ok’ala’ XII. K’ak’a taq tinamit xeb’os chu naqaj ri taq’aj pa Caribe chuqa pa  Golfo richin México. Achi’el ri Potonchan xeb’os k’ak’a taq k’ayinïk chi kikojol.

Ruq’ijul Posclásico yalan ek’iy jaloj xb’anataj, kan niq’alaj chupam ri tinamit xek’oje’ chupam ri ruq’ijul Clásico.

Ri jun chik nim tinamit rub’i’ Kaminal Juyu’ k’o pa Iximulew xe yaloj xek’oje chiri’ rik’ink’a jub’a xik’o ka’i’ mil juna’ k’ari’ xmalixkan

Konojel xe’ik’o chupam jalajoj ru b’anikil chupam ri jotol taq juyu’ chuqa pa taq’aj richin ri Pacifico, roma ki tinamit tz’iran k’ari’ e k’o chupam lab’ab’äl saqaset.

Ri tinamit xek’oyisax pa ruwi’ taq juyu’, xeruxkin nimaq taq siwan richin ye tikir ni kito’ ki’, k’o b’ey richin ni kito’ ki’ xkib’an nim taq jul, chuqa ajqaxïk xan richin xkiya’ ru tzaqat ri juyu’ akuchi’ xeb’e, richin  xkito’ ki’.

Jun tinamit yalan nim ruq’ij xk’oje’ pa Iximulew pa jotol taq Juyu’ jari’ ri K’umarkaj, ki tinamit ri K’iche’. Konojel ri tinamit maya’ pa ruq’ijul Posclásico, akuchi’ k’o ri Yucatan k’a pa Jotol Richin Iximulew, xkimol ki’ xk’oje chanpomal Pixab’ richin xesamaj pa komon. Jantape’ xkoje’ jun kik’amolb’ey k’ari rija’ un k’ulbej ki na’oj ronojel jampe ye to’on richin.

Ri  Mayapan xmalixkan pa ri juna’ 1448, ruma ru k’ayewal chupam ri komon, chuqa ri Ch’ob’

Keri’ jalajoj chik taq k’ayewal. Jari’ choqoma xk’is ruwäch ri tinamit maya’ pa ruqajib’al kaq’ïq’


Chirij xmalixkan ri tinamit yalan k’iy lab’al xb’anatäj chuqa yalan xyaloj pa Yucatan, k’ari’ tajin nik’is toq xe’oqa ri kaxlan taq winaqi’ pa 1511

Toq xe’oqa ri kaxlani’, e k’o tinamital k’o kuchuq’a jun chike ri je’ jari’ ri K’iche.


Tikon pa Abya’ Yala

Ri ixim ja ri k’atzinel okinäq kiway ri Maya’ winaqi’ ojer kan.

Ri ojer kan ri maya winaqi’ xkikanoj rub’eyal rukanoxik ri kiway chuqa’ ri kiq’utum, rije’ xe’ok nimalej taq tikonel chi ri xkil ronijel ruwäch Q’utun.

Po wakami nib’ix chi ronojel ri tikon nib’en pa juyu taq’aj ri ruwäch ichaj, ri xkib’anala’ ri winaqi’ richin xkil rub’eyal yewa’. Pa ri ramaj clásico nib’ix pa kaxlan. Richin ninimäx re jun peraj tzij re niqil retal pa taq achib’äl elesan pa kaq’iq’  k’o achib’äl akuchi e k’o nïm taq juyu’ ri b’anon jalajöj ruwäch tikon, chuqa’ k’o juyu’ acuchi’ niqil ojer taq che’ ri yalan rejqalem pa ki k’aslem ri maya’ winaqi’. k’o chuqa’ ri ojer kan  winaqi’ ri xkil kiq’utun par i choy e k’o  pa Abia Yala re b’anon kan pa 2500 a. c. Ri ixim, ri e k’o pa ruxe’ ulew ri b’oj, ri  su’m, ja re chuqa’ ch’aqa chik tikon kib’anon pe ri maya’ winaqi’.

Ri maya winaqi’ xkiya’ rejqalem pa kik’aslem ri nikitäj ja ri ixim, ri kinäq’, chuqa’ ri ik’oy. Jare oxi’ re kikwan ki toq yetikox pa taq jalajöj ruwach ulew k’o b’ey pa numaläj taq ulew k’o b’ey pa taq ko’ol taq ulew. Ruma ri ixkanul k’o pa joya de ceren xrelesaj q’aq’ ri winaqi’ e k’o chunaqaj k’o chi xe’el pa taq kochoch kiyakon jalajöj ruwäch qútun achi’el ri ik, ri xkoya.

Ri maya’ winaqi’ chuqa’ xkitik ch’aqa chik ruwäch tikon achi’el ri b’oj ri kakaw chuqa’ ri kab’. Ri kakaw ja ri xkiya’ rejkalem ruma ja ri nikiqum pa taq nimaq’ij.

Ri b’oj xkiya rejqalem ruma ja ri xkokisaj pa taq käm ja ri xok bätz xekib’onij ruma ri jalajój kib’onil ta ri käm.

Ri maya’ winaqi’ man xekitik ta k’ïy ruwäch chikopi pa taq kochoch.

Ri tz’i’ e k’o pe kik’in par i 3000 a. c. ri patix e k’o pe par i posclásicotardio. Ri qol yetz’intz’ot kij man tikirelyek’oje pa taq kochoch po xekichop pa taq juyu xekitzapej richin xeti’ojirsex.

Re chikopi reja ri xekitij pa q’utum; ri tz’i’ xe’okusäx richin yekikanoj chikopi pa taq juyu’, chuqa tikirel niqanataj chi ri masat chuqa’ xekichäp xekichäp xekitzapej k’a ri xkiti’ojirsaj richin xkitäj.


Maya’ na’ojil

Ri maya’ na’ojil k’o ru k’ux pa rajawarem. Nch’o’on chi ri maya’ xechaj wach’ulew. Ri maya’ na’ojil, xkib’an kik’in kamel rusamajib’äl chuqa’ man kamel ta’. We’ek q’equm ri maya’ na’ojil xaxe’ nik’aslik jun ko’öl peraj chi xkitz’uk, nch’on chike’ chi jalajöj taq solna’oj. K’o k’iy taq b’anikil, chuqa’ ruyonil pa ojer Awya yala, roma’ k’o lemotzij chupan ri perajtzij. Ri maya’ na’ojil rikin k’ïy samajil k’o ruq’ijul pa Clásico Tardío.

Ri maya’ winaq’i xkik’ut jun ch’aonem chi ri b’onil rax chuqa’ ri xar, xkokisaj ri junan taq tzij chi ri b’onil rax chuqa’ xar. Roma’ yalan katzinel chi rije’ ri xit, chuqa’ ri taq jalajoj rax ab’äj, rije’ ruk’iy kikin  K’inich Ajaw. Rije’ xe’ajan jalajoj taq k’ot chuqa’ ch’eab’äj, xkib’an jolom ab’äj chi ru alal 4,42 kg. Ri maya’ rajawarem xib’an k’exon kikin taq rey, chi jujun taq achi’a’ xyukej taq Raxab’aj chupam keyaj. Ri taq tunuwäch k’oj chuqa’ xkib’an kik’in Raxab’aj, achiel chi K’inich Janaab’ Pakal.

Ri maya’ ab’aj k’ot xaläx rikin ri retal k’anuy taq ab’äj achiel jun k’ojlem k’iyirisanem tz’aqatil , nich’ob’oj chi nitikir nijal ruwäch pa rutikirb’al ri k’ojlem ri k’ot chi ri che’. Roma’ ri man k’ayewta niyojtäj, ri samaj kikin ri taq che’ xsäch jub’a.  Ri taq che’ k’ot ek’o pa chajinem; wachinaqil k’ot, chuqa’ ri mayatzib’.

Ri che’ab’aj ek’o pa taq tinamït, pa jun k’ojolib’al: ru b’i xajanib’äl, chupam ri maya’ ojer tzij. Ri ab’äj k’ot ek’o chuqa’ kikin rub’anikil achiel ri taq q´asöy samajib´äl kikin ab’äj, re’ xbil apo’ pa Palenque chuqa’ Piedras Negras. Xb’il apo’ chuqa’ taq jeb’ël ab’äj q’a’an, pa Yaxchilan, Dos pilas, Copan. Pa Copan ek’o 2200 ruyonil maya’tzib’, re’ jun taq nïm raqän maya’tz’ib.

Ri taq nïm maya’ k’ot ri Tz´aqolemalem ruwäch, xb’an kikin chun, k’ajab’äj, sanayi’ pa kaxlan estuco.  Ru b’anikil kikin ri chunab’äj pa ruwäch xan, rub’anikïl wachinaqil xtz’aqon kikin k’o’ol ab’äj. Pa rukisib’äl, re ntzap ru wi’ kikin “estuco” chuqa’ xatiyan pa nkisik ru b’anikil. Pa rukisib’al ri k’ot kikin “estuco”, xb’onin rikin taq jeb’el b’onil. Pa Período Tardío, ri ruwäch xan chi ri taq K’oxtun jay, ek’o jalajoj nïm k’oj, re samaj re’ xtzaq’on pa Chunab´äj ramajel (Período Clásico).

Pa maya’ b’anob’äl, ek’o jun nïm k’ojlem kikin ri xan b’on, pa San Bartolo xk’otoj taq xan chupam ri taq xan ek’o jalajoj taq b’onil, re chi ri juna’ 300-200 a.C. Ri taq runuk’ulem k’iy ru b’onil, xb’on pa ruwäch chunab’äj xan. Juba´ man onojel chi ri taq xan man ek’o ta, po xb’il k’ïy taq xan xchajin, chuqa’ k’o jun nïm cholajitz chi b’on, re’ chi ri Chunab´äj ramajel (Período Clásico)

Ri tok’ chuqa’ ri chay k’o ru okisanem pa maya’ b’anob’al, po chuqa’ xkil kïy taq peraj, re’ man samajib’äl ta. Ri tok’ nkil  chupam ri rutz’aqat samajib’äl, chi ri maya’ ojer winaqi’. Yalan k’ayew rub’anikil ri taq samajib’äl, nrajo’ silob’aikil chi ri ajna’oj. Ri chay nïm raqän ntikir jun raqän chi k’a 30 cm. Ru b’anikil nuk’exel  ru ch’akulaj ri winaqi’, ri taq chikopi’ chuqa’ jun retamab’alil retawachil achlajin rikin ri maya’ nimab’äl k’u’x. Ri taq tok’ nkikut k’ïy taq b’anikil achiel ri ik’, ri xalq’at, kumätz chuqa’ ri q’asna’j. K’o jalajoj taq tz’eteb’al chi taq jolom kikin taq k’o’ol jolomaj.


Epa’el  k´o ri  lajuj raqak´al kipalen, k´o chuqa ri juk´al wo´o´ kipalen xesamajix chiq´ab´aj  eqal, eqal. Ri rupam ri cerámica Policromada ru b´anikil ik. Re jalajoj taq samaj jalajoj rub´anikil,  re jeb´el eb´onin. Xtz´ukpe pa periodo Clasico Tardio pa Motul richin San Jose. Ru Kwan ri jalajoj ru b´ ri jalajoj taq  samaj pa ab´äj  anikil chuqa kib´onil, k´o ri käq, käqkoj, ek´o chuqa  xajonela kikusan ki k´oj. Ri kisamaj yalan jebél, nikib´än. Nikib´än achiel xb´anatäj ojerkan,  yalan xki k´aslemaj  ri e aj Peten yalan nïm ruq´ij ri kimoloj, chuqa ri nimaq´ij ronojel ri ni b´anatäj nïm rejqalem.

Ri samajib´äl  runab’al b’aqilal kichin winaqi´chuqa kichin chikop xe b´än p ata ab´äj. Chuqa xeb´än pataq kib´aqil winaqi´ jalajoj taq samaj. Nib´ix chi saq jari nïm taq sipanïk  peteneq kik´in qatit qamama´. Ri maya Winaqi´ janila xkiya ruq´ij ri conchas de genero, xki samajij richin ni chup ruwa ri säq k´ixal, richin niq´alajin ri jeb´el  ri rupam q´anq´öj. Xataqruxikin ri  siglo x d. C. ri ch´ich´ xb´eqa, pa Mesoamerica xtikir pa America del Sur, ri maya xetikir xkib´än xtaq samaj  rik´in ri q´ana ch´ich´chuqa ri säq ch´ich´, chuqa ri cobre. Rije ye samäj rik´in ri ch´ich re´ ni kib´ajij pari´jalajoj taq achib´äl, chuqa setesik. Toq ye oqayan ri qän taq wnaqi´. Rije xkisamajij ri cera richin xkib´ajij  pataq peraj ri ch´ich´.

Ri samaj ri manjun kanta xch´ob´ ki chin ri maya jari ri grafitos. Xaxe xb´an  samaj chuwäch taq xan pa taq ab´äj, pa taq jalajoj taq jay, chuqa k´oxtun. Xeilitäj rukak´al rujulaj grafitos pa rach´ule maya’, jeb´el  xilitäj pa cuenca richin Peten, pa ruqajib’al kaq’ïq chi Campeche chuqa’ pa perulew chi Chenes pa Kaq’ïq’chi Yucatan. Pa Tikal xkil k’ïy taq ruwachib’al, taq wachib’äl, winaqi’, chikopi’, chuqa’ teqal. Ri taq ruwachib’al xkixol chi qiwach, roma’ man q’alaj ta, man ütz nkatz’et achiel ri taq jun chïk, chuqa’ xkut chiqawach jujun taq tz’eteb’äl chi ri taq b’anol xe’achilaj kik’in b’anonem na´ojinem ri q'ijul Clásico.

(wikipedia)