Wp/ann/Osùkut
Osùkut ìre uti mè ire si inu ekisa ìge inu.
Osùkut ìre inu obet lek ikpa ulobo akpọk. Ekisa ìge inu kire akpọk ikpa. Esa emen lek uti osùkut irọ. Uti osùkut yi ìkimalek itibi me ere òkup nria nria mè agba okwaan̄ (ere mun̄ owabe). Isikisa uti yi irọ akpọk ikpa ige inu, mêkọt irọ inyi iwele mè iyaka ijọn̄ọ si ufuna esa ege inu mè ekat kire ikpa ekakat. Osùkut ore adasi inu ige-inu mè adasi mbet ikpa ebi ene eriọọn̄be akarake ukot ikaan̄. Adasi ere esabe osùkut ige inu ìre me Ijipiti me ujọn̄ọ mgbọ òraraka inan̄a me lek ike uti osùkut owabe me otu-okwaan̄ Okwaan̄ Nali me emen mgbọ ya. Isan̄a me lek ige-inu, ebi Ijipiti ukot ikaan̄ mîkisa osùkut irọ esese chieen̄ inu kire uji, ute, olik, ikpukot mè okwun.
Edasi irọ ikpa osùkut me Ijipiti me inu òsolek obop acha ini òraraka. Ebi ìkween̄-inu ifolek ebi kè inu mgbọ ukot ikaan̄ mîrọkọ ikpa inen me acha 2012 mè 2013 me "Wadi al-Jarf" òkore ere ekitobo uji-ile me Ijipiti me mgbọ òraraka. Ikpa chi ema erọkọbe me ere ya ìkijeen̄ ibe ke osùkut îkup me Ijipiti me acha 2560 si re 2550 SK (emen ota mgbọ me lek mkpulu kè ogwu Fero Khufu). Ikpa cha, egwenbe "Ikpa-mfufuk kè 'Merer'" ekinyi mfufuk ifolek ìke esabe ikpulu ewuuk inan̄a me ere ibak ewuuk isa isi ama Giza inyi esa ebọp Ikpele Piramidi Giza.
Me emen adasi senturi, mîbene ikiduk ikpa anam ichat mè ikikpuk isa ìge inu ìke ekisabe ikpa osùkut cha. Ikpa anam onenikitim melek ikpa osùkut mè iyaka inikisibi ikeke igak osùkut; ebi Kiristien ìkige inu me ukot ikaan̄ egwagwat lek ibene ikisa ikpa anam ige inu. Ebi ene ebọbọkọ ubọk si me ido agan̄ Giris mè Rom. Isasa ikpa anam ige inu ìre ifuk-ibot ebọkọbe inan̄a me lek ikpa osùkut, mè iyaka ire irọrọ mè ige-inu inwọn igak adasi mgbọ. Osùkut îkup mfufet irọrọ mè ife ewe si. Ire, ofiik isitet îra ikitibi mbubeek mè okogwat lek òfiat. Ire uyok itet ọmọ ichat, môkọt ikifaan̄. Ofifi si, ire kperiọọn̄ ubọk irọ ikpa osùkut ya inwọn, agan̄ ebesa ige inu ya ìbogbugbugbulu mè inirọ ibe iyọt igege inu me lek. Echa orọ ebi ene enema ikekisa ikpa anam ige inu.
Ekirọ ikpa osùkut me oke me oke mè me esese otu ewe. "Pliny ogwu Ugane" mè "Isidore ogwu Seville" mîkpa ikọ ifolek esese chieen̄ ikpa osùkut gweregwen ekinyambe me ijọn̄ ewe Rom me ukot mgbọ kiban̄. Esun̄ ikpa osùkut me ukpa me ukpa igọọk ìke îjaan̄be lek, ìke înyebe lek, ìke îtanabe mè ìke îrọtbe lek. Echi ekarege si ebekọt isa ige inu igọọk me ìke îgbugbulube, mênyam echa me mfe-ewe inyi esa ekat inu enyam.
Ubọk Ekirọ Ikpa Osùkut
Ekisa lek uti osùkut irọ ikpa osùkut. Mêdasi iyiaan̄ ikpọk inyọn̄ lek uti ya isan̄a mè iniyiaan̄ emen lek uti òkakaan̄ mgbe me lek (kire ubọk ekiyiaan̄ onunu ekisabe ibọp akasi). Isiyiaan̄ isan̄a, mêniben ema imaan̄ me inyọn̄ akpọk òkup akpakpa, ge me agbalek ge, mè irọ inyi otu utọn̄ ge itoon̄ me otu utọn̄ eyi keyilọ mè iniben ufi imaan̄ nkwurieen̄ me inyọn̄ kechilọ (ike ejeen̄be me ogugo yi).
Mgbọ ema kpechiaak mun̄ me lek nu, mênisa akpọk akpakpa ufi itoon̄ ikeme mè isa inu òbet lek abaracha ibọn̄. Osùkut cha mîra ikpukpuku mè igba igọm ikana akpọk ge, enenikeme ikaan̄ mè iduk inyi ichat. Isichat, mêsa inu òkup ikat-ikat, kubọk ewuuk sà ìre ikpọk anam-mun̄ sà ìre uti, isa ikwuk inyi irọt lek, mè inifieek akpọk ikpa ya igọọk oke akpọk ikpa eweekbe sà ìre igọm ema inyi ekana ujọn̄ọ akpọk ikpa eyi mêkatbe kire ikpa ekakat. Mêtap uti me ibot ikpa ya agan̄ ge inyi ekesa ekat. 'Pliny ogwu Ugane' îkpa iwele ubọk eksa irọ ikpa osùkut me emen ikpa kan̄ egwenbe Naturalis Historia.
Me linyọn̄ agan̄ ere okichatbe inan̄a me unye ura, kire Ijipiti, ikpa osùkut îkifuk ijọn̄ọ acha mije uti osùkut ìkakigwat lek ìjọ. Ire, ire esun̄ me ere ofiik obokọt itet, alaan̄ môtibi me lek mè isa me ikeya ijijaka ikpa ya. Me agwut ikpa, ekisa okop itap ikpa osùkut ekakat mè ige erieen̄ ikpa ya mè erieen̄ ogwu ògege me lek inyi ekọt eriọọn̄ inu òkup me emen ikpa cha me ekabenege ìsibi mè ìchili ìkpọ.