Wb/skr/سرائیکی متھالوجی

بسم اللہ الرحمٰن الرحیم

سرائیکی متھالوجی

سرائیکی مِتھالوجی

تحقیق

جاویدآصف

سبھے حقوق ثناء اللہ سنی کنے ہتھیکے ہن

کتاب سرائیکی متھالوجی

تحقیق جاویدآصف

کمپوزنگ قاضی شاہد

ٹائٹل جواد جوجی

ناشر شہام ملک

قیمت 350روپے

چھپݨ دا سال اکتوبرݙو ہزار اٹھاراں

خط پتر سانگے غزالی ماڈل سکول ساہن والا تحصیل و ضلع راجن پور

03346041235

معروف دانشور یںمستند ادیبیں

محمد اسلم رسولپوری سئیں

اتے

ڈاکٹر شکیل پتافی سئیں

دے نانویں

تندیر

1 اساطیر دا رمز شناس محمد حفیظ خاں 9

2 جاویدآصف دی اُتم سنڄاݨ سلیم شہزاد 12

3 اپݨی ڳالھ جاوید آصف 14

4 سرائیکی وسیب اچ مستعمل متھالوجی 18

5 ہوا ،اندھاری  اتے جھڑ مینہ دے متعلق اساطیر 26

6 غربت دے بارے وچ اساطیر 39

7 رلوڑ مِلوڑاساطیر 43

8 کتابیات 106

9 ہمہ جہت لکھاری ساحر رنگپوری 108

اساطیر دا رمز شناس

اسطوری راند کوں جُڑ تے ݙیکھݨا ہووے تاں چھڑا کلچر تے تاریخ کجھ نی کریندے ۔ایندے کیتے زبان تے زبان دا محاورہ پہلی پوڑی بݨ کراہیں ساݙے سامݨے آن کھڑدن۔ سئیںجاوید آصف نے وی اساطیر دی اِیں رمزیہ جاݨ وندی نال جڳ جہان کوں حیران کر کھڑائے کہ سرائیکی زبان تے ایندا محاورہ اساطیری اثاثے نال نہ صرف مالا مال ہے بلکہ آپݨیاں ہمسایہ زباناں کنوں اُتّر ݙِسدا پے۔ میں آپݨی کتاب ’’نو آبادیاتی خطوں کا نیا مکالمہ‘‘ وچ اساطیر دے لسانی اَتے معنوی وجود کوں منطقی طور تے ݙِٹھا تے تنقیدی انداز وچ کھنگالیا۔بے شک میݙے اِیں بیانیے نال ٻہوں سارے مَتھیاں تے وَٹ پئے جیڑھے جو اساطیر کوں غیرمنطقی، لا یعنی اَتے غیر حقیقی زاویے نال ݙیکھݨ دی عادت کوں ای دنیا دا سب توں وَݙا سچ سمجھدے ہَن۔ لیکن ایندے باوجود سچ تاں آپݨے آپ کوں آپ اَلوائی راہندے لہذا اساطیر کوں حقیقی تناظر وچ ݙیکھݨ دا پورھیااَجائی نہ ڳیا تے اِیں پندھ وچ کئی سڄاک دانشور نال سفر دے پاندھی تھئے تے اَڄ جاویدآصف جیہاں کہانی کار ہِک نویں سُرت اَتے سُنڄاݨ ہَتھیکڑی کر تے اِیں تحقیقی بیانیے نال جُڑ آئے۔

جاویدآصف دا اساطیری دَڳ وچ آپݨی جھوک ݙو راہ ڳولݨ دا اَہر کِتھاؤں وی غیر فطری کائنی ۔اُو بنیادی طورتے کہانی کار ہے تے کہانی دی اسطور نال سانجھ ہِک جماندرو سانجھ ہے۔ اساطیر او فکشن ہے جیکوں خلقِ خداآپݨے اَلا، ٻُلارے اَتے حقیقی ایریاں تے اُسار دے سبب سچ دے طور تے قبول کر گھندی اے ۔اساطیر واسطے ضروری نہیں جو اُو کہیں ٻہوں وݙے سچ تے ای اُسریاںہویاں ہووِن لیکن اے ٻہوں ضروری ہے کہ اُناں کو ہِک عالمی سچائی دے طور تے قبول کر گھدا ڳیا ہووے۔ اساطیر مثبت وی تھی سڳدن تے منفی وی، اساطیر مقامی وی تھی سڳدن تے غیر مقامی وی، اساطیر لسانی وی تھی سڳدن تے تاریخی وی، اساطیر ثقافتی وی تھی سڳدن تے تہذیبی وی پر اسطور کڈھائیں تشکیک یا کُوڑ دی نگاہ نال نی ݙِٹھے ویندے۔ اساطیر انفرادی سچائی دی بجائے اجتماعی سچ کون نشابر کرݨ دا حوالہ ہِن ۔اِیں سانگے جِتھ کوئی ڳالہہ اسطوری پس منظر نال حوالہ بنڑدی ہے اُتھ ایندے پچھوں کوئی کلہا جݨاں نی بلکہ پورے وسیب دی لسانی سچائی دی تَݙ اُوندے نال ہوندی ہے۔کہیں وی خطے دے اساطیر کو رَد کرݨ کیتے اوندے کنوں وَݙے اجتماعی سچ دی لوڑھ ہوندی ہے جیندے نال تاریخ، ثقافت اَتے تہذیب دا ٻانہہ ٻیلی ہووݨا ضروری ہے۔اِیں توں علاوہ کجھ ناں۔اساطیر کوں اسمانی معاملات وچ لبھݨاں ہِک ٻیا مغالطہ ہے کہ جیکوں سمجھݨ اَتے اَلواوݨ دی لوڑھ ہے۔اسطور دی پونبل بھوئیںوچوں نِسردی ہے، وسیبی ہِیل ہوا نال اُچیری تھیندی ہے تے سِجھ طرحاں سوجھل تھی تے دِلاں دے بھیتر جران کریندی اے۔ اسطور بس اُوہے جِنہاں کوں خدا دی مخلوق سچ مَنے، سمجھے اَتے سچ دے طور تے ورتے۔جاویدآصف نہ صرف اِیں رمز کوں سمجھدے بلکہ ایندے پس منظر دا سوجھواݨ وی ہے۔     

محمد حفیظ خان

اسلام آباد

جاویدآصف دی اُتم سنڄاݨ

بھئو ہک اینجھی زور آور شے اے جیں اساطیر دا مُنڈھ ٻدھݨ اچ اہم کردار ادا کیتے۔ جتھ جتھ مظاہرِ فطرت کوں خدا منیا ڳئے اُتھ اُتھ اساطیراپݨا ڳانڈھا ایویں ڳنڈھیے جو  وسیب اوندی وکیڑ اچ آڳئے۔ مذہب توں گھن تے عام رویّے وچ وی اساطیر ساکوں ڳلکڑی پاتی کھڑن۔ پر ݙ کھ اے ھے جو اساں اپݨے ایں ورثے کوں سانبھݨ اچ ڈھل کیتی اے۔ سرائیکی وسیب دی پنج ہزار سال پراݨی تہذیب اپݨی اساطیر دے حوالے نال ای سنڄاݨی ویندی اے اتے جہڑا وسیب اپݨی اساطیر توں کنڈ پھیر گھندے او اپݨے اصل توں نکھڑ ویندے۔ اساں ایں ڳالھ کوں نہ منوں جو اساطیر اساݙے شعور دا حصہ نئیں ول وی کوئی ماہݨو ایں توں انکار نئیں کر سڳدا جو جیڑھے ویلھے او گھاݨی وات آندے سانجھا لاشعوری عمل اونکوں آپو آپ اساطیر دے پاسے ٹور تے اوندے وجود دا پُکھا بݨا ݙیندے تے او اپݨی اساطیر نال اونویں جُڑ کھڑدے جیویں بُت نال چم۔

اساں دید بھنوائوں تاں ساکوں صاف نظردے جو اساݙے وسیب وچ سرائیکی متھالوجی تے کم نہ ہووݨ دے برابر اے۔ ہُݨ جاوید آصف نے اتنا وݙا بار چاتے، ایں کوں توڑ پُڄاوݨ دا اہر کیتے تاں سچ پچھو میکوں ایویں لڳدے جو ایہو بار صرف اوہو ای چا تے توڑ پُڄا سڳدا ہا ۔ اوندی محنت تے اوندا اے کم باقی سبھے کمیں توںاُچا تے وݙا تھی تے نہ چھڑا وسیب کیتے ہتھوں اوندے کیتے وی آدر تے عزت بݨسی ۔ بھانویں جو ایں بارے اڄاں ایرا ٻدھیجیے پر ایرا ٻدھݨ وی تاںکوئی سوکھا کم نئیں ہوندا۔ جاوید آصف ہک اینجھا فنکار اے جیں شاعری تے افسانے وچ اپݨا ناں کمتے  پر اے کم کر تے اوں اپݨے ناں کوں ٻیا وݙا کر چھوڑیے۔

سلیم شہزاد

بہاولنگر

اپݨی ڳالھ

چھوٹے لا جݙاں گھر دیاں تریمتیں چلھ اچ پاݨی سٹݨ کنوں رُوکیندیاںہن ، شام دے ویلھے ٻوہاری نہ ݙیوݨ ݙیندیاںہن تاںمیں سوچیندا ہم جو انھاں ڳالھیں دی آخر کیا حقیقت ہوسی۔انھاں وچ کتنا سچائی ہوسی؟ بعض اوقات ایںوی تھیندا ہاجوݙینہہ دا کندھ تے کاںلمدا ٻیٹھا ہووے تاںاوںشام گھراچ کئی نہ کئی مہمان آ ویندا ہا۔کہیںویندے بندے کوںپچھوں سݙو ہا چا تاں اوندا کم نہ تھیندا ہا۔ میݙے کیتے اے ہک دلچسپ موضوع ہا۔جیرھامیݙی عمر دے نال نال سفر کریندا وݙا تھیندا ریہا۔ جیندے نتیجے وچ میں’’ سرائیکی وسیب میں بارش سے متعلق اساطیر‘‘ نامی ہک اردو اچ مضمون لکھیا  جیرھا ݙو ہزار پنج اچ روزنامہ خبریں دے وسیب سنگ اچ ’’بارش کے متعلق سرائیکی وسیب کی متھ و اساطیرکا دلچسپ حوالہ‘‘ دے ناںنال چھپیا۔اتے 18جون 2013کوںہو بہو اوہو مضمون روزنامہ پاکستان دے ادبی صفحے دی زینت

بݨیا۔کجھ اوندی مقبولیت کوں ݙہدئیں اتے ڈھیر اپݨے شوق دی آبیاری وچ میںاپݨے

موضوع کوں وسعت ݙیوݨ سانگے وسیب اچ استعمال تھیوݨ والی اساطیر کوں کٹھا کرّݨ دا اہر کیتا۔ اساطیر چونکہ زیادہ تر تریمتیںدے روز مرہ دا حصہ ہن ایں سانگے انھاںاساطیر دی ڳول پھول اچ جتھاںمیں وسیب دئیںعورتیںنال مکالمہ کیتا بزرگیں اتے دوستیںکنوںپُچھ ڳُچھ کیتی ، احبابِ ذی وقار دے سوہݨے سوہݨے مشوریں میݙے نال ہتھ بھڑائی کرائی۔اتھاں میکوں گوگل اتے کئی کتابیںتوںوی راہنمائی گھنݨی پئی۔ایں کم اچ جنھیںکتابیںمیݙی معاونت کیتی اے میں انھاں دے ناں آخر وچ کتابیات دے باب اچ درج کرݙتن۔ ایں کتاب اچ ہک کم میں اے کیتے جو انھاں اساطیر دے متعلق رلدی ملدی شاعری یا کہیں ناول، افسانے دا پیرا گراف میکوں جتھوںملیے میں انھاں اساطیر کوں مسلمہ ثابت کرݨ سانگے اوں متھ دے نال بطور ثبوت درج کر ݙتے۔تاکہ قاری کہیں شکوک وشبہات دا شکار نہ تھیوے۔

متھالوجی ہک ٻہوں وسیع موضوع اے ایں موضوع تے کم کرݨ ویلھے میںجتنا ایکو ں سوکھا اتے آسان سمجھیا ہااتنا سوکھا اصلوں کائنا ہا۔میں سرائیکی ادب دا

ہک ادنیٰ جیہاں طالبعلم ہاں میݙا تحقیق دے موضوع تے پہلا کم اے ۔میں ایں کم داصرف ایرا ٻدھے۔ اتے اے وی یقین نال نمھی آکھ سڳدا جو میکوں اپݨے کم اچ کتنا کامیابی حاصل تھئی اے ۔پر میں ایں ڳالھ اچ اپݨے آپ کوںحق بجانب سمجھٖداںجو میݙااے کم تحقیق دے طالبعلمیںسانگے ٻہوں سود مند ثابت تھیسی۔ تحقیق دا ذوق رکھݨ والیں سانگے میݙی طرفوں اے ہک دعوت نامہ ھے ایں توں پہلے جو اے اساطیر اے مِتھاں ناپید تھیون ،دوست کمراںٻدھ تے انھاںدی تحقیق سانگے اڳوںتے آون۔ایں موضوع دے سرتے ہتھ رکھن تے ایندے پُرسان حال بݨن ۔اے موضوع انھاں دا راہ  بھلیندڑ اے۔ میں جیویں عرض کر ڳیاںتحقیق راہیں میں پہلی دفعہ قلم چاتے ایں کتاب اچ لامحالہ کئی کمیاں کوتاہیاںہوسن ۔جیکر ایں کتاب کوں پڑھ تے صاحبِ علم دوست میݙیں غلطیں دی نشاندہی فرمیسن تاں میں انھاں دی تنقید کوں بطور اصلاح گھندیں انھاںدا تھورائت راہساں۔

آخر اچ میں اپݨے لویکی دوستیںاتے مہربانیں عاشق خان بزدار  ، تاج خاں گوپانگ،سردار منظورخان دریشک، عبدالسمیع مجاز صاحب، انجینئر شاہ نواز خاں مشوری ، سلیم شہزاد ، سعیداختر سیال ،محبوب تابش، ارشاد امین،طارق اسماعیل احمدانی ،ملک عثمان کریم بھُٹہ، حافظ گلاب فیاض،فاروق خان دریشک ، پروفیسرمرید عارف، سعید ساخر، ملک خالد مڑل، جمیل جاذب، قاضی حسن افتخار،پروفیسرساحر رنگپوری،اسلم گشکوری، اصغر ثاقب،خالد ذبیح ٓآسی، عاشق حجاݨہ، جام عارف ،نعمان فرید،ابراہیم جاہد اتے انھاں ساریاں توں ودھ اپݨے ابا سئیں ماسٹر سیف اللہ صاحب، اپݨے بھرانویں ڈاکٹر پرویز،ثناء اللہ، سمیع اللہ اپݨے پُترشہام ملک اتے پیارے بھتریجے شہروز دا وی تھورائت ہاں جیرھے ہر ݙکھ سکھ وچ میݙے ہم قدم رہ تے میکوں اپݨے محبتیں دی آمشام اچ گھدی راہندن۔میں اپݨی جند جان پیارے شاگردیں رانا شہباز اتے رانا علی دی محبت کوںکیویں نظرانداز کر سگداں۔ جنھاں دی میزبانی وچ میݙا سکول دے بعددااکثر وقت گزردے۔ جیرھے ہر وقت میݙی خدمت تے کمر بستہ راہندن اتے وقفے وقفے نال آپو جاݨ میں کنوں چاہ پاݨی دا پچھدن کھڑے۔ سوجھل دھرتی واس ،گوبیز پینٹس دے دوستیں دے تاںمیںتے اتنااحسانات ہن جنھاںدے سامھݨے لفظ شکریہ ٻہوں چھوٹا لڳدے ۔غزالی سکول دا سٹاف میݙی ذات داحصہ ھے اتے اپݨی ذات دی نفی میں جہیں ظاہر بین بندے سانگے تاں اصلوں مشکل اے۔ ایندے علاوہ جیرھے دوست میکوں اپݨے محبتیں وچ یاد رکھیندن یا ہݨ کتاب دی اشاعت سانگے کہیں حوالے نال میݙے ٻانہہ ٻیل ہن۔میںانھاں سارئیں دا شکر گزار ہاں۔سنگت دی خیر

جاویدآصف   

سرائیکی وسیب اِچ مستعمل متھالوجی(اساطیری ورثہ)

روز مرہ زندگی وچ ساکوں اپݨے چودھاروں اساطیر دی ہک کھیپ نظر اَمدی اے انھاں وچوںکجھ اساطیردا پندھ پچھوڑا کرݨ تے پتہ لڳدے جو  اے اساطیر کہیں زمانے کہیںنہ کہیںمذہب دا حصہ ضرور ریہاں ہوسن اتے انھاں وچوں کجھ اساطیرتے ساکوںاپݨی لوک دانش دی چھاپ وی نشابرلڳدی اے ہُݨ سوچݨ دی ڳالھ اے ھے جو اساطیر ہن کیا،انھاں دا معنی مطلب کیا ھے سادہ لوظیں وچ تاں اساطیر، اسطورہ دی جمع ھے جیندے لوظی معنی قصہ کہانی دے ہن ۔

’’ علم الاساطیر(Mythology)کہیں معاشرے وچ موجود اساطیریںیا افسانوی داستانیں(Myth)دے مطالعہ کو ں آکھیا ویندے۔ اسطورہ پیو ݙاݙے دے زمانے کنوں چلدی آوݨ والی اینجھی افسانوی داستان کو ں اہدن جیکوںہک تاریخ دی حیثیت نال تسلیم کر گھدا گیا ہووے اتے پورے معاشرے وچ عام طور تے اوندے سچ ہووݨ دا تاثرپاتا ویندا ہووے۔ایں طرح دی داستانیں کنوں کہیں ثقافت یا معاشرے دے دنیا دے بارے نظریات دا پتہ چلدا ہووے۔مورخین داآکھݨ اے کہ اسطورہ دا لفظ اصل اِچ ہک یونانی لفظhistoriaکنوں عربی اِچ داخل تھئے جیندے معنی history دے ہن اتے انگریزی دا لفظ story وی ایں لفظ دی شاخ وچوں پھپھڑ تے وجود اِچ آئے۔اردو تے عربی سمیت تمام مسلم زبانیں وچ پہلے پہلے ایندے سانگے تاریخ دا لفظ تاریخ ورتیا ڳئے اتے اوندے بعد عام طور تے اردو اِچ کہانی دا لفظ استعمال تھئے‘‘

(گوگل سرچ)

اساطیریں کوں بعض لوک توہمّات ،کڑکّئیں رسمیں اتے ہندی متھالوجی دا ناںوی  ݙیندن اتے نال اے وی اہدن ’’ چونکہ ہندوئیں اتے کراڑیں اتھاں ہک  ٻہوں وݙا عرصہ گزاریے جتھوں اے رسماں ریتاں اساںݙے آڳِن۔

’’ سرائیکی وسیب وچ وی اوہے اسطوری روایات ہن جیرھیاں ایں خطے برصغیر پاک و ہند نال تعلق رکھیندن۔انھیں اسطوری روایات وچ ہندو متھالوجی دا ٻہوں وݙا اثر اے جیرھا اجݨ تئیں کہیں نہ کہیں حوالے نال موجود اے۔وادی ء سندھ وچ مذہب اسلام دے آوݨ نال اسطوری روایات وچ بالکل ہک نویں شعوری تبدیلی آئی ھے ۔ البتہ ایں خطے دی ونڈ دے نال تاں ڈھیر ساری تبدیلی آئی اے  ول وی ایں وسیب وچ ساڳی اوہے اسطور ہن پئے جنھیں دی  بݨت کہیں نہ کہیں شے نال جوڑی ڳئی اے ۔‘‘

(سرائیکی وسیب اچ اسطوری روایات: از طارق اسماعیل احمدانی مشمولہ مضمون سنڄاݨ اپریل تا اگست 2015)

ایندا ہک جواب جو ساݙیاں اساطیرہندی متھالوجی داحصہ ہن اے ھے جو سرائیکی تہذیب وی کُئی اڄ کل دی نئیںجیندے وسندڑ لوک وی منڈھ قدیم کنوں اتھائوں دے مقیمی ہن ممکن اے اساںکنوں اے اساطیر اُنھاں ݙے مُنتقل تھیاں ہوون ،ݙوجھی ڳالھ او لوک  جیرھے انھاں اساطیراں کوں ہندی متھالوجی دا ناں ݙیندن انھاں دی ڳالھ کہیں حد تک درست وی لڳدی اے کیوں جو ہندوستان او ملک اے جیندی پوری عمارت اساطیر دے ایرے تے اُسری کھڑی اے۔حتیٰ کہ ہندو مذاہب وچ رام ،سیتا،وشنو، رادھا،کرشن ،اتے ݙوجھے دیوتائیں دے نال انھاںدیںمقدس مذہبی کتب بھگوت گیتا،رامائن ،چہاروید ، مہابھارت اتے سمرتی وغیرہ دا خمیروی اساطیر دی مٹی نال گندھیاہویا  ݙسدے۔ ایویں انھاں د ے پوجاپاٹ ،شادی بیاہ اتے پیدائش موت دے تہواریں  ݙے دید مریجے تاںساگی او وی اساطیر دا نمونہ ݙسدن۔ٻیا تاں ٻیا انھاں دی موسیقی تے انھاں دے سُریں دے ناں وی اساطیر توں ٻاہر کائنی۔

معروف سرائیکی محقّق جناب اسلم رسولپوری سئیں اپݨی کتاب ’’ سرائیکی لوک موسیقی وچ لکھیندن۔

’’ سارے سُریں دا اصل سنسکرت لوظ اوم دی کئو اے۔ جیرھا ہندو دھرم وچ آتما ( روح ) دی ترجمانی کریندے۔ہندوستانی موسیقی دے سرگم دے ست سُریں تے پارھا وی دیوی تے دیوتائیں ݙیوݨے ۔

سُر دیوی /دیوتا

(سا) کھرج اگنی

( رے ) رکھب برہما

(گا ) گندھار سرسوتی

( ما ) مدھم مہا دیو

( پا ) پنچم لکشمی

( دھا ) دھیوت گنیش

( نی ) نکھاد سوریا

بھارتی موسیقی وچ ہندو متھالوجی دا حوالہ سائنسی تے تجرباتی اعتبار نال اوندا اڄ دے دور وچ مفلوج حصہ اے جیندا بھارتی علم موسیقی اجائی بار چاتی کھڑے‘‘

انھاں دے نال نال دیگر اساطیر وچ کئی اساطیر اینجھیاں وی ہن جیرھیاں ݙوجھے ممالک سنویاں ساݙے وسیب اچ ہوبہو اونویں دیاں اونویں ورتیاں ویندئین۔   اے ہک الگ بحث اے جو اے اساطیراں مسلمان ہن یا کافر اساں کہیں کنوں گھدئین یا کہیں اساں کنوں۔میں اے سمجھداں ہُݨ اساں کنے ہن ساݙے استعمال اچ ہِن تاں ساݙیاں ہِن۔

میݙے خیال اِچ جݙاں انسان اتنا زیادہ ترقی نہ کیتی ہئی اتے جہالت دا دور ہا  اوں ویلھے دے لوک زندگی دی مشکلات نال نبڑݨ سانگے مختلف طریقئیں اتے تاویلیں نال زندگی کوں آسان بݨاوݨ دے ٻاݨ مریندے رہ ڳن جنھاں دے نتیجے وچ اے اساطیراں وقتاََ فوقتاّّ کہیںتجربے یا تاویل دی بنیاد تے وجود  وچ آندیاں رہ ڳن۔ ݙٹھا ونڄے تاں اے اساطیراںای سائنس دی ابتدا ہن اتے اتھائوں سوچ دا عمل شروع تھئے جیویں سائنس دا کئی قانون حتمی نئیں ہوندا اتے اوندے وچ تبدیلی دے چانس ہر دور وچ موجود راہندن اے اساطیراں وی اُوں ویلھے دے تجربے دی پیداوار ہن جنھاں وچ سچے یا کوڑے ہووݨ دی گنجائش موجود اے۔

اساطیر دی تعریف دے ضمن اچ سید علی عباس جلالپوری اپݨی کتاب روایات تمدن قدیم اچ لکھدن۔

’’قدیم خفیہ مذہبی رسمیں ترائے طرح دی تعلیمات نال اپݨے پیغام دا پرچار کیتے جنھاں وچ آکھیاں ڳیاں چیزاںاساطیر،ݙکھایاں ڳیاں علامات اتے پیش کیتیاں ڳیاں یا کر تے ݙکھالیاں ڳیاںکوں رسوم دا ناں ݙتے‘‘

بقول لارڈ ریگلان ’’اسطورہ تے رسم ہک ݙوجھے دی تکمیل کریندئین۔رسم ہک ساحرانہ ناٹک اے جیندے نال اسطورہ لوظیں تے مشتمل کتاب دے طور تے ڳنڈھی ہوندی اے اتے ناٹک ختم تھی ونڄݨ دے بعد وی موجود راہندی اے‘‘

’’ بعض دانشوروںکا خیال ہے کہ اساطیر کے بطلان کی روش بذاتِ خود ایک اساطیری رویہ ہے جس کا تعلق قیامت اور معاد سے ہے دیگر مذاہب جو مقدس کتابوں پر مبنی ہونے کے مدعی ہیں جیسے ہندو مت میں اساطیر کو رد نہیں کرتے‘‘

(بحوالہ انڈالوجی از رشید ملک)

سرائیکی دانشور صوفی تاج گوپانگ دا آکھݨ اے

’’او اکھاݨاں جنھاں تے یقین عقیدے دی شکل اختیار کرونڄے یا او اکھاݨاں جیرھیاں یقین دی وجہ توں مقدس تھی ونجن انھاں کوں اساطیر سݙیندن‘‘

ایندے علاوہ ایلن واٹس دا ہک قول جیرھا میں اسلم رسولپوری سئیں دی کتاب ’’سرائیکی ادب وچ معنی دا پندھ‘‘  اچوں نقل کیتے میݙے نزدیک اساطیر دی تعریف تے پورا اُتردے۔

’’اسطور ہک اینجھا تصور اے جیندے ذریعے اساں دنیا کوں سمجھݨ دی کوشش کریندوں‘‘  (ایلن واٹس)

سرکار حفیظ خان سئیں دے مطابق ’’متھ او ہوندی اے جیرھی منی تاں ویندی ہووے لیکن اوندے اتے پُر اسراریت دے پردے پئے ہوون‘‘

انھاں اقوال اتے تعریفاں دے پیشِ نظر قدیم اساطیر یںتوںاساں لوکیں دے رہن سہن،تمدن اتے ہُنائیں دئیں جمالیاتی قدریں دے سونہے رونہے تھیندوں اے اساطیر ساکوں عام طور تے پراݨے قصے کہانیں،ریتیں رواجیں اتے اپݨے معمولات اِچ ݙیکھݨ کوں ملدئین۔

جنھیں اساطیر نال ساݙا کہیں نہ کہیں موڑ تے واسطہ بݨیاراہندے اُنھاں وچوں کجھ تے ڳالھ کریندے ہیں۔

اے حقیقت اپݨی جاہ جو اساں کنے زندگی دے ہر شعبہ دے متعلق اساطیر داہک ٻہوں وݙا ذخیرہ موجود اے لیکن  باقی اساطیر دی نسبت سب کنوں زیادہ اساطیر ساکوں بارش  دی سک ، اوندی روک تھام  اتے ہوا آندھی دے متعلق ملدئین۔میں اپنی بحث اچ  اپݨے موضوع کوں ترائے حصیں وچ ونڈیے۔

1 ۔ہوا ،اندھاری  اتے جھڑ مینہ دے متعلق اساطیر

2.۔غربت دے بارے وچ اساطیر

3۔رلوڑ مِلوڑاساطیر

ہوا، اندھاری اتے جھُڑ مینہ دے متعلق اساطیر

گرمی دی موسم  جݙاں حد توں زیادہ گرمی اتے حبس ہووے اتے لوک ہوا دی لوڑھ محسوس کرن تاں او اے منتر پڑھدن ۔ جیندے نال ہوا چل پوندی اے۔

گھُل ڑی ݙکھن گھل

تیݙی ݙاڑھی وچ پھل

تیݙے چونڑئیں وچ تیل

توں تاں گھل کھڑی سویل

دیہاتی لوک چونکہ ݙینھ دا زیادہ تر وقت کمیں کاریں وچ مشغول راہندے ہن اتے فراغت دے لمحے کہیں نہ کہیں وݨ دی چھاں تلے  ٻہہ تے وقت پاس کر گھندے ہن ایں سانگے انھاں کوں زیادہ تر ایں منتر دی لوڑھ رات دے ویلھے محسوس تھیندی ہئی کیوں جو سارے ݙینھ دے تھکے ترٹے لوکیں کوںرات دے وقت سکون دی ڈھیر لوڑھ ہوندی اے۔

پاوے تلے بُٖوہاری ݙیوݨ:حبس اتے گرمی دے برعکس جیکر اندھاری (تیز ہوا،جکھڑ)گھلی کھڑی ہووے تاںاونکوں روکݨ سانگے دیہات دیاں تریمتیں ٻوہاری(جھاڑو)کوں کھٹڑے دے پاوے تلے ݙیندئین ایندے نال اندھاری دا  زور  ترٹ ویندے اتے موسم اپݨے معمول تے آ ویندے۔

گھل پئی تیز اندھاری رکھݨی پئے ڳئی اے

پاوے ہیٹھ ٻوہاری رکھݨی پئے ڳئی اے

(صفدر کربلائی)

داݨے پنݨ:جیں ویلھے خشک سالی ہووے کئی عرصے توں بارش نہ پئی تھیندی ہووے تاں بارش دی غرض نال گھر گھر اِچوں داݨے پِن تے اُنھاں دے کُوہل بݨا تے یاداݨے بھُن تے ولہائے ویندن۔

ایندے علاوہ بارش دی غرض نال اے متھ وی کار گر سمجھی ویندی ہئی ’’ جیندی بھیݨ نہ ہووے اُوں چھوہر دے منہ کوں کالوݨ مل تے وستی ویڑھے وچ پنوایا ویندا ہا۔ جیرھا کجھ دان پُن دے طور تے کٹھا تھیوے ہا اوند بھت پکا تے ایں یقین نال ونڈیا ویندا ہا جو مینہ وسسی اتے کال کریہہ مکسی۔‘‘

(سرائیکی وسیب اچ اسطوری روایات: از طارق اسماعیل احمدانی مشمولہ سنڄاݨ اپریل تا اگست 2015)

’’ہک ݙینہہ شہر دے ڄݨے ارغولی برغولی کرݨ کیتے کٹھے تھئے او رل کے ہر ٻوہے تے ڳئے۔ہر گھر انھاں کوںکنڑک یا اٹا ݙتا۔ڄݨے ہر ٻوہے تے ونڄ کے اللہ دے ناں دا ہانگرہ مریندے ہن مینہ کیتے دعا منگدے ہن تے کوئی شے گھن کے اڳوں تے لنگھ ویندے ہن ۔سارا شہر پھرݨ دے بعدانھاں کول ادھی بوری کنڑک ، ݙاہ سیر چݨے تے پندرھاں سیر اٹا تے کجھ جوار کٹھی تھئی۔انھاں کنڑک دا ݙالا ݙلوایاتے ٻی جنس ہٹی آلے کنے ویچ تے اوندے بدلے گھیو ،ڳُڑ تے جیرا گھدا تے ݙوجھے ݙینہہ چوتی ننگ ملنگ دی  قبر تے بھت دا ٹٹر چڑھا ݙتا‘‘

(ناول ’’اللہ لہیسی مونجھاں : از حبیب موہاݨہ)

مکوڑا ٻدھݨ: مکوڑے کوں دھپ تے ٻدھݨ دی متھ وی بارش دی سک اچ ورتی ویندی اے۔ایندے علاوہ بارش دی غرض نال مکوڑے کوں مٹی وچ  وی پوریا ویندے۔

ڳوہ کوںپُٹھا لڑکا وݨ:ڳوہ کوں رسی نال ٻدھ تے لڑکاکھڑاوݨ داعمل وی بارش دی ضرورت دے پیشِ نظر کیتا ویندے۔

گُݙے گُݙی کوں دفن کرݨ: گݙے گُݙی کوں مکالا مل تے دفن کرݨ وچ وی ایہا سوچ پنہاں ہوندی اے جو اے کرت کارکرݨ نال مینہ وسسی ۔

بارش منگݨ دے عمل اچ وسیبی ٻالیں دا حیلہ ہک اے منتر وی  ھے۔

کالی ٻکری کالا شینہ

سٹو داݨہ وسے مینہ

مینگھ ملہار : مینگھ ملہار ہک راڳ ھے جیندے بارے مشہور اے جو ڳاوݨ والا بندہ جیکر ایکوں ایندے مخصوص وقت تے ڳانوے تاں بارش وس پوندی اے۔

ایندے علاوہ حاجڑی حبیب اتے سمی جیہاں منظوم دعائیں وی بارش وساوݨ اچ مددگار ثابت تھیندیاں ہن۔سرکار احمد خان طارق سئیں دی ہک  پوری غزل جیندے وچ مینہ منگݨ دے سارے منتر موجود ہن ملاحظہ ہووے

اَو  ٻالو آ کے مینہ منگوں

سر کوں نوا کے مینہ منگوں

ہِک ٻے اُتے پاݨی سٹوں

کپڑے پُسا کے مینہ منگوں

پہلے اکھیں توںمینہ وسائوں

اے مینہ وسا کے مینہ منگوں

وستی توں پِن داݨے بھُنوں

گھر گھر ونڈا کے مینہ منگوں

کوٹھئیں دے چودھاروں بھڄوں

چِل ٻل مچا کے مینہ منگوں

ایویں مینہ وساوݨ دے متھیں وچ کہیں نہ کہیں صورت وچ زمین تے پاݨی ویٹیا ویندے تاں جو بادل ایندی ݙٹھ ونڑٹھ مینہ وساون۔

ایندے نال کہیں نیک آدمی تے بارش وساوݨ دی غرض نال پاݨی وی ویٹیا ویندے

ایندے علاوہ تھوڑی تھوڑی رم جھم کوں زور دی بارش اِچ تبدیل کرݨ سانگے وسیب دے ٻال  جیلھے تھولی تھولی بارش وسدی کھڑی ہووے رَل ِمل تے زور زور دا  اے اکھرپڑھدن۔جیندے نال بارش تیز تھی ویندی اے۔

کݨ مݨ مینھ دی

لکڑ سرینھ دی

بدلہ لہور دا

مینھ وسے زور دا

کنھائیں کنھائیں جہیں تے بدلہ لہور دا دے بجائے بدلہ پشور دا  وی آہدن

لوکیں دا اے خیال وی ہا جو بادل وسݨ کنوں پہلے کہیں دریا یا سمندر کنوں بھیݙاں بݨ تے پاݨی پیوݨ ویندن اتے اوندے بعد زمین تے مینہ وسیندن۔

بھیݙاں کوئی دریا توں پاݨی پیتی ویندیاں پن

بدلے فلک تے آوارے ودے اُݙدن

جاویدآصف

کہیں کالی بھیݙدی اُن اُتے

ہک نینگر ہتھ پھریندی ھے

کئی بدل بݨدا آندا  ھے

رفعت عباس

اڄ وی او معصوم نماݨے

ٻانہیں اݙ دُعا ہن منگدے

اللہ سیاں جیلھے بدل

بھیݙاں بݨ دریا توں پاݨی پی تے ولن

ساݙی تسی بھوئیں تے وسن

روہی دے ڄائے ݙاڈھے تسن

(جاوید آصف)

جتھاں اے اساطیراں بارش وساوݨ دی غرض نال ورتائیاں ویندیان ہن اتھاں اُنھاں لوکاں کنے بارش کوں روکݨ دے وی منتر ہن پئے ۔ظہیرالدین بابر تزک بابری اچ لکھدے۔

’’زور شور دا مینہ وسݨ لڳا میکوں ہک ٹوٹکا یا دہا میں اوہو ملا علی جان کوں سکھا ݙتا جیں اوہو ٹوٹکا کاغذ تے لکھ تے اوندے چار ٹکڑے کیتے اتے اونکوں قیام گاہ دے چارے چُنڈیں اِچ لٹکا ݙتابارش اوں ویلھے رک ڳئی‘‘

پاݨی دی دُٻی اچ تیل سٹݨ:  جیلھے بارش  وسدی کھڑی ہووے اتے اونکوں روکݨ مقصد ہووے تاں بارش دے پاݨی اچ سرم دا تیل ویٹݨ نال بارش رُک ویندی اے۔

مسافر ٻدھݨ: بارش دے پاݨی اچ تیل سٹݨ دے علاوہ بارش روکݨ سانگے گُݙے ،گُݙی کوںگھر دے دروازے دی کونڈی تے لڑکاوݨ نال وی بارش روکݨ دی تݨ ماری ویندی اے ایں ٻاݨ اچ اے سوچ پوشیدہ ہوندی اے جو اللہ سئیں مسافریں تے ترس کھا تے بارش روک ݙیندے۔ایں مِتھ کوں مسافر ٻدھݨ دا ناں ݙیندن۔

ننانواں کوہݨ (ذبح کرݨ)ـ: خدانخواستہ اگر بارش نال ننانواں وسدا پیاہووے تاں ننانواں چاتے اونکوں ذبح کرݨ نال ننانواں رک ویندے۔ایندے علاوہ ننانویں کوں روکݨ دی غرض نال اونکوں چکی دے پُڑیں ہیٹھ پیٹھا وی ویندے ۔

کاݨے ٻدھݨ : اگر بارش  دی لوڑھ نہ ہووے اتے جھُڑ پٹیجݨ دا ناں نہ پیا گھندا ہووے تاں وسیب دیاں ٻالڑیاں اسمان تے کئی کذانواں تارا ݙیکھ تے تارئیں دی تعداد اِچ کاݨے ٻدھیندئین او کاݨئیںیعنی ہک اکھ والئیں دے ناں گھن گھن تے اپݨے بوچھݨ دے پاند کوں ڳنڈھیں ݙیندئین ویندیاں جیندے نال جھُڑ پٹیج ویندے۔ ایکوں کاݨے ٻدھݨ دا ناں ݙتا ویندے۔

ایں حال تھئی قسمت پُٹھی کاݨے ٻدھے بھانویں مُٹھی

اکھیاں توں ایں بارش وُٹھی اندروں پُنی تازی کݨی

(جاویدآصف)

ایویں بارش کوں روکݨ سانگے سرائیکی وسیب دے اکثر علاقیں وچ اے متھ وی ورتی ویندی اے

شاہ شمیل بودلہ

جھُڑ کپ کریندا سوجھلا

جھُڑ آڑے واڑے

خمیس جمعے دا جھُڑ مینہـ:  اکثر ݙٹھا وی  ڳئے اتے مشہور وی ایویں ھے جو خمیس جمعے دا جھڑ مینہ پورے اَٹھ ڄہاڑے گھِن ویندے۔

’’خمیس دی جھڑی کوں اڄ ستواں ݙینہہ اے پرمینہ دیاںکݨیاں زمین تے نئیں وݨ تے ڈھاندیاں پئین۔وݨ کݨیاں کوںبھاکلاں پا تے خوش تھیندا پئے۔

شیت اے اخیری جھڑی ہووے۔ہر جھڑی اخیری ہوندی اے تے پہلی وی پر خمیس دی ۔۔۔جھڑی۔۔۔

اڄ اٹھواں ݙینہہ اے مینہہ نئیں وسیا تے جھڑی اونویں دی اونویں کھڑی اے۔

(ناول پلوتا از سلیم شہزاد)

تیکوں پار ونڄݨ توں اصلوں نہ رُکیساں میں

خیر نال گزرݨ ݙے ݙینہہ خمیس جمعہ دا

ہک دفعہ شروع تھی تے نئیں رکّݨ دے وچ آندا

کئی  دفعہ  ݙٹھی  ٻیٹھوں  مینہ  خمیس  جمعہ  دا

جاویدآصف

کُنی چٹݨـ: ایندے بارے ایں آکھیا ویندے جیرھا بندہ کنی چٹیندا ہووے اوندی شادی  تے مینہ وسدے۔ایں سانگے دیہات دیاں عورتاں اپݨے ٻالیں کوں کنی اُگھݨ کنوں روکیندئین۔جیکر کہیں شادی تے خدائوں مینہ وس پووے تاں گھوٹ کنوار تے اے الزام لایا ویندے جو گھوٹ کنوار وچوں کئی ہک ضرور کُنی چٹیندا رہ ڳئے۔ اتے  ساری جنڄ گھوٹ کنوار کوں لعنت ملامت کریندئیں نئیں ہُٹدی۔

’’صوبہ سرحد اور پنجاب میں عورتیں کہتی ہیں کہ جو لڑکی کھانے کی رکابی یا ہنڈیا چاٹتی ہے اس کے بیاہ پر آندھی آتی ہے‘‘

رسومِ اقوام : علی عباس جلالپوری

پُٹھی سُتھݨ پاوݨ:جیکرکہیں شادی تے مینہ وسدا پیا ہووے تاںگھوٹ دی ماء یا تاں پٹھی سُتھݨ پیندی اے یا ستھݨ پٹھی کر تے کوٹھے دی چھت تے بھنوا سٹیندی اے ۔اے سوّݨ کرݨ نال مینہ رُک ویندے

ستھݨ دے نہنگ اچ ڳوہا رُمبݨ: جتھاں گھوٹ دی ماء پُٹھی سُتھݨ(شلوار ) پیندی اے اُتھاں او اپݨی ستھݨ دے نہنگ اچ ڳوہا وی رُمبیندی اے ،اے عمل وی شادی دی ݙینھوار بارش ٹالݨ دی غرض نال کیتا ویندے۔

کالے رنگ تے بجلی دا ڈھاوݨ:  جیں ویلھے کھمݨ کھمدی پئی ہووے ،جھڑگجدا کھڑا ہووے اوں وقت تریمتیں اپݨے ٻالیں کوںایں خطرے دے پیشِ نظر سروں ننگا ٻاہر نئیں ونڄݨ ݙیندیاں۔جو  کالے والیں یا کالے رنگ تے اسمانی بجلی ڈھاندی اے۔

کیا طارق کالے لوک ہوسوںساݙے سر تے بجلی کڑکدی ھے

(سرکار احمد خاں طارق سئیں)

غربت دے متعلق اساطیر

چلھ اِچ پاݨی سٹݨ :عورتیں وچ اے خیال عام ھے جو ٻلدی چلھ اچ پاݨی سٹݨ نال غربت اندی اے ایں سانگے او غربت کنوں بچݨ سانگے ٻالیں کوں چُلھ اِچ پاݨی نئیں سٹݨ ݙیندیاں ۔

سرائیکو

پہلے تھولے گھر اِچ غربت دیرے لاتن

       جیوو میکوں کک نہ کرو پرے ہٹو

              چُلھ اچ پاݨْی تاں نہ سٹو

                   (جاویدآصف)

کنگھی ݙیوݨ: کجھ لوکیں وچ اے خیال وی پاتا ویندے جو کھڑے تھی تے کنگھی ݙیوݨ نال غربت آندی  اے انھاں دا آکھݨ اے جو اے ڳالھ سکھݨی ڳالھ نئیں بلکہ حدیث اے ۔واللہ اعلم

ݙندے بھنی کنگھی ݙیوݨ:  ایندے متعلق اے آکھیا ویندے جیرھی کنگھی دے ݙندے بھنے پئے ہوون سر تے پھیرݨ نال بندے دے وال کِر ویندن۔اتے بندہ گنجا تھی ویندے۔

گیدڑ دا روڑݨ:  عام طور تے گیدڑ رات دے ویلھے روڑدن۔جیکر گیدڑ معمول توں ہٹ تے ݙینھ دا روڑدا پیا ہووے تاں ایکوںکال /قحط پووݨ دی علامت  خیال کیتا ویندے ۔

؎؎رات دے وقت کاںدا کرکݨ:  جیویں گیدڑ رات دا روڑدے اونویں کاں سمیت اکثر پکھی ݙینھ دے ویلھے اپݨیاں ٻولیاں ٻولیندن۔گیدڑ وانگے جیکر کاںوی معمول توں ہٹ تے کرکدا پیا ہووے یعنی او رات دا کرکدا پیا ہووے تاںاو کال دے خطرے کوں ظاہر کریندے۔

شام دے وقت لوݨ دا ݙے گھِنــ: اے ڳالھ وی دیہاتیں وچ عام اے جو شام دے ویلھے کہیں کوں لوݨ(نمک) ݙیوݨ نال غربت امدی اے ۔ایں سانگے  سرائیکی وسیب دیاں تریمتیںسجھ لہݨ ویلھے ہک ݙوجھے کوں لوݨ ݙیوݨ گھنݨ کنوں گھسویندئین۔

کھانے دی میز تے نمک دا وٹیجݨ: کھاٹے دی میز تے لوݨ دا وٹییج پووݨ کہیں سانحہ دا پیش خیمہ سمجھیا ویندے۔

ایندے علاوہ شام دے ویلھے کہیں کوں پیسے ݙیوݨ یا زناور ݙیوݨ نال وی بندہ سُنڄا تھی ویندے۔ایں سانگے وسیب دے لوک شام دے ویلھے کہیں کوں لوݨ دے نال نال رقم اتے زناور وی چھک تے نئیں ݙیندے۔

سویلے دے وقت ادھار نہ ݙیون:سویل دے وقت تھیتی دکاندار وی ادھار سودا  ݙیوݨ کنوں گھسویندن۔ہنائیں داخیال اے ایں وقت ادھار ݙیوݨ نال سارا ݙینھ ادھار چلدے پیا نقد وکری نئیںتھیندی۔

میں فاضل پور چھیویں کلاس پڑھدا ہم میݙے ابا سئیںہک کتاب گھر والے کوں آکھ کھڑایا جو میݙے پُتر کوں کہیں شے دی ضرورت ہوندی رہی یعنی کاپی، قلم، کتاب وغیرہ دی تاں ایکوں ݙے ݙتی کرو۔ اوں کتاب گھر والے دا میکوں آکھیا ہویا ہا۔ پُتر چھٹی دے بعد بھانویں جتنا سامان ادھار چا۔ لیکن پہلے ٹائم میں تیکوں ہک روپے دی پنسل ادھار نئیں ݙے سڳدا۔  

توّے دا کھِلّݨ: اگر روٹی پکاوݨ دے بعد ستت توّے دے پُٹھے پاسوں چنڑگاں نظرن تاں اہدن توّا کھلدا پئے توّے دے کھلݨ بارے مختلف جہیں تے لوکیں وچ مختلف  اتے آپو ہاݨے خیال پاتے ویندن کتھائیں توّے دے کھلݨ کوں کال آوݨ یعنی قحط پووݨ دی علامت سمجھیا ویندے تاں کتھائیں ایندے الٹ اے خیال جو  توا کھلدا پئے ایں دفعہ فصلاں چنڳیاں تھیسن۔پتہ نئیں کیرھا خیال ٹھیک اے کیرھا غلط؟

رلوڑ مِلوڑ اساطیر

  کاں دا لمݨ:جتھاں کاں کوں کتھائیں حرامی  اتے کتھائیںکافر جئیں کُراڑے نانویں نال نوازیا ڳئے اتھاںکانویں دی میت کوں وی مثال بݨاتے کانویںذات پیاری وی آکھیا ڳئے اوندے وسوں نال ڳانڈھے دی نسبت اونکوں وسوں دا پکھی وی آکھیا ڳئے۔زمانہ قدیم توںلوکیں وچ اے خیال وی عام اے جو کاں دے کندھ تے ٻہہ تے کرکݨ نال مہمان آندن ۔ ایں متھ دے جواز وچ سرائیکی ادب بھریا پئے جیویںجو

ٻہوں بعد مدت میݙی کندھ تے اڄ آ ٻیٹھے کاں خوش تھی ڳئی ہاں

اوندے منہ دی ہر ہک کاں کاں وچ سُݨ تیݙا ناںخوش تھی ڳئی ہاں

میکوں سدھ جو ہئی کاں کیوںلمدن ٹھر پئے می ہاںخوش تھی ڳئی ہاں

اڄاں آصف کاں نہ اُڈریا ہا ، تھئی تیݙڑی چھاں خوش تھی ڳئی ہاں

جاویدآصف

ݙوجھے چوتھے کوڑ مریندیں آندا پئے

کیرھا کوڑ کیتا ہم کانواں نال تیݙے

جاویدآصف

یا حافظ فیاض دا مصرع ݙیکھو

چا فیاض سنیہا آندے ہن کاں در تے خالی ول نئیں آئے

کُکّڑ(مرغی )  دا  ٻریجݨ:  مرغی دا پر  پھُنڈا تے زمین نال  لِپھ تھی پووݨ ،زمین نال دِٻیج پووݨ کوں کُکڑ دا ٻریجݨ آہدن۔ایکوں مہمان آوݨ دی شاند سمجھدئیں آکھیا ویندے جو ککڑ ٻرّی پئی اے لڳدے کُئی مہمان آئوسی۔

ٻلی دا منہ دھووݨ: ٻلی جیکر اپݨے پنجے نال منہ دھویندی ٻیٹھی ہووے تاں آکھیا ویندے ٻلی منہ دھویندی پئی اے مہمان آئوسن

پائنچہ پُٹھا تھیوݨ:  جیکر کہیں دی سُتھݨ(شلوار) دا پائنچہ پُٹھا تھیا کھڑا ہووے تاںایں توں وی مہمانیں دی آمد متوقع سمجھی ویندی اے

بُٖوہاری ݙیوݨـ:  شام دے وقت گھر اِچ ٻوہاری ݙیوݨ نال گھر اِچ مہمان آندن ایں سانگے شوم ( بخیل ) عورتاں شام دے وقت گھر اِچ نہ خود ٻوہاری ݙیندئین اتے نہ ٻالیں کوں ݙیوݨ ݙیندئین۔بھانویں جو گھر اچ کُڄ کیوں نہ  مچیا پیا ہووے۔

گرانہہ (لقمہ) ڈھاوݨ: جیکر روٹی کھندئیں گرانہہ ڈھیہہ پووے تاں سمجھیا ویندے جو کئی یاد کریندا پئے یا امدا پئے۔

جیرھا  ہݨ یاد کر  میکوں کھسی  منہ  دا  گرانہہ  میݙا

کنھائیں پہریں دی بکھ میݙی دا بھنج ہا اوں نوالے وچ

جاویدآصف

ہݙکی آوݨ ـ:   ہݙکی آوݨ وچ وی کہیں یاد  دا  عمل دخل ہوندے۔ایں  سانگے تاں چھیکڑی  ہِݙکی (ہچکی) کوںسمجھیا ویندے جو بندے کوں اللہ سئیں یاد کریندا پئے۔

ـکسی کی آخری ہچکی کسی کی دل لگی ہوگی

ایندے علاوہ جیکوں ہݙکݨی چھُٹی پئی ہووے اوندے اتے چوری دا الزام وی لایا ویندے ۔ جو تیں ضرور کہیں دی کئی شئے چوری کیتی ہوسے جتھوں تیݙی ہِڈکݨی نئیں پئی رُکدی۔ اے الزام کتھائیں ہر قسم دی چوری کیتے ہوندے تاں کتھاہیں صرف نمک چوری کرݨ سانگے مخصوص اے۔

چمیٹی دی زد اچ آوݨ اتے اُوں کنوں چھُٹکارہ: سرائیکی وسیب اچ اے متھ مشہور اے جو کہیں دے مُنہ تے جیکر چمیٹی چمبڑ ونڄے تاں او تائیں جند نئیں چھڑیندی جے تئیں 100دفعہ ڳڈھا دے ہینگݨ دی کئو نہ سُݨ گھنے۔

وݙی حیاتی دا تصور: جیکر کہیں کوں یاد کرو تے او اوں ویلھے اُتھائیں حاضر تھی  ونڄے تاں آکھیا ویندے  تیݙی وݙی حیاتی اے ہُݨے تیکوں یاد کیتے سے۔

یاد کیتے تاں سامھݨے آڳئے    تیݙے غم دی وݙی حیاتی ھے

(عزیزشاہد)

گو کہ اُتلے شعر وچ غم کوں یاد کیتا ڳئے لیکن اوں توں نتیجہ ول وی اوندی وݙی حیاتی دا کڈھیا ڳئے

چھتے (بائولے)کتے دے پٹیے دی رکھ:   ہݨ جتھاں چھتے کتے دے پٹیے کوں دُنی(ناف ) تے ٹیکے لوائے ویندن ۔ اتھاں ایں کنوں پہلے جݙاں اے ٹیکے نہ بݨیے ہن یا ݙوجھے لفظیں سرائیکی وسیب اچ نہ پہنچے ہن ۔ اوں ویلھے چھتے کتے دے پٹیے کوں کہیں پیر فقیر کنوں پلو مرایا ویندا ہا اتے مریض کو ں چالھی ݙینہہ تئیں کہیں اندھاری کوٹھی وچ ٻلہایا ویندا ہا اتے اے خٰیال رکھیا ویندا جو کئی ناپاک مریض دے متھے نہ لڳے ۔چالھی ݙینہہ دے بعد جیکر مریض زندہ رہ ونڄے ہا تاں پیر سئیںآ تے مریض کوں چھنڈا ݙینداہا( مریض دے منہ دے اڳوں پروݨ اَݙ تے کھیر دے چھنڈے) اوندے بعد مریض کوں اوں کال کوٹھڑی توں ٻاہر نکلݨ دی اجازت ملدی ہئی۔ ایں قسم دے مریض تے کالا کپڑا وی ایںݙر کنوں سٹیا ویندا ہا جو چھتا تھی تے کہیں کوں پٹ نہ گھنے۔ یعنی کالا کپڑا مریض کیتے علاج دا کم ݙے تے اونکوں چھتے(بائولے ) تھیوݨ توں بچیندا ہا۔

ڄیر پُورݨ:  اے خیال  اڄ وی اپݨی جاہ تے موجود اے جو ڄاوݨ والے ٻال دی ڄیر(ناڑا) چنڳی جاہ تے پورݨ نال  ٻال دے نصیب چنڳے تھیندن۔ٻال دا ناڑا جیکر کہیں وسدے بھاݨ تے پوریا ونڄے تاں او مال والا تھیسی کہیں سنڄی، بر جاہ تے پوریا ڳیا تاں او سُنڄا تھیسی اتے ساری حیاتی اوکھا رہ ویسی۔ایویں گھروچ ٻلی دی ڄیر پورݨ کوںوی بخت دی علامت سمجھیا ویندے۔

کہیں دائی مائی ڄاپے ڄیر ساݙی

کہیں  اولی  جاہ  تے  پوری ہئی

نئیں سنبھلی اڄ تئیں  سیت ساݙی

(جاویدآصف)

گھُٹی سٹݨ: ٻال دی پیدائش دے چھیویں ݙینہہ جتھاں ٻال دی جھنڈ لہا تے اُونکوں دھنوا تے ننویں کپڑے پوا تے سارے گھر والے بچے سانگے کُئی خوبصورت ناں تجویز کریندن اُتھاں ٻال کوں گھر دے کہیں نیک بزرگ کنوں گھُٹی وی سٹوائی ویندی اے۔ او نیک بزرگ بندہ اپݨی انڳل دے ݙوݙے کوں لُعاب لا تے بچے کوں چٹوا ݙیندے۔ ایں متھ دے ورتاوݨ اچ اے سوچ  پوشیدہ ہوندی اے جو گھُٹی سٹݨ والے دیاں ساریاں خوبیاں خامیاں ٻال اچ منتقل تھی ویندئین۔  

الو دا ٻولݨ: الو کوں منحوس پرندہ آکھیا ویندے اوندا ٻولݨ نحوست دی علامت سمجھدئیں آکھیا ویندے جیرھے گھر وچ اُلو ٻولے او گھر ویران تھی ویندے۔

کور کرڑا ـ: اے ہک چھپکلی (کرڑی)نما جانور اے اُلو آلی کار ایکوں وی نحوست دی علامت سمجھیا ویندے ایندے بارے مشہور اے کہ ایں بغضِ ابراہیمؑ وچ نارِ  نمرود کوں پھوکے ݙے ݙے تے تیز کرݨ دی کوشش کیتی ہئی۔

کالی ٻلی دا اڳوں لنگھݨ: جیرھے ویلھے کئی آدمی کہیں کم دی نیت نال ویندا پیا ہووے اتے ستت اوندے اڳوں کالی ٻلی آن گزرے تاں او اینکوں برا شگون سمجھ تے اوبندہ اے سوچ تے کم تے نئیں ویندا۔جو اڄ اوندا کم نہ تھیسی۔

تݙے تے ٻیٹھئیں نچھ (چھینک ) آوݨ: آکھیا ویندے جو کہیں قضیے دے تݙے تے ٻیٹھئیں نچھ آونڄے تاںجیکوں نچھ آئی ہووے اوکوںاپݨی جاہ توںاُٹھی تے ٻئی جاہ تے ول ٻاہݨا چاہیدئے یعنی جاہ بدالݨی چاہیدی اے نتاں خطا ٻاہندی اے۔

کُکڑیں دی بیماری دا دارو:  سرائیکی وسیب دے کنھائیں علاقیں وچ اے متھ مشہور اے جو قل خوانی دے چاول کُکڑیں کوں کھواوݨ نال اُنھاں وچ بیماری نئیں اَمدی۔

لمبے وقفے دے بعد عورت دا ویاوݨ:   جیکر کئی عورت عرصے توں ویاوݨ چھوڑ ڳئی ہووے اتے کہیں وݙے وقفے دے بعد حاملہ تھی تے ٻال ڄݨے چاتاںاے ویم کہیںآ وݨ والے خطرے کوں ظاہر کریندے ۔ وسیبی عورتاں ہک ݙوجھے دے کنیں وچ کھسر پھسر کریندیاں ݙسدئین جو اجھو کئی کال پیا  یا شاہی/حکومت  تبدیل تھئی۔

پک دا نشان : جیرھی ڄاوݨ والی  ٻالڑی ( بچی )دے سر تے پڳ دا نشان ہووے یعنی اوندے کنیں دے اُتلے پاسوں سر تے وال نہ ہوون یااوندے وال پڳ والی کار محسوس تھیون تاں آکھیا ویندے جو ایں نکی دے بعد ایں نکی دی ماء کوں جیلھے پیٹ تھیا تاںاونکوں پتر ڄمسی۔

’’ اے پتہ کرݨ سانگو جو حاملہ دے پیٹ وچ دھی اے یا پُتر، عورتاں اوندی سراندی سرہاݨے دے ہک پاسوںقینچی اتے ݙوجھے پاسوں چاقو رکھ ݙیندئین ۔ جیکر سمدئیں ڳبھݨ عورت دا منہ چاقو آلے پاسے تھیا پیا ہووے تاں آکھیا ویندے حاملہ کوں پتر ڄمسی جیکر او قینچی والے پاسے منہ کر تے سُتی پئی ہووے تاں اوندے دھی ڄݨݨ دی پیشین گوئی کیتی ویندی اے۔

بلوچیں وچ نانگ کوں مار تے دبُست(حاملہ ) عورت کوں اوندے اتوں گزاریا ویندے ۔ول نانگ کوںہوا وچ بھنوا بھنوا تے زمین تے سٹیا ویندے۔ ڈھاوݨ ویلھے جیکر نانگ دی کنڈ آوے تاں اہدن عورت پتر ڄݨیسی نتاں دھی‘‘

(رسوم ِ اقوام: از ولی عباس جلالپوری)

جتی پُٹھی کرݨـ: اگر کہیں کوں گھروں کڈھݨ مقصود ہووے تاں اوندی جتی دا پاذُر پٹھا کر ݙتا ویندے اتے جیندی جتی ہوندی اے او ایں اشارے کنوں ڄاݨ گھندے جو اتھوں میݙا داݨہ پاݨی مُک ڳئے اتے میں ہُݨ اتھاں نمھی ریہہ سڳدا۔اکثر بادشاہیں دے قصئیں وچ اے ڳالھ ملدی اے ۔کہیں بادشاہ اگر اپݨے کہیں پُتر کوں گھروں نکالی ݙیوݨی ہووے ہا تاں کہیں ٻانھی( نوکراݨی ) کنوں اوندی جُتی پُٹھی کرا ݙیندا ہا۔ پرلا سمجھ ویندا ہا جو میکوں گھروں بے گھر  تھیوݨ دی چتائونی مل ڳئی اے۔ اتے او اوں گھر چھوڑ تے چلیا ویندا ہا۔

جُتی پُٹھی تھیوݨ:  ہک ڳالھ تاں اے جو جُتی پُٹھی کرݨ اتے  جُتی پُٹھی تھیوݨ  ݙو ڳالھیں ہن جتھاں جُتی پُٹھی کرݨ نکالی ملݨ دی چتاوݨی اے اُتھاںجُتی پُٹھی تھیوݨ یا جتی دے پزاریں دا ہک ٻئے تے چڑھ پووݨ توںاپݨی مرضی نال سفر تے تیاری دا ݙس ملدے۔

تیݙے جُتیاں دے جوڑے تھئے کجوڑے

کتھائیں سفریں تے ول تیاری تاں کائنی

(عزیزشاہد)

یا

تیݙے پیر دا جوڑا ہک ٻئے تے اڄ وت چڑھ پئے کیݙے توں ویندیں

(حافظ گلاب فیاض)

جیں ݙینھ کولوں سݨیا ہیمی سفر کرݨا پوندے  

ایں پاروں میں جتھاں رکھداں جُتی سدھی رکھداں

(منشو بھٹہ)

چھِک (ادوائن)چھکݨ: شام دے وقت کہیں پرنئے پتریے شخص کوں ایں خیال دے تحت کہیں کھٹڑے دی چھِک نئیں چھکّݨ ݙیندے جو شام دے وقت چھک چھکّݨ  والے دے گھر دھی ڄم سڳدی اے۔کیونجو زمانہ جہالت کنوں لوک دھیریں کوں ٻوجھ تصوّر کریندن اتے پسند نئیں کریندے جو انھاں دے گھردھی ڄاوے۔ ایں سانگے انھاں کوں شام ویلھے کھٹڑے دی چھک نئیں چھکّݨ ݙتی ویندی۔

منڳل دی رات سرمہ پاوݨــ: منڳل دی رات سُرمہ پاوݨ کنوں ایں سانگے روکیا ویندے جو ایں رات سرمہ پاوݨ نال بندے کوں آندھی اَمدی اے یعنی اونکوں رات دے ویلھے دید نئیں پوندی۔او سجھ لاہوݨ دے بعد اندھا تھی ویندے۔

چھُری دی کٹی شے کھاوݨ:  چُنگ مینڈھی دے بعد گھوٹ کنوار کوں چھُری دی کپی شئے نئیں کھاوݨ ݙیندے۔ایندے وچ اے منطق ہوندی اے اگر اُنھاں چھری دی کٹی کھا گھدی تاںانھاں دی ہمیشہ آپت اچ  اݨ بݨ راہسی اتے او کݙاہیں ہک ٻئے کوں پیار محبت نہ ݙے سڳسن۔

گھوٹ دا لوہے دی سیخ یا تلوار چاوݨ؛  مینڈھی  چھُٹ ونڄݨ دے بعد گھوٹ کوں ہتھ اچ لوہے دی سیخ،تلوار یا لوہے دے کئی شئے اپݨے نال رکھݨی پوندی اے،ایویں کنوار سیخ تے تلوار تاں ہتھ اچ نئیں پیندی البتہ او وی لوہے دی چھری ہر وقت اپݨے نال رکھیندی اے۔ آکھیا اے ویندے جولوہے دا ہووݨ گھوٹ کنوارکوں جن بھوتیں توں سینکا (محفوظ) رکھیندے۔

گھوٹ کنوار دا مینڈھی توں شادی تک اُڄڑیا پُڄڑیا راہوݨ:  چُنگ مینڈھی چھٹ ونڄݨ دے بعد گھوٹ کنوار کوں دھاوݨ پووݨ ہار سنگھار کرݨ تے کپڑے تبدیل کرݨ دی اجازت نہ ہوندی ہئی ۔ ایندے وچ اے بھئو چھپیا ہوندا ہا جیکر گھوٹ کنوار حسبِ معمول ہار سنگھار کرتے بݨدے جُڑدے رہ ڳئے تاں شادی دی ݙینھوار بھِڄسن کائنا انھاں تے روپ نہ چڑھسی ۔ جیلھے کئی ݙینہہ دی بے حالی دے  بعدشادی والے ݙینہہ گھوٹ کنوار نویں کپڑے پا  تے میل اچ آئوسن تاںٻہوں سوہݨے بݨیے ودے ہوسن اتے کانڈھ دے ہر بندے دی نگاہ اُنھاں تے ہوسی۔

رات دا شیشہ ݙیکھݨ: رات دے وقت شیشہ ݙیکھݨ دے بارے وی ہک خیال اے ھے جو ایندے نال  بندے دی بینائی ختم تھی ویندی اے اتے رات دے وقت شیشہ ݙیکھݨ والا بندہ اندھا  مُندھا تھی ویندے۔

’’ فیثا غورث کے پیروئوں کو لوبیااور سفید مرغے کا گوشت کھانے سے منع کر دیا گیا تھا وہ رات کو آئینہ بھی نہیں دیکھ سکتے تھے‘‘

(رسومِ اقوام : از علی عباس جلالپوری)

اکھ پھُرکݨ:سڄی اکھ دا پُھرکݨ کہیں خوشخبری دا ݙس ݙیندے تے کھٻی اکھ دا پھرکݨ کہیں اوکھ دی چتاوݨی ڄاتی ویندی اے ۔لیکن انھاں ڳالھیں دے بر عکس پریم چند اپݨے ناول گائو بان اچ کھٻی(بائیں) دے پھُرکݨ کوں خوش بختی خیال کریندے۔

اکھ پھُرکݨ تے فریدݨ سئیں دی کافی داہک شعر ملاحظہ ہووے

اڄ کل اکھ پھرکاندی اے

متاں خبر وصال دی آندی اے

یا حافظ گلاب فیاض دے ݙوہڑے دا اے مصرع ݙیکھو

       سڄی اکھ  پھُرکی اکھ نوٹ ݙٹھم میکوں فال ݙسائے اڄ توں آئوسیں

تِلـ: اکھ دے آنھے وچ تل دا ہووݨ بندے دے بے وفا ہووݨ کوںظاہر کریندے۔ جیندا جواز ساکوں پروین شاکر دئیں اِنھاں لائناں توں ملدے۔

مُجھے یقیں ہے         

مُجھے یقیں ہے         

مگر قسم کھانے والے  لڑکے

تمہاری آنکھوں میں ایک تِل ہے

(پروین شاکر)

کچے گوشت اچ کولے رکھݨ:  کہیں سُنج بر مقام کنوں کچا گوشت چا تے گزرݨ نال بندہ جنات دی وٹھ اچ آ سڳدے ۔ ایں ݙر بھئو توں بچݨ سانگے کچے گوشت اچ جلی ہوئی لکڑی دے کولے رکھیے ویندن ۔ ایں متھ دے ورتݨ نال بندہ جنیں توں محفوظ رہ ویندے۔

کیری یا گوبر وغیرہ تے پیشاب کرݨ: اے ڳالھ مشہور اے جو کیری تے ڳاں منجھ دیاں پھوسیاں جنات دی خوراک ہوندن۔ جنھاں تے پیشاب کرݨ نال جنات  بندے کوں نقسان پڄیندن۔

ہکّی تیلی نال ترائے سگریٹ جلاوݨ:سگریٹ پیوݨ والیں وچ اے متھ مشہور اے اگرماچس دی ہکّی تیلی نال ترائے سگریٹ بکھائے ونڄن تاں سگریٹ پیوݨ والیں کوں نشہ نئیں تھیندا۔انھں دی سگریٹ نال ٻاڑ نئیں لاہندی ۔ ایں سانگے عموماََ ہکی تیلی نال ترائے سگریٹ نئیں بکھائے ویندے۔

ڳوہا (اُپلا)بھورݨـ:ڳوہے بھورݨ دے متعلق ہک خیال اے جتھاں ݙو بندے آپت اِچ جھیڑا لائی پئے ہوون اُتھاں کئی تریجھا بندہ ڳوہا بھریندئیں اے منتر پڑھے ویندا ’  بھُر بھُر ڳوہا جنگ مچا‘‘ تاں چھوٹا موٹا جھیڑاوی شدت اختیار کر ویندے۔

سیہہ دا کنڈا پورݨـ: جیرھے گھر اِچ  جھیڑ ا پواوݨ مقصود ہووے اُوں گھر دی کندھی اِچ سیہہ دا کنڈا پورݨ نال اوں گھر اِچ او تئیں ٻٹکا لڳارہ ویسی جے تئیں اتھاں سیہہ دا کنڈا موجود راہسی۔

کوئی تاں پُور ویندے سیہہ دے

کوئی تاں ھے جو ڳوہا بھور ٹُردے

                  (آصف)

خالی قینچی چلاوݨ:خالی قینچی چلاوݨ دا عمل وی جھیڑے پواوݨ دی غرض نال کیتا ویندے۔مشہور ایویں ھے جو کئی بندہ خالی مقراض چلاوے تاں ستت جھیڑا پئے ویندے۔

کلھے وݨ تلوںٹپݨ یا کلہے وݨ تلے ٻاہوݨ:  کلہے وݨ تلے ٻاہوݨ کوں ٹھیک نئیں سمجھیا ویندا ایندے متعلق اے ݙر ظاہر کیتا ویندے جو کلہا وݨ  جِنیں بھوتیں دا مسکن  ہوندے  اتھاں ٻاہݨ نال  بندہ آسیب دی زد اِچ آ سڳدے ایں سانگے تاں اڄ وی کئی  بندہ بلاوجہ چڑدا پیا ہووے یا کئی عجیب ڳالھ کریندا پیا پووے تاں آہدن ماریا خیر تاں ہئی کلہے وݨ تلوں ٹپیا اَئیںکیا؟

ایلھے(ایں ویلھے)گھرتوں ٻارھوں اویندا نیئں ہوندا

کلھے وݨ دی چھاں تے ٻہیندا نئیں ہوندا۔

(جمیل جاذب)

سیڑھ دا پاݨی پیوݨ:مشہور متھ ہے جو دریا دی سیڑھ دا پاݨی پیوݨ نال بندے تے کہیں قسم دا جادو ٹوݨا اثر نئیں کریندا۔

کلہوٹی تے ٻاہوݨ: کلہوٹی تے  چڑھݨ کنوں ایںݙر دے تحت روکیا ویندے جو کلہوٹی تے ٻیٹھے بندے کوں جیکر نِچھ(چھینک) آ ڳئی تاں او بھولوں بݨ ویسی۔

گھوڑی دا ویاوݨ:  ݙینھ دے وقت گھوڑی  دے ویاوݨ کوں ٹھیک خیال نئیں کیتا ویندا۔جیکر کہیں دی گھوڑی ݙینھ دی ویا پووے تاںگھوڑی والے کوں کئی کوڑ مارݨا پوندے نتاں اوندی گھوڑی مر پوندی اے۔جیکر کئی اینجھی ڳالھ مشہور تھئی کھڑی ہووے جیکوں دل نہ پیا منیدا ہووے تاں اوں ڳالھ دی صداقت کوں لوک ایں شک دا لیپ ݙیندیں آکھدن جو کہیں دی گھوڑی ݙینھ دی ویائی ہوسی اتے اوں اے کوڑی ڳالھ ہُلا ݙتی ہوسی۔

لڳدا تاں نئیں جو سچ  ہووے  اے  ڳالھ

سیت   اتنا    میݙی    بھڑائی   ہووے

اوندے  آوݨ  دی  کئو  اے  وستی  وچ

کہیں دی گھوڑی نہ ݙینھ دی ویائی ہووے

(آصف)  

ہتھ ملاوݨ: اگر کھٹرے تے کئی تھنڄ پیندا ٻال سُتا پیا ہووے اتے اوں کھٹڑے کوں ہک جاہ توں چا تے ٻئی جاہ تے رکھݨاپووے اتے کئی ݙو بندے ہک سراندی کنوں اتے ٻیا پواندی کنوں پکڑ تے کہیں ٻئی جاہ تے رکھن تاں اُنھاں کوں کھٹڑا رکھیندی جاہ کھڑ تے ہک ٻئے کوںکھٹڑے توں ہتھ ودھا تے آپت اِچ ہتھ ملاوݨے پوندن نتاں ٻال کوں سوّݨ تھیندے۔

شیشے دا دوّاپووݨ: کہیں کھیر پیندے ٻال کوں شیشے دا دوّا پووݨ نال دست چھُٹ پوندن۔ایندے علاوہ چھوٹے ٻال کوں سر تے ٻلہاوݨ نال وی سوّݨ تھیندے۔

اُلانگݨ: کہیں سُتے ہوئے بندے دے اُتوں لت ولا تے ٹپݨ نال ستے ہوئے کوں گیہݨ تھیندی اے۔

ایندے نال سرائیکی وسیب اچ اے متھ وی پاتی ویندی اے جوکہیں چھوٹے ٻال دے اُتوں گُزرݨ نال ٻال دا قد چھوٹا تھیندیْ۔

’’افریقی قبائل میں لیٹے ہوئے آدمی کی ٹانگیں پھلانگ کر گزرنا ممنوع ہے‘‘

(رسومِ اقوام: علی عباس جلالپوری)

پچھانواں ٹُکّݨ:  جیکر کہیں کوں ڈھلدے ݙوپہریں روزانہ بُخار آویندا ہووے تاں بخار والے دا کہیں ݙوجھی ذات دے بندے کنوں پچھانواں ٹکاوݨ نال مریض کوںبخار دا آرام تھی ویندے۔

زمین تے ٹُکّا مارݨ:اگر کئی بندہ کئی کہاڑی یا کہی وغیرہ کہیں ݙے اُلارے چا تاں اونکوں آکھیا ویندے زمین تے ٹُکا مار چا۔ زمین تے کہاڑی وغیرہ  دا ٹُکا مارݨ نال پیش آوݨ والا خطرہ ٹل ویندے۔

کالا ٹِکا لاوݨ: نظر بد کنوں بچاوݨ سانگے کالا ٹکا لاتا ویندے۔

            لا کالے ٹکے ٹریا کر متاں راشد نظراں لڳنی

                                 (سعید راشد)

زمین تے تھُک سٹݨ:  جیں ویلھے کئی بندہ کہیںدی صحت ،تندرستی یا خوبصورتی دی تعریف کریندا پیا ہووے تاںسݨݨ والا بندہ اہدے تھک سٹ ، جتھوں اے ظاہر تھیندے تھُک سٹݨ نال  بد نظری دا خطرہ ٹل ویندے۔

نظر ٻٹوں:ہک کاٹھی(لکڑی) دا مڑکا جیرھا عام طور تے چاندی وچ  مڑھیا ہویا ہوندے جیکوں نظر ٻٹوں آہدن اے وی بد نظری دے رد سانگے ٻالیں دے ڳل اِچ پوایا ویندے یا ݙولے وچ ٻدھا ویندے۔

ݙوہیں ہتھ  پُٹھے کر تے کنیں تئیں نیوݨ:  عام طور تے میریں اپݨے ٻالیں کوں سوہݨابݨیا ݙیکھ تے اپݨے ݙونہیں ہتھ کنیں تئیں گھن ویندئین ایندا مطلب ہوندے جو اُنھاں دے ݙکھ تکلیفاں اساں ݙے آونڄن۔

’’ عورتیں کسی شخص کے چہرے کے گرد اپنی باہیں پھیلا کر اور پھر  اپنے ہاتھوں کو اپنے سر تک لا کر گویا اس کی بلائیں اپنے سر لے لیتی ہیں‘‘

(رسومِ اقوام : از علی عباس جلالپوری)

بدنظری دا پتہ رکھݨ: سرائیکی وسیب وچ اے پتہ چلاوݨ سانگے جو کہیں ٻندے یا کہیں شئے کوں نظر لڳی کھڑی اے۔ کہیں تھال ،تغاری ،تاسلے وغیرہ وچ بھاہ دے انڳارے سٹ تے اُنھاں تے مرچیاںسٹیاں ویندئین ۔ جیکر انڳاریں تے مرچیاں سٹیندیں مرچیں دی ہواڑ مچ ونڄے تاں اطمینان ظاہر کیتا ویندے جو نظر والی کئی ڳالھ کائنی۔ایندے برعکس جیکر مرچیاں سڑݨ تے وی کئی ہواڑ نہ ݙیون تاںشک ظاہر کیتا ویندے جو نظر لڳی کھڑی اے۔

مکان دی چھت تے پُٹھی کنی یا جتی دا پاذر لڑکاوݨ: اے وی مکان کوں بد نظری کنوںبچاوݨ دا ہک حیلہ ھے صرف مکان ناں کئی سوارئیں تے وی  چم دی جتی دا چموٹا ݙیکھن کوں ملدے۔

بد نظری ، مصیبت توں بچݨ دی اساطیر مندرجہ ݙوہڑے وچ ݙیکھو

چُپ چور تھی  عاشق  پار ڳئیں جے  ونڄݨا  ہا  میکوں  آکھیں  ہا

میں وسبے دی کہیں بی بی  توں ݙیندی وار کڈھا میکوں آکھیں ہا

تیݙے راہ تے دیداں گھول وتا رکھ  چھوڑاں ہا میکوں آکھیںہا

تیݙے پیریں ساہ دی جھانجھر پا تیکوں ٹوراں ہا میکوں آکھیںہا

                                       (عاشق بزدار)

دیدیں گھول وتاوݨ توں یاد آیا جو کہیں سفر تے ونڄݨ والے دے سر توں کئی مٹھائی یا آنے ٹکّے وتا تے ونڈݨ نال وی مسافر سفر دے صعوبتیںتوں بچیا رہ ویندے۔

اب وہ لوگوں کو فقط آواز سے پہچانتاہے

جس کی ماں نے اُسے تعویذِ نظر باندھا تھا

(بیدل حیدری)

گو کہ ایں شعر اچ شاعرتعویذ دے غیر موثر ہووݨ دی ڳالھ کیتی اے ۔لیکن ایں ڳالھ کوں او وی رد نئیں کر سڳیا بلکہ اوں ایں حقیقت کوں تسلیم کیتے جو نظر لڳدی اے۔

بدنظری دے رد سانگے اتنا منتر ٹوݨے پڑھن دے بعد بندہ ایں نتیجے تے پُڄدے جو بد نظری دا تصور ہک اٹل حقیقت ھے جیرھا منڈھ لا توں امدا پئے جیں کنوں منہ نئیں موڑیا ونڄ سڳدا۔

میں بد نظری تاں ہُݨ  قائل  تھیا  ہاں

جیرھے ݙینہہ توں اونکوں عینک لڳی ھے

(جاویدآصف)

  بد نظری دے باب اچ  بیس ایلن ڈوناسن جیںکئی عرصہ ایران وچ گزاریے لکھیندی اے۔

’’اسلامی دنیا اچ ہر جاہ تے نظر بد دا عقیدہ پاتا ویندے ایران اچ چشم زخم تے چشم زدن جیہاںترکیباں وی اتھائوں یاد گار ہن اہدن جو عورتیں تے مردیں دی اکھ اِچ اینجھی طلسماتی تاثیر ہوندی اے او جیرھی شئے یا شخص کوں تعریف، لالچ،رشک یارِیس دی نگاہ نال ݙیکھن اونکوں ضرور نقصان پڄدے۔ایں قسم دے اکھیں کوںچشم ِ شور یا  چشمِ تنگ دا ناں ݙتا ویندے،بعضے بعضے نظر بد رکھݨ والے مر د عورتیں کوں آپ کوں وی پتہ نئیں ہونداجو او نظریل اِن۔گھوڑے ،ڳنویں ،ݙاندیں کوںفیروزے دے مڑکے دھاگے وچ پو تے اُنھاں دی ڳچی وچ پوائے ویندن،عورتاں اپݨے ٻالیں کوں نظر کنوں بچاوݨ سانگے چیتے دے نہوں /ناخن یا  ہرن دے سنگ دا ٹکڑا چاندی اِچ مڑھوا تے ٻالیںکوں ڳل اچ پویندئین۔کہیں ٻال دے سُنڑھپ دی تعریف کرݨ مناسب نئیں سمجھیا وینداخود بخود منہ اچوں تعریف دے لوظ نکل ای ونڄن تاں ماشاء اللہ آکھݨ ضروری تھی ویندے‘‘

 

حاملہ عورت تے سورج گرہن یا چندر گرہن دے اثرات:  سجھ گرہن یاچندر گرہن دے حاملہ عورت تے ٻہوں اثرات پوندن،آکھیا اے ویندے جوگرہن دے دوران عورت جیرھی حالت اِچ ہوسی۔اوندا ٻال اوں شکل اچ ڄمسی مثال دے طور تے جیکر عورت کوں گرہن دے وقت نندر ہوئی تاں اوندا ٻال اندھا ڄمسی جیکر اوچھُری نال کئی شئے کپیندی ٻیٹھی ہوسی تاںاوندے ٻال دا کئی عضو کٹیا ہویا ہوسی۔ ایں سانگے گرہن ویلھے تریمتیں ہار سنگار کر تے جُڑ بݨ ٻاہندئین تاکہ اُنھاں دا ڄاوݨ والا ٻال سوہݨاتھیوے۔

ُُ’’ سجھ گرہن اتے چندر گرہن دے دوران حاملہ عورت اتے اوندے پئے کوں چاقو چھری نال کوئی شے کپݨ دی ممانعت ہوندی اے کیوں جو ایویں کرݨ نال بد روحاں جیندے گرفت اچ سجھ تے چندر ہوندن۔ڄاوݨ والے ٻال کوں نقصان پچیندئین۔ اتے بال دے بدن کوں دانگو ڑانگ کر ݙیندئین۔ہک Taboo اے وی ھے  حاملہ عورت گرہن دے دوران ناریل یا زیرِ زمین تھیوݨ والی سبزی کوں ہتھ نئیں لا سڳدی ۔ نتاں اوندا ویّم وݙا اوکھا تھیندے۔یعنی اونکوں بچہ ڄݨݨ اچ دشواری تھیندی اے‘‘

(ترجمہ رسومِ اقوام ، از علی عباس جلالپوری)

مولھے تے ٻاہوݨـ:   زمین تے پئے ہوئے مولھے تے چڑھ  ٻاہوݨ نال  بندے کوں چُک تھیندی اے۔

پروݨ سر تے رکھݨ:   پروݨ کوں سر تے رکھݨ نال سر دے وال کِر ویندن اتے بندہ گنجا تھی ویندے۔

نارے کوں پھوکا ݙیوݨـ:  تتے(گرم) نارے کوں پھوکا مارݨ نال اوں جانور دا پھل جیندا نار ا  ہووے کپڑے کھمدے ایں سانگے گرم نارے کوں پھونک مارݨ کنوں روکیندن۔

ݙݙ(مینڈک)تے پیر آوݨـ:  جیرھے بندے دے پیر تلے ݙݙ آ ونڄے او اپݨے گبھݨ مال دے تُرٻ پووݨ جئیں بھئو دا شکار تھی ویندے۔ایں سانگے ہر آدمی اپݨے وسوں احتیاط کریندے جو کُئی ݙݙ  پیریں  ہیٹھ لتڑیج نہ پووے۔

کوئی ویلھا ڄݨے

ویہڑیاں نال ایویں اپݨے ویہڑھے

وڑدیں ہویاں

پیر تلے کوئی اللہ ماری

ݙݙ آ ویندی اے

اپݨی ماء کوں

پچھلی رات پلوتے ݙے کے

در کھلدے ہن

مری پتر نہ ڄانویں ہا

( اشو لال)

ایندے علاوہ اے ڳالھ وی مشہورہئی جیرھا بندہ ݙݙ(مینڈک) کوں پتھر مریسی اوندا پرناںگونگی عورت نال تھیسی

دھوںآوݨ:بندے ݙے دھویں دا آوݨ سس دے پیار کوں ظاہر کریندے۔عام طور تے جیں ݙو دھواںاندا پیا ہووے  اونکوں اکھیندن یار تیݙے نال سس وݙا پیار کریندی اے جیندے جواب اچ او اہدے اے چنڳاں پیار اے میݙیاں دھوں کنوں اکھیں نکلدئین۔

جیہا یا جاہـ: جیہا جیکوں کنڈیلا چوہا وی اہدن،اوندے بارے مشہور ھے ایندے ہووݨ نال گھر اچ نانگ نئیں امدے ، اے بخت دی علامت اے ایندے ہووݨ کوں چنڳاں شگون سمجھیا ویندے۔ ایں خیال کوں نشابر کریندی  چھوٹے ٻالیں سانگے میݙی ہک نظم ݙیکھو ۔

جیکوں لوک سݙیندن جیہا

شکلوںکوجھا  ،  کالا  ٹیہا

جڳ مشہور ھے جیندے بارے

اہدن  ایہو  لوکی  سارے

جیہا  جیندے گھر اِچ وڑسی

اونکوںݙاڈھا بخت چمبڑسی

بھوئیں امب(زلزلے)بارے قیاس: بھوئیں امب دے بارے اے خیال کیتا ویندے جو ہک ݙاند(بیل) دے سر تے ساری دھرتی اسری کھڑی اے جیں ویلھے  اوندا ہک تھک پوندے او ساہی  کڈھݨ سانگے دھرتی دے ٻوجھ کوں ݙوجھے سنگ تے نیندے جیندے لوݙے نال دھرتی کنمب ویندی اے اتے زمین تے زلزلہ آ ویندے۔

’’ اونکوں کہیں ݙسایا ہا جو زمین دیاں ست نگریاں ہن تے ہر نگری وچ ہکو  ڈاند اے جیرھا اونکوں اپݨے سنگھیں تے چاتی کھڑے۔

اوں ݙاند وچوں ہک توں وی ہئیں

’’ پر میݙے سنڳ تاں نئیں‘‘ اے سوچ تے اونکوں ہمیش  آندی پر پتہ نئیں نئیںکیوں اونکوںایویں لڳدا ہا جو او ست ݙاندیں وچوں ہک ݙاند اے جیرھا بھوئیں کوںاپݨے سنگھیں تے چاتی کھڑے ۔

او اپݨے ہک سنگھ توں بار ہولا کرݨ کیتے جھکا تھیا تاں زمین اپݨی جاہ چھوڑ تے تلے لہہ ڳئی ۔ اوں ݙینہہ توں اڄ تئیں لوکیں اچ ایہہ ڳالھ مشہور اے جو اُتلی زمین دے ہک ݙاند دا سنگھ پھس ڳئے۔تہوں زمین اچی جھکی اے۔اوندے سر دے ݙوجھے سنگھ آلی کار زمین وی جھکی تھیندی ویندی اے۔

(ناول پلوتا صفحہ 84  1از  سلیم شہزاد(

ممکن ھے اے سچ وی ہووے

جیویں سُݨدے ہیں ہک ݙاند اے

  جیندے ہکے سنگ تے دھرتی ٻٖدھی ہوئی اے

  جیلھے اوند ا ہک سنڳ تھکدے

  سنڳ بدلیندے

ٻوجھ کوں ݙوجھے سنڳ تے نیندے

   اوندے سنڳ بدلاوݨ نال ای

بھوئیں تے بھوئیں امب آندے

(آصف)

جتی دا پولا یا پاذر سنگھاوݨـ:مرڳی دے مریض کوں دورے دی حالت اِچ جُتی دا پولا سنگھاوݨ نال اوندا دورہ ختم تھی ویندے۔

ہتھ دی تلی وچ سُرکار ہووݨـ:سڄے ہتھ دی تلی تے سُرکار ہووݨ کوںپیسے پاء دے آوݨ دا سبب سمجھیا ویندے۔اتے کھٻے ہتھ داسُرکار پیسے خرچ یعنی نقصان آوݨ دی علامت سمجھیا ویندے۔

پیر دی تلی وچ سُرکار: اے سفر پیش پووݨ دی علامت  اے یعنی جیندے پیر دی تلی وچ سُرکار/خرسی ہووے اونکوں کئی سفر پیش پئے سڳدے۔

متھا ݙنبھݨ: جیرھے بندے دی نظر ہک ٹِک ہووے یعنی او  قہر دا نظریل ہووے اوندا متھا ݙنبھ ݙتا ونڄے یعنی اونکوںلوہے دی سیخ گرم کر تے اوندے متھے تے داغ لڳایا ونڄے تاں نظریل بندے دی نظر نئیں لڳدی۔ایں سانگے نظریل لوکیں کوں لوک متھے ݙنبھاوݨ دی صلاح ݙیندن۔

گیدڑ سنگی: اے چھوٹی جہیں کئی گول بھچریلی شئے ہوندی اے جیکوں عام طور تے جوڳی ہک  زعفرانی ڈبی وچ پاتی ودے ہوندن۔ایندی مانگ ایں سانگے ڈھیر اے جوایندے  ہووݨ نال ظالم توں ظالم محبوب کوں وی اپݨے وس اچ کیتا ونڄ سڳیندے۔

چھپن چھپا دی ٹوپی: میݙے خیال اچ اے کئی خیالی قسم دی ٹوپی اے جیندا وجود کئی کائنی۔ایندے بارے مشہور اے ھے جیرھا بندہ ایکوں سر تے پا گھنے  ا و تاں لوکیں کوں ݙیکھ سڳسی لیکن خود  لوکیں دئیں نظریں توں اوڈھر راہسی۔

سلیمانی سرمہ : ایں سرمے دی حضرت سلیمان نال نسبت اے ایں سانگے جیرھا بندہ ایندی ہک ہک سلائی اکھیں اِچ پھیر گھنے او جیں ݙے ݙیکھسی لوکیں کوں اپݨامطیع  اتے فرمانبردار بݨا گھنسی۔ایندا استعمال وی محبوب دے حصول دی غرض نال کیتا ویندے۔

میݙو نہ کئی گدڑ سنگی

نہ کئی چھپن چھپا دی ٹوپی

نہ او سرمہ

جیندی ہک ہک پھیر سلائی اکھیں دے وچ

جیں ݙے ݙیکھاں

(تیں ݙے ݙیکھاں)

اوہو میݙی ڳوری ڳانوے

میکوں اپݨے ہاں نال لاوے

ٓٓ(آصف)   

وݙی کھنگ دا دارو :  مشہور اے وݙی کھنگ(کالی کھانسی) دا علاج کہیں راہ ویندے نیلی گھوڑی دے سوارکنوں پُچھیاویندا ہا اوجیرھا کجھ مونہوں ٻول ݙیوے  ہا۔اوہو وݙی کھنگ دا ہک ٹِک علاج ہوندا ہا ایں سانگے سرائیکی وسیب دیاں تریمتیں وݙی کھنگ اچ مُبتلا ٻالیں کوں چا کہیں راہ تے ونڄ کھڑدیاں ہن  اتے اُتھوں گزردے کہیں گھڑ سوار کنوں اپݨے ٻال دی کھنگ دا دارو پچھدیاں ہن اتے اوندا ݙسیا ہویاٹوݨا ازماوݨ نال اُنھاں دے ٻال کوں خیر آ ویندی ہئی۔

نیلی گھوڑی والے آ

کئی کھنگ دا دارو؟

کھنگ کرے نساہ اساݙے ٻالیں کوں

راتیںجاڳن

کتے کرن اروڑیاں

مانواں اپݨیاں اکھیں ٹنگن ککراں تے

نیلی گھوڑی والے آکھیا

کچلا ݙیوو ٻالاں کوں

نہ جاڳن نہ راتیں کھنگن

نہ روون نہ ٹُکر منگن

کُچلا امڑی دارو

کالیاں روگاں دا

(اشولعل )

گری کھاوݨ: جیلھے گھوٹ لانواں لاہݨ سانگے امدے تاںاوکوں کنواردا دروازہ لنگھݨ کنوں پہلے کئی مٹی دی ڈھکݨی یا گری دا کوپراپیر دے دڑابھے نال بھنݨاپوندے اوہا گری کھاوݨ نال وی وݙی کھنگ  دے مریض ٹھیک تھی ویندن۔

وارے دے بخار دا علاج :  جیرھے بندے کوں ہک ݙینہہ چھوڑ تے ݙوجھے ڄہاڑے  یعنی وارے دا بخار آ ویندا ہووے اونکوں تھگڑی اچ ݙو  ٻٹڑ(جُڑیے  ہوئے ) چݨے ٻدھ تے ڳل اِچ پواوݨ نال وارے دے بُخار دی خیر آ ویندی اے۔

ایندے علاوہ جیکوں وارے دا بخار نہ چھوڑیندا ہووے او ڈھلدے پچھانویں ݙو پہریں دے بعد جے کر اپݨے پچھانویں کوں کہاڑی  دے ست ٹُکے مارے چا تاں اونکوں وارے دا بخار چھوڑ ویسی اتے او  صحتیاب تھی ویسی۔ ایں مِتھ کوں پچھانویں ٹُکّݨ دا ناں ݙتا ویندے۔

’’ باری کا بخار نہ اُترے تو عورتیں کسی کانٹے دار جھاڑی سے ہمکنار ہوتی ہیں یاچُرائے ہوئے مرغے کا گوشت کھایا جاتا ہے‘‘

( رسومِ اقوام: علی عباس جلالپوری)

کُکّڑ ( مرغی) کوں چُلھ دے اُتوں گھولݨ:جیلھے سرائیکی وسیب دیاں عورتاں کتھائوں ٻاہروں مرغی گھن تے آون تاں اونکوں چُلھ دے سڄے ،کھبّے ست دفعہ گھولیندئین  انھاں دے مطابق چُلھ دے اُتوں گھولݨ نال  مُرغی ایں گھر کوں اپݨا گھر سمجھ تے اتھائوں دی تھی تے رہ ویسی اتے گھروں نکل تے کہیں پرائے ویڑھے نہ ویسی ۔

کُتے کوں پکوڑے کھواوݨ:ایویں کتھائوں کُتا گھن تے آئو اتے خطرہ ہووے جو اے پچھوں تے اپݨے پراݨے گھر نہ نکل ونڄے تاں اونکوں پکوڑے کھوا تے آپݨا کیتا ونڄ سڳیندے ۔

مائی راݨی/ماتا(خسرہ):اے ہک خطرناک بیماری اے اتے بندہ ہک دفعہ زندگی وچ ایندا شکار ضرور تھیندے۔ہݨ تاں سائنس دی ترقی دے سبب ہر بیماری دا علاج ممکن تھی ڳئے ۔ایں کنوں پہلے جیکر کہیں ٻال کوں ماتا/مائی راݨی نکلے ہا تاں اونکوں پورے ست ݙینہہ تئیں اوں ٻال کوں کمرے دے اندر رکھیا ویندا ہا ۔مریض کوں چُنی یاسُرخ رنگ دا کپڑا پوایا ویندا اوندے نال سونے دی کئی شے رکھی ویندی ہئی۔ رکھ دے دوران مریض کوں پاک پلیت  دے متھے لڳݨ کنوں بچایا ویندا ہا۔ جیں گھر اچ مریض ہووے ہا اوں گھر والے کنی کوں تڑکا نہ لوا سڳدے ہن ۔ایندے نال ماتا دے مریض دے اکھیں وچ پھولے تھیوݨ دا خطرہ ہوندا ۔مریض دی ماء گرم روٹی نہ کھا سڳدی ہئی ایندے نال مریض دی مرض وڳڑ سغفدی ہئی۔ مریض کوں ستویں ݙینہہ چھنڈا ݙیندے ہن اتے مٹھیاں کُپریاں ونڈیاں ویندیاں ہن۔ دیہاتیں وچ ایہا متھ اڄ وی اونویں دی اونویں ھے پئی  لیکن کجھ لوگ ایں رکھ دے نال نال ڈاکٹری علاج وی کرویندن۔

نانگ دے ݙنگیے کوں جڳارا اتے بکھ ݙیوݨ: نانگ دے ݙنگیے کوں جتھاں ماندرے کنوںصلواتاں رکھائیاں ویندئین، سُٻی پڑھا تے پوائی ویندی اے اُتھاں اونکوں نانگ دی زہر زائل کرݨ سانگے جڳارا وی ݙیندن

’’شادو یکی رات سوبھے نال الویندا  تے اونکوں جڳویندا ریہا جہرلے او ݙہدا ہا جو سوبھے کوں اُگھلا آندے پن  تاں او اونکوں چونڈھی مار کے جڳا ݙیندا ہا۔ وت اوندے چوݨیاں کوں سُتلی نال ٻدھ ݙتوس ۔سوبھے کوں جیویں اگھلا آندا ہاتاں او سُتلی کوں چھٻی ݙیندا ہا تے مریض سڄاک تھی ویندا ہا‘‘

(سیتلاں دے داغ ـ: از حبیب موہاݨہ۔افسانہ کالا سوجھلا)

اُلو کوں جڳارا ݙیوݨ : اُلو دے بارے مشہور اے  جیکر ایکوںچالھی ڄہاڑے جڳارا ݙتا ونڄے  تاں او  چلہیویں ݙینھ بندے نال الاوݨ پئے ویندے۔اتے ول او تہاکوں اینجھئیں ان ہونئیں کوں ہونی وچ تبدیل کر ݙکھیسے جو  تساںحیران رہ ویسو۔

بُٖدھ دا ݙینھ: ٻدھ دا ݙینھ سفر سانگے ٹھیک نئیں ڳݨیا ویندا۔ایں سانگے ٻدھ  دی  ݙینھوار لوک گھٹ ودھ سفر کریندن۔

پچھوں سڈݨ: ویندے بندے کوں پچھوں سݙو چا تاں اونکوں اپݨے کم اچ فتح نئیں تھیندی۔ کئی بندہ کݙاہیں کم ویندا پیا ہووے  اتے اوکوں کئی پچھوں سݙن پووے تاں اُتھاہیں ٻیٹھے لوک سݙݨ والے کوںروکیندن اتے اہدن پتے کینجھا کم ویندا پئے  نہ سݙنس یا کݙاہیں ویندا  بندہ خود  وی اَہدے کیا یار پچھوں سݙی چا پتے کینجھا کم ویندا پیا ہم ہُݨ کم خاک تھیسی۔

چھکی پٹاوݨ:  کہیں کم کریندے بندے کوں ادھرکّا پٹاتے اوندے اندر ݙر پیدا کرݨ کوں چھکی پٹاوݨ اہدن۔ ساکوںعام طور تے اپݨے روز مرہ وچ اینجھیاں کئی ڳالھیں سنݨ کوں ملدئین ۔کئی بندہ اگر اپݨے کم اچ کامیابی حاصل نہ کر سڳے تاںاہدے فلانے چھکی پٹائی اے چا نتاں اے کم تاں میݙے اگوں ݙیڈھی ڳنڈھ ہا۔ یعنی ٻہوں آسان ہا۔

کونجیں دا سخی سرور دے ناںدا پھیرا پاوݨ:سرائیکی وسیب وچ ایں اساطیر کوں ایمان دا درجہ حاصل اے ۔جو کونجیں دی ویندی ڈار کوں جیکر َ’’ کونجاں کونجاں سخی سرور دا پھیرا پاتی ونڄو‘‘ آکھ ݙتا ونڄے تاں کونڄیں کوں ضرور سخی سرور دے ناں دا پھیرا پاوݨا پوندے چاہے کونڄاں جتنا تھکیا ںودیاں ہوون ۔ اتھ سانگے کئی لوک اپݨے ٻالیں کوں روکیندن جو کونجیں شودیں دا پندھ کاݨا نہ کرو انھاں کوں اپݨی منزل ݙو  ونڄݨ ݙیوو۔ اے پتہ نئیں جو کونڄاں اڄ تئیں کیرھے قول دی پاسداری وچ سخی سرور دے پھیرے ودیاں پیندئین۔ انھاں دی سخی سرور نال اتنا محبت کرݨ دی کیا وجہ ھے۔

کونجاں کونجاں لالیں والا ہک پھیرا تاں پاتی ونڄو

لعل اساݙا گم تھی ڳئے گمنام سنیہے چاتی ونڄو

(عزیز شاہد)

اساں مونجھیں  د ے کونجیں  واسطے  ہیسے سخی  سرور

اتھوں ہر کونج ساݙے ناں دا پھیرا پا کے ٹردی ھے

(جاویدآصف)

خواجہ فرید سئیں دے سنیہے تے منجھ /ڳاں دا مل پووݨ: مشہور متھ اے جو جیرھی منجھ یا ڳاں کھٹّر ہووے اتے ݙوہوݨ ویلھے تنگ کریندی ہووے ۔اوندے کن اچ جیکر آکھ ݙتا ونڄے خواجہ فرید ؓ اہد پیا ہاوی’’ لوک ملݨ دے سانگے سکدن توں نئیں ملدی‘‘ تاں ایں سنیہے تے کھٹّر کنوں کھٹّر منجھ ، ڳاں وی مل پوندی اے۔

اہدن پیر فریدݨ کولھوں

آیا ہک مہینوال نماݨا

آکھیس سیّاں

ہکّا مینھ ھے کھیر نئیں ݙیندی

پیر فریدݨ اونکوں آکھیا

مینھ کوں آکھیں ’

’لوک ملݨ دے سانگے سکدن

توں نی ملدی ‘‘

اہدمینھ مل پئی ہئی

(عزیز شاہد)

مٹی سرھاوݨ: اے ہک حاسدانہ عمل اے اتے ایںنیت نال کیتا ویندے جو ݙوجھیںدی مٹی دا مکھݨ وی اساںݙے آ ونڄے۔

مٹی سرھاوݨ دے عملیں وچ جیندے وٹھوہیں کوں تلی تے ملو تے مٹی تلوںرکھݨ ، منجھوں ننگا تھی تے مٹی ولوڑݨ،کھیر (دودھ)دی جاہ تے کھیر کنوں پہلے مٹی وچ پھوسیاں(گوبر) ولوڑݨ،مٹی دے نال ݙاتری رکھݨ،مٹی دے چودھار کولے رکھݨ وغیرہ جئیں عمل کرتے مٹی سرہاوݨ والے مٹی ولڑیندی جاہ تے نال دے ولڑیجݨ والے مٹئیں دا مکھݨ وی اپݨی مٹی ݙو  ولا گھندن۔ایں عمل کوں مٹی سرھاوݨ دا  ناں ݙتا ویندے ۔

ݙند کُرٹݨ: جیویں بعض لوک نند اچ الیندن ، نندر دی حالت اچ اپݨی جاہ توں اُٹھی تے ٹُر پوندن ، وݙے وݙے گھراڑے  ݙیندن ایویں کجھ لوک اینجھے وی ہوندن جیرھے نندر اچ ݙند کُرٹیندن ۔ ݙند کُرٹݨ د ے متعلق سرائیکی وسیب اچ مشہور اے  جو نندر دی حالت اچ جیکر کئی مرد ݙند کُرٹے تاں اہدن جو اے اپݨی دلیری دی وجہ نال اپݨے دشمن دا سر چٹ کریسی یعنی اونکوں قتل کریسی جیکر کئی تریمت یا ٻالڑی نندر اچ ݙند کُرٹیندی ہووے تاں یا اونکوں بدبخت خیال کیتا ویندے اتے آکھیا ویندے اے اپݨے والدین دی موت دا سبب بݨسی ۔

چھوٹے ٻال دے نال لوہے دی کئی شے رکھݨ: چھوٹے تھنڄ ( دودھ) پیندے ٻالے نال لوہے دی کئی شئے ضرور رکھی ویندی اے ۔ نتاں سُتا ہویا ٻال ݙر ویندے۔ اوں تے جن حملہ کر سڳدن۔

سجھ وے سجھ پراݨا گھن تے نواں ݙیـــ: سرائیکی وسیب اچ اے متھ ہُݨ تئیں مستعمل رہ ڳئی اے۔ جیرھے بندے دا  ݙند بھنیج پووے ہااو اوںبھنے ݙند کوں سجھ ݙے منہ کر  بھکیندا ہا اتے نال اے اہدا ہا۔

’’  سجھ وے سجھ پُراݨا ݙند گھن تے نواں ݙے‘‘

لوکیں دا خیال ہا سجھ کوں اے ارداس کرݨ نال بھنے ݙند دی جاہ تے بندے دا نواں ݙند ڄا امدا  ہا۔

ٻال دے کپڑے کہیں ٹنگݨے یا تار تے سُکݨے سٹݨ: لوکیں دے وچ اے خیال عام اے جو  چھوٹے ٻال دے دھوتے ہوئے کپڑے کہیں ٹنگݨے یا تار تے نئیں سٹݨے چاہیدے اوندے نال ٻال یکا اُتے تاڑی راہسی ۔ اپݨے ماء پیو ݙو ݙیکھݨ دی بجائے اوندیاں اکھیں اُتے رہ ویسن ۔ ایں سانگے ٻالیں دے کپڑے کہیں کھٹڑے یا کُرسی تے سُکݨْے سٹݨے چاہیدن

ٻال دے کپڑے نپیڑݨ:  چھوٹے ٻال دے کپڑے وٹ ݙے تے  نپیڑن ْ(نچوڑݨ)  نال ٻال کوں تکلیف تھیندی اے اہدن جو جیویں کپڑے کوں وٹ ݙویندے ویندا اونویں ٻال تکلیف کنوں وٹ کھمدا اتے ولھٹیندے شلھٹیندے ویندا۔

چھوٹے ٻال دے پیر چمݨ:سرائیکی وسیب اچ اے متھ وی پاتی ویندی اے جو چھوٹے ٻال دے پیر نئیں چمݨے چاہیدے ۔ایندے نال ٻال وݙا تھی تے چوری چکاری دی لت اچ پئے ویندے ۔چور  ڈکیت بݨ ویندے۔

لوری دی آواز تے ٻال کوں نندر آوݨ:ہووݨا تاں ایں چاہیدا ہا جو لوری دی آواز تے سُتا ہویاٻال جاڳ پووے ہا لیکن میریں جیرھا ٻال نہ سُمدا پیا ہووے اونکوں لوری ݙے تے نندر ݙیویندئین۔ ایندی کیا وجہ تھی سڳدی اے؟ جے تک میݙی سوچ کم کریندی اے لفظیں دے اپݨے اثرات ہوندن جیویں کہیں کوں مندا ڳالھ کڈھݨ نال اوندے منہ تے غصے دے آثار ظاہر تھیوݨ پئے ویندن۔ کہیں نال کھل تے ڳالھ کریجے تاں اوندے منہ تے مسکان آ ویندی  اے۔ اے لوری دے لفظیں دا معجزہ اتے اوندے مسحور کُن اثرات ہوندن جیندے سݨݨ نال بچہ آسودگی محسوس کریندے اتے ستت اونکوں نندر آ ویندی اے۔   

اکھیں تے ہتھ ݙیوݨ : اکھیں تے ہتھ ݙیوݨ ہک محاورہ ھے جیندا مطلب اے  مارݨ، موت ݙیوݨ۔ عام طور تے عاشقیں دے منُہ اے محاورہ سݨݨ کوں ملدے جیرھے کثرااپݨے محبوب کوں اہدے ݙسدن۔جیکر توں ویندیں تاں ساݙے اکھیں تے ہتھ ݙتی ونڄ ۔یعنی اگر توں ویندیں تاں ساکوں ماری ونڄ تیݙے بغیر ساݙی زندگی کہیں کم دی نئیں۔ کیونجو مرݨ دے بعدکجھ مرݨ والیں دیاں اکھیںکھلیاں ہویاں ہوندئین جنھاں دے بارے آکھیاویندے جو مرݨ والا اپݨے کہیں سڄݨ دی بھال اچ اکھیں کھولی پئے ۔ اہدن بعض دفعہ ایں تھیندے جو مرݨ والے دا کئی بھرا، بھیݨ یا کئی رشتہ دار جیں ویلھے آ ونڄے تاں مردے دیاںاکھیں خود بخود بند تھی ویندئین ۔جیکر آخری دم تئیں مردے دیاں اکھیں بند نہ تھیندیاں پیا ہوون تاںاوندے اکھیں تے ہتھ ݙے تے انھاں کوں بند کیتا ویندے

ایندے علاوہ سرائیکی اچ اکھیں تے ہتھ ݙیوݨ دھوکا ݙیوݨ دے معنی وچ وی گھدا ویندے۔

روہی دا ہک سُکا ٹوبھا

ٹوبھے دی بھر

موئے ہرݨ دیاں کھُلیاں اکھیں

ٹھُلیاں اکھیں

لڳدے مینہ دے بھالے دے وچ

کھُلیاں رہ ڳن

ݙیکھو

ہݨ اسمان توں آندے مینہ دیاں پھینگاں

ایندے کھلیں اکھیں اُتے ہتھ اَن ݙیندئین

بھانویں ریت روہی دی

جاویدآصف

بکائݨ : بکائݨ ہک سایہ دار درخت ھے لیکن ایندے بارے آکھیا ویندے جیرھے گھر وچ بکائݨ دا وݨ ہووے اوں گھر دا مالک ہمیشہ ݙیوڑینت(مقروض ) رہ ویندے۔

پپل: اے ہک اساطیری وݨ اے جیرھا بکائن وانگوں گھاٹا اتے سایہ دار ہوندے ایندے بارے خیال پاتا ویندے  جو پہلے پہل ایکوں ݙیݨیں ٹور آیا ںہن ۔ اے ہک خود رَو درخت اے ۔ ایکوں جن پھوت اتے ݙیݨیں دے خطرے دے تحت لوکیں کݙاہیں ایکوں گھر اچ نئیں رہایا۔ حالانکہ ہندو مذاہب وچ ایکوں بھڳوان دا درجہ حاصل اے۔

نحوست دی علامت وݨ:سوہانجݨا اتے ہرنولی ݙٖو اینجھے وݨ ہن جنھاں وچوں سوہانجݨے دے بارے آکھیا ویندے جو جیرھے گھر اچ سوہانجݨا ہووے اوں گھر دے لوک گھر کوں ہنڈھا ماݨ نئیں سڳدے۔جلد ای انھاں کوں مݙی لݙاݨ کرتے اپݨا گھر چھوڑݨا پوندے۔ایویں ہرنولی اے  جیندے بارے اے شگون اے جو اے ہک منحوس وݨ اے۔

مردے دا کفن چٻاوݨ: جیرھی فوتگی مہینے دے پہلے یا آخری پنج ݙینھاں وچ تھیوے۔ مشہور اے جو انھاں تاریخاں وچ فوت تھیوݨ والا  مردہ قبر اچ دفن تھیوݨ دے بعد کفن چٻیندے اتے اوندی ایں کرت کار نال فوتگیں دا سلسلہ چل پوندے۔  انھاں تاریخاں وچ فوت تھیوݨ والے مردے دی میت کوں کانے دی درسال وچوں لنگھایا ویندے۔فوت تھیوݨ والے دا پتر پُٹھا منجھلا یا پُٹھی ستھݨ (شلوار) پیندے۔ انھاں دے نال نال زمین تے سرم چھٹݨ دا سوّݨ وی کیتا ویندے۔ اتے  اے خیال کیتا ویندے  جو کانے دی درسال وچوں مردے کوں لنگھاوݨ ، پٹھی منجھلی ( دھوتی ) ٻدھݨ ، اتے زمین تے سرم (سرسوں) کیرݨ ) نال مردہ کفن چٻاوݨ توں باز آ ویندے۔

کپڑے دے پُتلے وچ سوئیاں مارݨ:جادو ٹوناہک حقیقت ھے  جیرھا زمانہ جہالت کنوں امدا پئے گو کہ اسلام نے جادو ٹونے دی ممانعت کیتی اے لیکن بعض جہیں تے اے اڄاں وی موجود اے۔ اڄ وی کہیں نال دشمنی کرݨی ہووے تاں لوک جادوگریں کنے ویندن۔ جیرھے بندے کوں مارݨ مقصود ہووے  جادو گر اوندا کپڑے دا پُتلا بݨا تے اوندے وچ سوئیاں پوڑیندن۔ یا وندا مٹی دا پُتلا بݨا تے اونکوں واہندے پاݨی وچ رکھ امدن۔ اے کرتکار کرݨ نال اوندی موت واقع تھی ویندی اے۔

نانواں کڈھݨ: جیکر سرائیکی وسیب اچ کہیں دی چوری تھی ونجے  اتے چوری نہ لبھدی پئی ہووے تاں لوک کہیں مُلاں بھوپے دا در ونڄ کھڑکیندن ۔ او کہیں اݨ ڄاݨ ٻال دے نہوں (ناخن) تے کئی دوائی لا تے  ٻال دے اُتے کئی کپڑا سٹ تے  کئی شئے پڑھݨ شروع کریندن اتے بچے دے نہوں تے چور دی شکل آ ویندی اے ۔

’’ چوری کا سراغ لگانے کے لیے کسی کرنجی آنکھوں والے لڑکے کو جادو کا کاجل لگایا جائے تو وہ چوری کا مال دیکھ لیتا ہے‘‘

رسومِ اقوام : علی عباس جلالپوری

ایندے علاوہ  مُلاں بھوپے حضرات استاوا چا تے کئی کلام پڑھدن جنھاں تے چوری دا شک ہووے انھاں کوں اتھائیں ٻلہا ݙتا ویندے استوا جیندے سامھݨے رُک ونڄے اونکوں چور تصوّر کیتا ویندے۔

’’ ہمارے ہاں  چوری کا سراغ لگاتے وقت کوزہ پھراتے ہیں جبکہ ایران میں اس مقصد کے لیے قرآن گردانی کی رسم ہے‘‘

رسومِ اقوام : علی عباس جلالپوری

بھاہ جھاڳݨ :  سرائیکی وسیب اچ اپݨی بے گناہی ثابت کرݨ سانگے لوک جتھاں ملزم کنوںقرآن چوا تے یا ٻئی کئی قسم چوا تے انھاں دی بے گناہی دے پت گھدی ویندی اے۔  اُتھاںکئی جہیںتے ملزمان کنوں بھاہ وی جھڳوائی ویندی اے۔ بھانویں جو اے ہک اٹل حققت اے جو بھاہ دا کم جلاوݨ اے ۔ پر ایں متھ اچ  لوکیں دا ایمان اے جو بھاہ بے گُناہ  اتے معصوم بندے سانگے گلزار بݨ ویسی ۔ جیویں نارِ نمرود حضرت ابراہیمؑ سانگے معتدل تھی ڳئی ہئی۔

جیلھے کہیں ملزم کنوں بھاہ جھڳواوݨی ہووے اتھاں چری مار تے پکئیں کاٹھیں دی بھاہ دا چخا ٻکھایا ویندے اتے لکڑیاں دے جل ونڄݨ تے ملزمان کوں بھاہ دے دہکدے انڳاریں تے ٹوریا ویندے اوندے کجھ وقفے دے بعد ملزم دے پیر ݙٹھے ویندن جیکر اُنھاں تے کئی جھالا پھلونہاں نکل آ یا ہووے تاں انھاں کوں مجرم تصوّر کیتا ویندے جے انھاں دے پیر سہی سلامت ہوون تاں انھاں کوں بے گناہ سمجھ تے چھوڑ ݙتا  ویندے

بھاہ جھڳواوݨ دی ڳالھ ساکوں رامائن وچ وی ملدی اے۔ جیلھے رام سیتا کوں  ر اوݨ دے قبضے وچوں چھُڑوا تے گھن آیا تاں اوندے دل اچ سیتا دے متعلق بدگمانی پیدا تھئی او شکی تھیا جو اتنا ݙینہہ راوݨ نال گزارݨ دے بعدسیتاپاکباز رہی وی ھے یا کائناں؟ اتے سیتا کوںاپݨی بے گناہی دا بھاہ جھاڳ تے ݙیوݨا پیا۔گو کہ سیتا سانگے بھاہ گلزار نہ تھئی اتے سیتا دے مرݨ تے رام وی بھاہ وچ ٹپ مار تے بھاہ وچ سڑ بھُڄ ڳیا۔  

’’ رام چندر  جیسے دیوتا بھی لنکا سے واپسی پر سیتا کی عصمت پر شک کرتے رہے اور اسے خودکشی پر مجبور کر دیا‘‘

روایاتِ تمدنِ قدیم : علی عباس جلالپوری

ڳل لاوݨ والے کئی  ہوندن ہر خاص و عام نئیں ڳل لیندا

جے تئیں نہ سیتا بھاہ جھاڳے  او  تاݨی رام نئیں  ڳل  لیندا

وس توݨی آصف کُئی کہیں دے سر آئے الزام نئیں ڳل لیندا

میں او بد قسمت نوری  ہاں  جیکوں اپݨا ڄام نئیں ڳل لیندا

جاویدآصف

ایندے علاوہ کجھ سالیں توں اے متھ وی ایجاد تھی ڳئی اے ملزمان کنوں پاݨی دے دُٻے وچ ٹُٻی مرائی ویندی اے۔ دُٻے دی بھر تے وگھے دے فاصلے تے ݙو بندے کھڑ ویندن اتے ملزم کوں پاݨی اچ ٹٻی مارݨ دا آکھیا ویندے جونہی ملزم ٹُٻی مریندن ٻاہر کھڑے شخص ہک بئے دے پاسے ٹُر پوندن جیکر تُٻݨ والے بندے انھاں دی مقررہ جاہ تے پہنچݨ کنوں پہلے پاݨی کنوں ٻاہر سر کڈھن چا تاں انھاں کوں مجرم ڳݨیا ویندے نتاں بے گُناہ ۔

دھی یا پتر دے ڄاوݨ دی پیشین گوئی: جیکر کئی دَبُست (حاملہ) عورت ٹردی جاہ تے پہلے سڄا پیر چاوے تاں اونکوں پُترڄمسی جیکر کھبّٖا پیر چاوے تاں دھی ڄݨیسی۔

مرد، عورت دی پہچان: کئی قصئیں وچ اے ڳالھ وی ملدی اے جو عورت مردانہ کپڑے پا تے میدان اچ آئی شہزادے کوں اوندے اُتے شک پیا جو اے عورت اے۔ تاں اوں اپݨا شک مٹاوݨ سانگے اونکوں کہیں چری ( چھوٹا کھالا) توں گزاریا جیلھے اُوں چری توں لنگھݨ ویلھے پہلے کھٻا پیر چاتا تاںاونکوں پک تھی ڳیا کہ اے تریمت اے۔اوں سڄا پیر پہلے چاتا تاں اونکوں مرد سمجھیا ڳیا۔

نانگ دا اندھا تھی ونڄݨ:  جیرھی حاملہ عورت دے پیٹ وچ  پُتر ہووے او  نانگ دے اڳوںالاوے چاتاں اوندی آواز سُݨ تے نانگ اندھا تھی ویندے۔

ساوݨ مہینے مُشکی نانگ مارݨ:اونویں تاں اے ڳالھ وی سݨݨ کوں ملدی اے جو نانگیں دیاں کئی ونکیاں اینجھیاںہن جیرھیاں ہر موسم ویر رکھیندئین پرسرائیکی وسیب وچ اے مشہور ھے جو ساوݨ دے مہینے وچ مشکی نانگ کوں مارݨ نال مشکی نانگ بندے دا ویری تھی ویندے جیکر نانگݨی کوں مار ݙتا ونڄے تاں نانگ اپݨی مادہ دا پور ( بدلہ ) گھندے اتے مریجݨ والا جیکر نر ہووے تاں اوندی مادہ  بدلہ گھدے بغیر نئیں راہندی ۔ ایں بھئو دے تحت سرائیکی وسیب دے لوک حتی الامکان کوشش کریندن جو ساوݨ وچ اُنھاں دے ہتھوں نانگ نہ مریجے۔

ساوݨ رُت اچ مشکی نانگ کوں مار کھڑے ہیں رفعت

ہݨ تاں ساݙے چار چفیروں ہک پچھانواں راہسی

رفعت عباس

ٻاہروں آوݨ سیتی تھنڄ پیندے ٻال کوں ݙیکھݨ دی ممانعت: گھر آوݨ والے بندے کوں ایں ݙر دے تحت کجھ لمحے گزرݨ دے بعد تھنڄ پیندے ٻال کوں ݙیکھݨ دی اجازت ݙتی ویندی اے جو آوݨ والے دے نال جن بھوت وغیرہ گھر آ ویندن جیرھے چھوٹے ٻچے کیتے نقصان دا باعث بݨدن ۔ ایں سانگے باہروں آوݨ والے کوں کجھ وقت گزرݨ دے بعد تھنڄ پیندے ٻال دے متھے لڳݨا چاہیدئے۔

مالکونس: مالکونس ہک موسیقی دا راڳ اے جیندے بارے مشہور اے  جے کر ایکوں ڳاوݨ والا  تنہائی دے وچ ڳانوے تاں اونکوں جن چمبڑ ویندن۔

دیپک راڳ:در اصل دیپک ہک پرندے دا ناں اے اوندے بارے مشہور جو او جیرھے ویلھے ٻولیندے اونکوں بھاہ لڳ ویندی اے اتے او سڑ تے مر ویندے  ولا کئی ݙینہہ یا کجھ عرصہ بعد اوندی کیری تے بارش تھیندی اے تاں اتھوں ہک پرندہ جنم گھندے۔ اوں پرندے کنوں علم موسیقی والیں ہک راڳ دا ناں دیپک راڳ رکھیے اتے مشہور کر ݙتے جو ایں راڳ کوں وی جیکر ایندے وقت تے ڳانویا ونڄے تاں ڳاوݨ والے کوں بھاہ لڳ ویندی ۔ جتھوں ایں راڳ کوں گویّے نئیں ڳمدے۔ واللہ عالم ایں ڳالھ اچ کتنا صداقت اے لیکن اے ڳالھ میں مہدی حسن صاحب دے منہ سُݨی ہئی جو میں کئی دفعہ گائیکی دے اثرات نال شیشے دی جڳ/گلاس تروڑ چُکاں۔  

انھاں اساطیر دے نال نال  چندر تے ٻڈھڑی دا چرخہ کتݨ یا چندر وچ ٹالھی یا کہیں ٻئے وݨ دا ہووݨ وی اساطیر یعنی سرائیکی مِتھ دے زُمرے وچ آندے۔

توں آ تاں سہی تیݙی پینگھ کیتے میں چندر اِچ ٹالھی تاڑی پیاں

(حافظ گلاب فیاض)

تیݙی تابش پینگھ دا خیال آوے میکوں چندر اِچ ٹالھی ݙسدی ھے

(نوازتابش)

نانی ٻڈھڑی             

میں تیکوں روزانہ ݙہداں     

   توں وت اوہو چرخہ چا تے     

  چرخ دے نیڑے           

چندر دے ہاں وچ ونڄ  ٻاہندی ہِیں

آخر ݙس توں کیا چاہندی ہِیں

( ریاض عصمت)

ایندے علاوہ ایں خیال دی نفی کر تے ایں خیال دی ہوندکوں ظاہرکریندی زبیر احمد چچہ دی ہک نظم ݙیکھو۔

چندر تے جیکر ٻڈھڑی ہوندی

ٻڈھڑی دا جے چرخہ ہوندا

چرخہ جیکر تند کتیندا

ریشم ریشم چانݨ والی

ݙینھ سُہاڳ دے آنݨ والی

ول تاں چن دی چوݙی توݨی

چن دی ہر ہک چوݙی توݨی

اتنے تھان زمین تے لاہندے

کوئی  ٻڈھی ھے کئی  صدیاں دی

ٻیٹھی کھِرکا کھرکے چن دے وچ

(مخمور قلندری)

ایویںکئی وݨ کئی پکھے اتے کئی شہیں ہن جنھاں کوں سرائیکی اساطیروچ شمار کیتا ویندے ۔ کہیں دربار دے اڳوں کھڑے درخت دے پتے کھاوݨ نال عورت کوں پیٹ تھی ونڄݨ وغیرہ کوں وی  اساطیر دے تلاوڑے وچ تولیا ونڄ سڳیندے۔

مثال دے طور تے

منور آکاش دی کتاب ’’مقامی آدمی کاموقف ‘‘وچ منور آکاش دے ہک سوال دے جواب اچ رفعت عباس سئیں اہدن۔

منور آکاش:اساطیری درخت اساطیری گاݙی تساں انھاں چیزاں کوں مقامیت نال جوڑیندو، انھاں کوں سماجی تے سیاسی عمل نال جوڑیا ونڄ سڳیندے؟

رفعت عباس : اے ساریاں سماجی تے سیاسی ڳالھیں ہن۔شکر گزار ہاں کہ تساں میکوں مزید وضاحت دا موقع ݙتے۔ پہلے عرض کر ݙیواں کہ اساطیر مقامیت دا تسلسل ہن  انھاں دا کہیں ہک زمانے  ، مذہب یا مت نال کئی تعلق کائنی ۔ دریاویں دا دیوتا ’’ ایم پنت‘‘  وݙی آسانی نال دُل دریا اتے خواج خضر بݨ ویندے۔جنگل دا دیوتا ’’ بن را‘‘ وݙی سہولت نال  ہر ویڑھے دا’’ گھوٹ‘‘ بݨ تے ماء دی دعا وچ ڈھل ویندے

شالا جیوے بن را

اتے اے اساطیری وݨ اتے اساطیری گاݙی ساݙیاں نویاں نکور سماجی تے سیاسی علامتاں ہن۔ اے اساݙے سیاسی موقف دا اظہار ہن  ۔اے اساطیری وݨ ساݙی مقامیت اچ ودھدے پھلدے ۔ اے او درخت اے جیں تے ساݙے پیو ݙاݙے دے مکھڑے دے پھل پھُل لڳدن۔حملہ آور یا تاجر دا اساطیری وݨ اوندے اپݨے خطے وچ رہ ویندے۔اونکوں کہیں گھوڑے یا بحری جہاز تے لݙ تے نئیں آندا ونڄ سڳیندا۔  اڳوں مقامیت دا اپݨا درخت اے جیں تے کہیں حملہ آور یا تاجر دے  وݙکیں دے پھُل نئیں ترڑدے۔ایویں حملہ آور یا تاجر جیلھے گھوڑے تے اُلانگ ولیندے یا بحری جہاز تے چڑھدے تاں اساطیری گڑگاݙا اوندے نال نئیں ٹردا۔ کولبس دا جہاز جیلھے جنوبی امریکہ پڄیا تاں پرتگال یا سپین دی اساطیری گاݙی انھاں دے نال کائنا ہئی ۔ او پرتگال یا سپین دی  ای تھی تے رہ ڳئی۔ گبریل گارسیا مارکیز جیلھے نیل آر مسٹرانگ کنوں پہلے چندر تے پڄݨ دی ڳالھ کریندے تاں او مقامی انڈین دی اساطیری گاݙی دی ڳالھ کریندے۔‘‘

قصہ مختصر ایں طرح دیاںکئی اساطیراں کئی متھ ساکوں اڄ وی اپݨے معمولات اتے سرائیکی ادب اچ ݙیکھݨ کوں ملدئین۔جیں توں اندازہ تھیندے بھانویں جو حال اچ انھاں اساطیر دی اتناوقعت تے اہمیت نہ ہووے ماضی وچ انھاں دی ضرور اہمیت رہی ہوسی جتھوں تاں چند ہک اسطور دے علاوہ باقی اکثراساطیراں حالی تئیں اپݨی جاہ تے اونویں دیاں اونویں موجود ہن۔

کتابیات

• روایاتِ تمدن قدیم: علی عباس جلالپوری

• رسومِ اقوام: علی عباس جلالپوری

• عام فکری مغالطے : علی عباس جلالپوری

• رامائن: والمیکی

• پلوتا: سلیم شہزاد

• بھگوت گیتا: روشن لعل ایم اے

• معنی دا پندھ : محمداسلم رسولپوری

• سرائیکی لوک موسیقی: محمد اسلم رسولپوری چھیڑو ہتھ نہ مُرلی   اشولال

• گوتم نال جھیڑا : اشو لال

• پھل سرمی دے: عزیز شاہد

• مقامی آدمی کا موقف : منور آکاش

• نشانی : ریاض عصمت

• چندر اچ ٹالھی:  حافظ گلاب فیاض

• چاندی مڑھیے طاق: زبیر احمد

• اللہ لہیسی مونجھاں: حبیب موہاݨا

• سیتلاں دے داغ:    حبیب موہاݨا

• کفتاں :   صفدر کربلائی

• سرائیکی وسیب اچ اسطوری روایات (آرٹیکل ) :   طارق اسماعیل احمدانی

ہمہ جہت لکھاری

تکلم انسان کے وجود کی پہلی دلیل ہے اور کلام کا سب سے بڑا ذریعہ زبان ہے۔دنیا میں کم و بیش ساڑھے چھ ہزار زبانیں بولی،لکھی اور پڑھی جاتی ہیں جن میں سے ہر زبان اپنے بولنے والوں کے لیے محترم و مقدم ہے اور ماں کا درجہ رکھتی ہے۔جب زبان کی محبت دَر آئے تو قرطاس پر تحریریں جنم لیتی ہیں اور ان تحریروں کا معیار اس بات کی ضمانت ہوتا ہے کہ اُس زبان نے دنیا پر کتنا عرصہ راج کرنا ہے، زندہ رہنا ہے اور کب اپنے بولنے والوں کو مایوس کرتے ہوئے دوسری زبانوں کی طرف راغب کر کے خود لائبریریوں کی زینت بن جانا ہے۔

زرخیر مٹی ہمیشہ عظیم لکھاریوں کو جنم دیتی رہتی ہے اور وہ زبان و ثقافت کی ترویج کے لیے شاعری، افسانہ، ناول،ڈرامہ، فلم اور تحقیق کی شکل میں امر تحریریں قرطاس کے سپرد کرتے رہتے ہیں جو بجا طور پر زبان و ادب کے بقا حوالہ بنتی ہیں۔

دنیا دی کہیں  ٻولی کیتے  اللہ  وانج  نی  کیتی

ہر ٻولی دے کیتے ہک ادھ  خواجہ رکھیا ڳیائے

ساحررنگپوری

میرا سوہنا ملکِ پاکستان مختلف زبانوں، تہذیبوں اور ثقافتوں کا ایسا گلدستہ ہے جس میں موجود ہر پھول کی اپنی خوشبو ہے۔ سرائیکی زبان پاکستان کے مرکزی حصے کی اکثریتی زبان ہے جو پورے پاکستان میں بولی اور سمجھی جاتی ہے۔سرائیکی اپنی شاندار ثقافتی روایات، تہذیبی رچائو اور مٹھاس کی وجہ سے اپنا ایک منفرد مقام رکھنے کے ساتھ ساتھ پاکستانی ثقافتوں کی آپسی جڑت میں بھی اہم کردار ادا کر رہی ہے۔سلطان باہو، خواجہ غلام فرید، مولوی لطف علی، احمد خان طارق اور رفعت عباس کی شاعری اس زبان میں درسِ محبت کا معتبر حوالہ ہیں۔

تحریر کے اجزا میں سے زبان کو عام لوگوں تک پہنچانے والا جزو شاعری ہے ناول و افسانہ پڑھنے والوں کے لیے راحتِ قلب جب کہ تحقیق زبان کے بقا کی ضامن ہوتی ہے۔ یہ تینوں اجزا مل کر کسی بھی زبان کے مستقبل کا فیصلہ کرتے ہیں۔سرائیکی زبان کی خوش نصیبی رہی کہ اللہ نے اسے شہرہ آفاق شاعروں، ادیبوں اور محققین سے نوازا۔ بڑے لکھاریوں کے اسی قبیل میں ایک نام راجن پور کی دھرتی سے تعلق رکھنے والا جاوید آصف کا بھی ہے جو ایک شاندار شاعر، معتبر افسانہ نگار ہونے کے ساتھ ساتھ اب تحقیق کے میدان میں بھی اپنا لوہا منوا رہا ہے۔

جاوید آصف نے ادب کی دنیا میں بطور شاعر قدم رکھا اور پھر دیکھتے ہی دیکھتے افسانہ نگاری اور تحقیق کے میدان میں بھی بہت سے کل وقتی محققین اور افسانہ نگاروں کو پیچھے چھوڑتے ہوئے اپنی مسلمہ حیثیت منوا لی۔ اگر جاوید آصف کی شاعری پر بات کی جائے تو ’’وساندر‘‘ اور ’’کھارے چڑھدی سِک‘‘ اس کی شعری صلاحیت کا معتبر حوالہ ہیں جو بالترتیب سال 2015 اور 2018 میں منشاء شہود پر آئیں۔جاوید آصف کی شاعری تصوف، عشق و محبت، معاشرتی المیوں اور سماجی دکھوں کے اظہاریوں سے بھرپور ہونے کے ساتھ ساتھ امید کی کرن بھی ہے جو شاندار مستقبل کی نوید سناتی ہے۔ جاوید آصف کی شاعری سے کچھ اشعار

جیکر میݙی حاضری کوں چھیکڑ دے وچ لکھیا ڳئے تاں کیرھا فرق اے

سکون دے نال سئیں کوں ملساں جے ملساں بعد اچ نکھڑساں بعد  اچ

ساݙے  مسئلے  زمینی  ہن  نہ  آن  اسمان کوں  ادھ  اچ

میݙی جاں طور دیاں ڳالھیں تاں ہن ٻہوں دور دیاں ڳالھیں

کیوں نہ ہُݨ پوجا کروں چھوڑ کے تیکوں ایندی

تیݙی مخلوق وی تاں تیݙی جھلک ݙیندی ھے

تیݙی تصویر ٹنگیندی میں اوندے چئوں پاسوں

کاش گھر  ہوندا  اوندی  چار  دیواری  ہوندی

اماں ہر کئی گھر  ول  آندے  ،  میݙا  لالا

عید اُتے وی گھر نئیں آندا کیوں نئیں آندا

افسانہ نگاری میں بھی جاوید آصف اپنے آپ کو منوا چکا ہے ان کا ایک افسانوی مجموعہ ’’لئی ہار‘‘  2016میں چھپ کر منظر عام پر آ چکا ہے جس میں کل سترہ کہانیاں ہیں۔لئی ہار، بِرہا، وٹہ سٹہ، پارت، پیلھوں، موکل، تھالی دا وتائوں، کاں دی کاوݨی مرڳئی اور نہ پایم ݙس منزل دا ایسے شاہکار افسانے ہیں جو پڑھنے والے کو اپنے حصار سے نکلنے نہیں دیتے۔افسانوں کے تمام کردار مکمل طور پر مقامی ہیں اور یہی مقامی کردار ہیں جو کہانی پڑھنے والوں کو جکڑ لیتے ہیں۔ کہانی کے پلاٹ پر جاوید آصف کی گرفت قاری کو کہانی مکمل پڑھے بغیر اس سے الگ نہیں ہونے دیتی۔ جاوید آصف کی کہانی ایک تصویری نمائش کی مانند ہے جس میں مونجھ اور غم کی تصویری شکل دیکھنے کو ملتی ہے۔طرز تحریر دیکھیے

ــ’’سکول اچ ترائے مہینے گرمی دیاں چھٹیاں جو تھیون ہا بندے تاں بندے وستی دے زناوریں دے کلے وی پپل تلے لڳ ویندے ہن۔ ایہو پپل تاں ہا جیڑھا سب دے سریں تے چھاں کیتی راہندا ہا تے کہیں دے سر تے دھپ دا کݨاواں نہ آوݨ ݙیندا ہا۔ ایں تاں کݙاہیں کہیں کیتے ہاں سوڑا نہ کیتا ہا۔چھٹی دے بعد کتھائوں ور لکیج ویندا ہا تاں کتھائوںشیدݨ،کتھائوں ٻال لاٹو وہیندے ودے ہوندے ہن تاں کتھائوں ٹک بل کھیݙدے، ٻال لُک چھپا جو کھیݙن ہا تاں اِٹی ایہو پپل دا منڈھ ہوندا ہا‘‘

تحقیق ایک ایسا شعبہ ہے جس میں رد کا خدشہ ہر وقت لگا رہتا ہے۔ تحقیق کے لیے موضوع کا چنائو بھی ایک تحقیق سے کم نہیں اور پھر اسی موضوع کے ارد گرد رہتے ہوئے تحقیق کو پایہ تکمیل تک پہنچانا جوئے شیر لانے کے مترادف ہے۔کسی بھی زبان

میں اساطیر کی اہمیت سے انکار ممکن نہیں۔ اساطیر کسی بھی زبان کی لوک دانش، رسوم و روایات، رہن سہن، بود و باش اور ان تمام اجزا کی مد میں حاصل کیے گئے تجربے کا نچوڑ ہوتی ہے۔ کسی بھی زبان میں اساطیرکے موضوع پر تحقیق، مواد کو مجتمع کرنا اور اسے کتابی شکل میں لانا ایک نہایت ہی مشکل عمل ہے اور یہ مشکلات اس وقت مزید بڑھ جاتی ہیں جب کسی زبان میں یہ کام پہلی مرتبہ سر انجام دیا جا رہا ہو۔ سرائیکی زبان میں اساطیر کے موضوع پر کام کرنا جوئے شیر لانے سے کم نہیں تھا لیکن جاوید آصف نے اس موضوع کو چنا اور کام کو احسن طریقے سے پایہ تکمیل تک پہنچایا جو ان کی تحقیقی گرفت کا منہ بولتا ثبوت ہے۔ پوری سرائیکی لوک دانش اور رسوم و روایات آپ کو اسی ایک کتاب میں مجتمع نظر آئیں گی۔کتاب میں جگہ جگہ پر موجود حوالہ جات اس بات کے غماز ہیں کہ جاوید آصف ایک وسیع المطالعہ شخصیت ہیں جو تحقیق کا بنیادی نقظہ ہے۔جاوید آصف امر تحریروں کا خالق لکھاری ہے جس کی تمام تحریریں زندہ رہنے والی تاریخ کا حصہ ہوں گی۔جاوید آصف کا لکھا گیا سچ کسی لفظی گواہی کا محتاج نہیں۔ میری اللہ تعالیٰ سے دعا ہے وہ جاوید آصف کے قلم میں مزید برکت عطا کرے اور ہم اس کی لکھتوں سے مستفید ہوتے رہیں۔  

ساحر ؔ رنگ پوری

اوکاڑہ