Wb/skr/سرائیکی قلم قبیلہ (مصنف : ظہور دھریجہ)

سرائیکی قلم قبیلہ

ظہور دھریجہ

جھوک پبلشرز  دولت گیٹ ملتان

0308-7385765،  061-4511568

2016ء

سارے ہتھ ہتھیکڑے ہِن

ناں کتاب:سرائیکی قلم قبیلہ

مصنف:ظہور دھریجہ

مُکھ پناں:زبیر دھریجہ

کمپوزنگ:شبیر بلوچ۔ عامر سلیم دھریجہ

چھاپہ خانہ :جھوک پرنٹرز ملتان

پہلی اشاعت:دسمبر2016 ء

مُل :500 روپے

انتساب

مہاندرے دانشور ،ادیب تے سینئر صحافی

سئیں مسیح اللہ خان جام پوری

ایڈیٹر ݙینھ وار جھوک سرائیکی ملتان

     دے ناں

جنہاں دیاں محبتاں تے شفقتاں

میݙی حیاتی دا قیمتی سرمایہ ہِن

ظہور دھریجہ

موہری اکھر

سرائیکی قلم قبیلہ۔ ایں کتاب دا مطلب اے نی جو سارا قبیلہ ایندے وچ آ ڳے ۔ جیویں سرائیکی وطن وسیب ٻہوں وݙا ہے ، ایویں ایندا قلم قبیلہ وی ٻہوں وݙا ہے ۔ سرائیکی لکھاریں دی تعداد ہزاراں تے لکھیں وچ ہے ۔ ایں کتاب دے وچ چند سو لکھاری آئے ہوسن ، ایندے وچ وی اے ڳالھ شامل کائنی جو وݙے وݙے لکھاری آ ڳن تے باقی رہ ڳن ۔ سچی ڳالھ تاں اے ہے جو وݙے لکھاریں دے وچوں وی محض اعشاریہ ہک فیصد آئے ہوسن اتے چھوٹے لکھاریں دی صورتحال وی ایویں ہے ۔ میں تاں صرف ایں کتاب اچ او لکھاری گھن آ سڳیاں جو اپݨی کتابیں دی اشاعت دے سلسلے وچ میݙے کول آندے رہ ڳن یا ول کجھ او لوک ہِن جو میݙے رابطے اچ آ سڳن ۔ ایں موضوع تے میݙیاں ٻہوں ساریاں لکھتاں اڄاں باقی اِن ۔ کیونجو میں چہندا ہم جو ݙیڈھ ݙو سو صفحے دی کتاب آوے پر کم ودھدا ودھدا ݙوڑا چوڑا تھی ڳے ۔ قبیلے دے باقی لوک ٻئی کتاب اچ آؤسن ۔ اے ڳالھ میں ایں سانگے لکھی اے جو کوئی سنگتی محسوس نہ کرے جو کتاب اچ فلاݨے دا ذکر آئے تے میݙا نی آیا ۔ میں اے وی ݙسی ونڄاں جو کتاب اچ مضمون اڳوں پِچھوں ہوسن ، بے ترتیبی دی وجہ مصروفیت ہے ۔ جیویں جو سب کوں پتہ ہے جوخبریں اخبار اچ اساں سرائیکیں تے سرائیکی دشمنیں ݙو ترائے مہینے پہلے حملہ کیتا تے آکھیا جو سرائیکی ادیب، شاعر تے لکھاری غردار اِن تے سرائیکی کوئی زبان کائنی ، سرائیکی جانگلیں دی زبان اے ، سرائیکی ہندویں دی زبان اے تے اردو مسلمانیں دی زبان اے ۔ ایں بک بک دی ولدی ݙیوݨ اچ ترائے مہینے لڳ ڳن ۔ سرائیکی اخبار، سرائیکی کتاباں ، سرائیکی فنکشن ول روزی دے مسئلے ، کہیں پاسوں سِر کھنݨ دی واند کائنی ۔ ایں لیکھے میں آپ منینداں جو میݙی ایں کتاب دے وچ کمیاں کوتاہیاں تے غلطیاں ہوسن تے مضامین دے کتھائیں بے ترتیبی نظر آوے تاں میکوں معاف کریسو ۔

کتاب دی اشاعت کیوں ؟

سرائیکی کتاباں ماشاء اللہ ٻہوں چھپیدیاں پن ۔ ایں کتاب دی اشاعت کیوں ؟ ایندا ہِک جواب تاں اے ہے جو یوسف دے خریداریں وچ ناں ڳݨیج پووے ‘ ݙوجھا اے جو میں جیرھے  مضمون لکھین یا اہل قلم دا ذکر کیتے ایندے وچ صرف ہِک شخصیت دی ڳالھ نی بلکہ ایندے وچ ڈھیر سارے موضوعات آئن ۔ مثال طور تے ڈاکٹر نصر اللہ ناصر دی تحقیقی مقالے دا ذکر اے تاں اتھاں ڈاکٹر نصر اللہ ناصر نال جیرھا تعصب ورتیا ڳیا ، اوندا وی ذکر ہے۔ جیرھیاں رکاوٹاں پاتیاں ڳیاں اوندا وی ذکر اے ۔ جیرھے رویئے سامݨے آئے ، اوندا وی ذکر ہے ۔ایویں جتنے وی مضمون ہِن انہائیں وچ آپݨی آپݨی جاہ تے وسیب دے ݙکھ الیندن تے ایہ ڳالھ اپݨے وسیب کوں ݙسݨ دی ضرورت ہے کیوں جو اساں ہِک ٻئے توں ڳالھیں سُݨ تے اڳوں واسطے اپݨی راہ بݨا سڳوں ۔

کامیابیاں

سرائیکی اہل قلم دے کوششیں نال احٖ سرائیکی وچ پی ایچ ڈی تھیندی پئی اے ۔ پہلے سرائیکی تعلیم ہِک خواب ہا ۔ ایم اے سرائیکی شروع تھئی ، ول کالجیں دے وچ بی اے تے ایف اے آئی، ہُݨ نانویں ،ݙاہویں کیتے سرائیکی دا سلیبس منظور تھی ڳئے ۔ دیرہ اسماعیل خان تے ٹانک وچ سرائیکی پہلی جماعت توں پڑھائی ویندی پئی اے۔ اے ٻہوں وݙیاں کامیابیاں ہِن ۔ پہلے ایم اے سرائیکی خال خال ہوندے ہن ، ہُݨ ہزاراں لوک ایم اے سرائیکی کر ڳن ۔ پہلے ایم فل تے پی ایچ ڈی سرائیکی کوئی نہ ہوندا ہا ، ہُݨ ٻہوں سارے لوک ایم فل تے پی ایچ ڈی کر ڳن بلکہ انہاں سب دا ہُݨ نوکریں دا مسئلہ ہے۔ سرائیکی تعلیم یافتہ ہزاراں بے روزگار اِن ۔ کالجیں واسطے کجھ سیٹاں آئن پر اے اٹے اچ لوݨ برابر اِن ۔ اساں ساریں کوں رَل تے کالجیں تے سکولیں اچ سرائیکی دیاں پوسٹاں حاصل کرݨیاں چہیدیاں ہِن ۔ اے ایویں ممکن ہے جو جیرھے استاد کالجیں اچ کھڑن تے جیرھے استاد یونیورسٹیں اچ پڑھیندے کھڑن ، او اپݨی کارکردگی چنڳی بݨاون ۔ اے ڳالھ وی اساݙے کامیابیں اچ شامل اے جو پہلے سرائیکی الیندے نی تے سرائیکی اکھویندے ویلھے اجھکدے ہن ۔ احٖ سرائیکی سینہ تاݨ تے اپݨی ماء ٻولی اچ ڳالھ کریندے ، احٖ وزیراعظم یوسف رضا گیلانی وزیراعظم ہوندے ہوئیں اسمبلی اچ کھڑ تے اعلان کریندے ’’ میکوں اپݨے سرائیکی ہووݨ تے فخر اے ۔ ‘‘ سرائیکی دیاں اے کامیابیاں سونے دے اکھریں نال لکھݨ دے قابل ہِن ۔

سرائیکی وسیب دی قدامت

سرائیکی وسیب دی تاریخ اتنی قدیم اے ، جتنی انسان دی اپݨی تاریخ ۔ سرائیکی وسیب او خطہ ہے جتھاں انسان اپݨے پیریں تے ٹرݨ سکھیا ۔ سرائیکی وسیب دے آثار ایندی سب توں وݙی گواہی ہِن ۔ تاریخی کتابیں دے وچ سرائیکی وسیب کوں ست دریاویں دی سرزمین آکھیا ڳئے تے اینکوں بیت الذہب یعنی سونے دا گھر وی آکھیا ڳے۔ ایہا وجہ ہے جو حملہ آور ہمیشہ سرائیکی وسیب تے حملے تے سرائیکی وسیب کوں نیست و نابود کریندے رہ ڳئے تے سرائیکی وسیب دے لوکیں ہمیشہ حملہ آوریں دی مزاحمت کیتی تے سرائیکی وسیب کوں زندہ رکھیا ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو سرائیکی تہذیب دنیا دے سارے تہذیباں توں قدیم تے وݙی ہے ۔ احٖ وی اے تہذیب پنج لکھ مربع میل تے کھنڈی ہوئی ہے ۔

سرائیکی زبان

سرائیکی ٻہوں قدیم زبان اے تے موجودہ پاکستان دے سارے علاقیاں دے وچ ٻولی ویندی اے ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو موجودہ پاکستان دی قومی تے رابطے دی زبان بݨݨ دا حق سرائیکی کوں حاصل ہا مگر حکمرانیں نہ صرف ایہ جو سرائیکی کنوں اے حق کھسیا ہویا ہے بلکہ انہائیں دی نت کوشش اے ہے جو سرائیکی کوں مار تے مُکا ݙتا ونڄے پر سرائیکی دیاں جڑہاں شہ تئیں لتھیاں ہویاں ہِن تے دنیا دی کوئی طاقت سرائیکی کوںختم نی کر سڳدی ۔ ماہرین لسانیات لکھئے جو سرائیکی مدر لینگویج اے تے ایندا درجہ ماء ددا درجہ ہے ۔ اے زبانیں دی ماء ہے ۔ احٖ سرائیکی وچ پی ایچ ڈی تھیندی پی اے تاں او وقت پرے کائنی جو سرائیکی دا شمار دنیا دے طاقتور زبانیں دے وچ تھیسے۔ پہلے ہر کوئی سرائیکی کوں مٹھا مٹھا آکھ تے کھادی رکھئے ۔ سرائیکی دی مٹھاس اچ کوئی شک نی پر سرائیکی قوم کوں نڳل ونڄݨ دی کہیں کوں اجازت نہ ݙیسوں ۔

یونیورسٹی دے استاد

ایں ویلھے زکریا یونیورسٹی ملتان ، اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور تے علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی اچ سرائیکی پڑھائی ویندی پئی اے ۔ زکریا یونیورسٹی وچ صرف ہک سرائیکی شعبہ نی بلکہ سندھیالوجی دی طرز تے اے ہِک ٻہوں وݙا ادارہ ہے جیندا ناں سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر ہے ۔ ایں ادارے دے وچ ست اٹھ شعبے منظور شدہ ہِن جنہاں دا ہر سال یونیورسٹی بجٹ اچ فنڈ وی آندے تے پوسٹاں وی پر اتھاں ایہو جہی سیاست چلی پئی اے جو سرائیکی اپݨے پیر تے آپ کہاڑیاں مریندے ٻیٹھن ۔ سرائیکی شاعر قیس فریدی اکھیندے ’’ مِلاں آپ کوں آپ تاں قیس کیویں ، میں آپ اپݨے رستے دی دیوار بݨ ڳیاں ‘‘ ۔ ایہو حال ایں شعبے دا ہے پر اساکوں اکھیں موٹ تے اپݨی بربادی دا تماشہ نی ݙیکھݨا چہیدا ۔ اے ادارہ اساکوں کہیں پلیٹ اچ رکھ تے نی ݙتا تے نہ ای خیرات دے طور تے ملیئے۔ ایندے پِچھوں طویل جدوجہد تے وݙیاں قربانیاں ہِن۔ اساکوں سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر دے تمام شعبے بحال کراوݨے چہیدن ، تمام پوسٹاں فِل کراوݨیاں چہیدین تے جیرھے لوک شعبے دے وچ ٻہہ تے کم نی کریندے ‘ انہاں کوں مِل تے بہتری دا آکھݨاں چہیدے تے او چنڳائی آلے پاسے نی امدے تاں ول کہیں طرح دا کوئی سمجھوتہ نی کرݨا چہیدا ، ول کُھل تے ڳالھ کرݨی چہیدی اے جو تُساں اپݨیاں سیاستاں کرݨین ، ہِک ٻئے نال ضداں مُکاوݨین تاں ول اے ساریاں لڑائیاں کہیں ٻئے پاسے ونڄ کرو تے سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر دی جان چھوڑو ۔ اساکوں اپݨے ادارے بچاوݨ سانگے ٻہر آوݨا پوسے ۔ زکریا یونیورسٹی وچ ایم فل دا سلیبس منظور اے پر کلاساں شروع نی کرائیاں ویندیاں پیاں ، وجہ اے ہے جو ایم فل دیاں کلاساں شروع تھیندین تاں پی ایچ ڈی آؤسن ، ول ہُݨ جیرھے دھڄ بݨائی ٻیٹھن ‘ انہاں کوں تلے آوݨاں پوسے ، ایں کوڑی پھوت کوں بچاوݨ سانگے سرائیکی دا ستیاناس کیتی ویندن۔ زکریا یونیورسٹی دے مقابلے وچ اسلامیہ یونیورسٹی دی ایں لحاظ نال حالت بہتر ہے جو انہاں ایم فل شروع کرا ݙتی اے تے انہاں دا پی ایچ ڈی دا اشتہار وی آوݨ آلا ہے ۔ باقی سرائیکی طلباء دی حوصلہ شکنی اُتھاں وی تھیندی اے ۔ جے طالب کہیں وجہ توں نہ آ سڳے تاں اونکوں سِدھے سِدھے ماء بھیݨ دے مندے کڈھیئے ویندن تے جیکر استاد کئی کئی ہفتے تے کئی کئی مہینے کلاساں نہ گھنن تاں کئی پُچھݨ آلا نی ہوندا۔ سیاستاں اتھاں وی چلدیاں پِن ۔ سرائیکی قلم قبیلے دے لوکیں کوں ایں سلسلے دے وچ اپݨا کردار ادا کرݨا چہیدے تے ہر چنڳی ڳالھ دی تعریف کرݨ اچ وی دیر نی کرݨی چہیدی ۔ جتھاں سرائیکی دا نقصان تھیندا پیا ہووے تاں ول اتھاں چُپ رہݨ جرم اے ۔کالجیں دے وچ جیرھے استاد کھڑن انہائیں دی کارکردگی ماسوا چند ہِک ٻہوں مایوس کُن ہے ۔ ایویں لڳدے کہ اے شودے صرف نوکریں دے سِکاتے ہِن تے انہاں کوں تنخواہیں نال غرض ہئی ۔ چند ہِک کوں چھوڑ تے باقی احٖ تک کہیں کتاباں تاں کیا کوئی اندھا کاݨاں سرائیکی مضمون وی نی لکھیا ۔ ڈھیر سارے تاں شودے ایجھے ہِن جنہائیں کوں آپ کجھ نی امدا او ٻئے کوں کیا پڑھیسن پر کوئی بندہ ماء دے پیٹ اچوں سِکھ تے تاں نی امدا ۔ اللہ موقع ݙتے تاں ہولے ہولے کجھ لِکھو ، کجھ پڑھو ، کجھ سِکھو تانجو کہیں کوں اے آکھݨ دا موقع نہ ملے جو سرائیکی نکمے تے نا اہل ہِن ۔اے ساریاں ڳالھیں میں ݙکھ کنوں لکھین ۔ میکوں وی پتہ ہے جو اتھاں سچ سݨݨ دا رواج کینھی ، بہرحال سرائیکی قلم قبیلے دے لوکیں کوں انہاں ڳالھیں تے غور کرݨا چہیدے۔

اولاد نال سرائیکی توں انکار

ڈھیر سارے سرائیکی اپݨے گھریں دے وچ اپݨی اولاد نال سرائیکی نی الیندے ۔ اے ٻہوں وݙا جرم اے ۔ کہیں وی ٻال توں اوندی ماء ٻولی کھسݨ اوندی زبان کوں قتل کرݨ وانگے ہے۔ جیں کنے چار پیسے آ ونڄن ‘ او ول منہ چِٻا کر تے اپݨی اولاد نال ٻیاں ٻولیاں ٻولݨ پئے ویندے ۔ میں ہِک تکڑے بندے کوں آکھیا جو تُساں اپݨی اولاد نال سرائیکی کیوں نی الیندے ۔ اوں ولدی ݙتی نہ سئیں اساں اپݨے نوکریں نال سرائیکی الیندوں ۔ میکوں مکنی چڑھ ڳئی تے میں اونکوں سِدھیاں سݨائیاں ۔ ول میں اوندے نال الاوݨ چھوڑ ݙتا ۔ ایجھے لوک قابلِ نفرت ہِن۔ جو اپݨی اولاد نال اپݨی ماء ٻولی نی ٻولیندے ۔ ایں مرض دا شکار سرائیکی استاد وی ہِن تے ایں مرض دا شکار سرائیکی پڑھاوݨ آلے استاد وی ہِن ۔ میکوں تاں لکھدیں ہوئیں شرم  امدی اے جو اساکوں اے وی اطلاع ملی ہے سرائیکی شعبے دے وچ وی لیکچر اردو اچ ݙیوݨ آلے موجود اِن تے کجھ ایجھے لوک وی ہِن جیرھے سرائیکی شعبے دے دفتریں دے وچ ہِک ٻئے نال اردو الیندن۔ میݙی ایں ڳالھ دا مطلب اے نی جو میں اردو دے خلاف نفرت کھنڈیندا پیاں ۔ میں اردو دے خلاف نفرت دی ڳالھ نی کریندا ، بلکہ میںاپݨی سرائیکی کون نفرت توں بچاوݨ دا آکھینداں۔ اے ڳالھ کرینداں جو جیرھے لوک سرائیکی دے نال نفرت کریندن ، سرائیکی کوں ݙوجھے درجے دی زبان سمجھدن تے سرائیکی شعبیں دے وچ ٻہہ تے وی سرائیکی نی الیندے یا سرائیکی دے وچ لیکچر نی ݙیندے تاں او قومی مجرم ہِن ۔ ایجھے لوکیں کوں سرائیکی قلم قبیلے دے لوک کن کنوں پکڑ تے ٻہر پُڄا آون۔ جے تئیں گندے کوں گندا نہ اکھیسوں ، کوڑ کوں کوڑ نہ اکھیسوں ، برے کوں برا نہ اکھیسوں تاں ول اساں آپ منافق ہوسوں تے منافقت کفر توں وی بری شئے ہے ۔

سرائیکی ادارے

ساہ دا وساہ کائنی ‘ بندے امدے ویندے رہ ویندن ۔ کہیں وی زبان دی ترقی واسطے اداریں دا وجود ضروری اے ۔ سرائیکی ماء ٻولی دی ترقی سانگے اپݨے طور تے کجھ ادارے کم کریندے پِن ، پر اداریں دی تعداد تے انہائیں دی کارکردگی کوں ودھاوݨ دی ضرورت اے ۔ سرائیکی مجلس بہاولپور ہِک ایجھا ادارہ ہا جیندے کول کروڑاں روپے دی زمین بلڈنگ تے جاہ ہئی پر اُتھاں ادب کوں اکھاڑہ بݨا ݙتا ڳے ۔وجہ اے ہئی جو ایں ادارے تے قبضہ بے ادب لوکیں دا امدا پے ۔ جے کوئی ادیب آیا وی ہے تاں انہائیں لوکیں اونکوں وی اپݨی راہ تے لا گھدے یا رہݨ نی ݙتا ۔ یونیورسٹیں دے وچ سرائیکی شعبے وی ادارے ہَن پر ہالی تک انہاں ڳالݨ آلا کم تاں کیتے بݨاوݨ آلا نی کیتا ۔ سندھی زبان دے ٻہوں سارے ادارے ہِن ، پنجابی زبان دے وی ٻہوں سارے ادارے ہِن ، حکومت توں گرانٹاں گھندن ، پنجابی کمپلیکس لاہور کوں ہِک ارب روپے توں زائد لاگت نال بݨایا ڳے۔ سینکڑاں ملازم اِن ، کروڑیں دا بجٹ اے ، ایں سارے پیسے دے وچ تہاݙا اساݙا حصہ وی ہے جو اساں جیرھے ٹیکس ݙیندوں ، پنجاب دے اللے تللے اتھاؤں تھیندن ۔ آکھیا ڳیا ہئی جو پنجابی ادارے دے ترائے شعبے تے ترائے دفتر ہوسن ، پوٹھوہاری واسطے پنڈی دے وچ دفتر ہوسے ، سرائیکی واسطے ملتان اچ دفتر ہوسے ، برابر فنڈ تقسیم تھیسن پر او ڳالھیں کتھاں ہِن ؟ اے سارا کوڑ ہئی ۔ ایں کوڑ دے زور تے ایں ادارے دا اسمبلی توں ٻل پاس کرا گھدا ڳیا ، ہُݨ او ساݙی رت اچ دھمدے ٻیٹھن ، اساݙے پیسیں نال اساݙی ماء ٻولی کوں لہجہ آکھ تے توہین کریندے ٻیٹھن ‘ سارے لوک چُپ اِن ، کوئی نی الیندا ، اے وی آکھیا ڳیا ہئی جو ایں ادارے دی طرفوں ملتان دے وچ ریڈیو تے سرائیکی ٹیلیویژن وی قائم تھیسے جیرھا سرائیکی زبان تے ثقافت واسطے کم کریسے ، راولپنڈی دے وچ ریڈیو تے ٹیلیویژن قائم تھیسے جیرھا پوٹھوہاری وچ کم کریسے ۔ احٖ او ریڈیو ٹیلیویژن کتھ اِن ، جݙاں جو انہاں اپݨے سانگے پنجابی ٹیلیویژن بݨوا گھدے تے او اساݙے خرچے تے چلدا پے ۔ اے ڳالھیں کون کریسے ؟ سیاستدانیں دے تاں منہ سیتے پِن ۔ سرائیکی قلم قبیلے دے لوک انہاں ڳالھیں واسطے آواز چاون ۔ کیوں جو شاعر تے ادیب قوم دی زبان ہوندن ، نینگر ڳالھ کرن جو او قوم دا اُٻلدا خون ہوندن ۔

اکادمی ادبیات

ہِک ادارہ اکادمی ادبیات ہے ‘ جیرھا زبانیں تے کم کریندے پر اوندا کم وی اردو تے زیادہ ہے ۔ سرائیکی تاں اوندے نیڑے توں نی گزری ۔ کئی سال دی دھاڑ پِٹ دے بعد ملتان دے وچ اکادمی ادبیات دا دفتر قائم تھئے پر اڄاں صرف دفتر اے ، فنڈز وغیرہ کوئی کائنی ۔ اے ادارہ پاکستانی زبانیں وچ شائع تھیوݨ آلے کتابیں کوں ایوارڈ وی ݙیندے پر اتھاں وی عجب صورتحال اے ۔ سرائیکی کتاب دے ایوارڈ دا ناں خواجہ فرید ایوارڈ ہے پر خوش فہم لوک اینکوں صدارتی ایوارڈ دا ناں ݙیندن ۔ حالت اے ہے جو کئی سالیں توں سرائیکی ایوارڈ متنازعہ چلیا امدے ۔ اکادمی ادبیات اکھیندی اے جوجھیڑے نال اساݙا کوئی تعلق نی جو اساں تہاݙے ادیبیں کوں جج بݨا ݙیندوں۔ جے ادیب وِک ویندن تاں ایندے وچ اساݙا کیا قصور اے ؟ تُساں سرائیکی آپت اچ ونڄ لڑو مرو۔ ڳالھ اے ہے جو اکادمی ادبیات وکاؤ لوکیں کوں جج کیوں بݨیندی اے ۔ ول ججیں دے خریداریں کوں کیویں پتہ لڳ ویندے جو ایں سال اے جج اِن حالانکہ اے تاں سیکرٹ معاملہ ہوندے ۔ اکادمی ادبیات ایں معاملے توں اپݨا پاند نی چُھڑا سڳدی ۔ میکوں اکادمی ادبیات دے افسر امیر نواز سولنگی آکھیا جو سب توں زیادہ رَپھڑ تے شکایتاں سرائیکی دیاں ہوندن ، تُساں اکثر لکھدو ایں سانگے جج صاحبان تہاکوں پسند نی کریندے ۔ میں آکھیا میں انہاں لوکیں وچوں نی جیرھے ایوارڈ سانگے کتاباں لکھدن ۔ کوئی نراض تھیوے تاں پیا تھیوے ، میکوں اپݨی ماء ٻولی دی عزت دے ناں تے کہیں ایوارڈ دی ضرورت کائنی ۔ میݙا ایوارڈ اے ہے جو میݙی ماء ٻولی دا ناں اُچا تھیوے۔ جے سرائیکی ماء ٻولی دے ناں تے حرف امدے تے چور وی چاگھاں کریندن تاں ول میں ایہو جہے ایوارڈ کوں بھاہ لیساں ؟ اکادمی ادبیات دے نال نال ٻئے ادارے وی سرائیکی نال وانجھ کریندن ۔ ضرورت ایں ڳالھ دی ہے جو سرائیکی قلم قبیلے دے لوک نِکے نِکے خواہشیں تے نِکے نِکے لالچیں دے پِچھوں اپݨے ضمیر نہ ویچن ، سارے فیصلے حق انصاف تے میرٹ دی بنیاد تے کرن، اساں حق حقوق دی جنگ لڑݨ آلے لوک ہِیسے ، اساں ہر طرح دی بے ایمانی تے بد دیانتی دے خلاف جدوجہد کریندوں ۔ پر جیکر اساں آپ اوہے کم کرݨ پئے ونڄوں تاں ول اساݙے کم کرݨ کوںحیف اے ۔ہک ٻئی ڳالھ وی کیتی ونڄاں ملتان دے وچ لکھاریں دا ہِک ٹکاݨہ ملتان ٹی ہاؤس دے ناں تے بݨیئے پر وسیب دے لکھاریں کوں شکایت اے ہے جو ایں ٹکاݨے تے ہِک خاص طبقے تے خاص سوچ آلے لوکیں کوں ٻلہایا ڳے ۔ جݙاں جو سرائیکی زبان ، ثقافت تے ادب واسطے کم کرݨ آلیں کوں پرے رکھیا ڳے ۔ حکمران ایں طرح دیاں شکایتاں پیدا نہ تھیوݨ ݙیون کیونجو انہاں شکایتاں نال وتھیاں پوندن تے صرف جھیڑے نی جغرافیے وی بدل ویندن ، پاکستان تے مشرقی پاکستان ایں ڳالھ دی گواہی ہے۔

ریسرچ ادارے

سرائیکی وسیب اچ تحقیقی ادارے بالکل کائنی ۔ کہیں وی یونیورسٹی دے قیام دا مقصد مقامی زبان ، ثقافت تے اتھاں دے آثار تے تحقیق ہوندے ۔ اتھاں یونیورسٹیاں صرف اپݨے پسند دے لوکیں تے پسند دے موضوعات تے تحقیق کرویندن ۔ اتھاں ریسرچ دا دروازہ اُکا بند اے ۔ زکریا یونیورسٹی ملتان تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ خواجہ فرید چیئر منظور اے پر اینکوں فنکشنل نی کیتا ویندا ۔ یونیورسٹی دی وسیب دشمن بیورو کریسی توں پہلے خود اپݨے لوک رکاوٹ اِن ۔ گومل یونیورسٹی دیرہ اسماعیل خان خود سرائیکی شعبے کوں فنکشنل نی کرݨ ݙتا ویندا پیا ۔ ایویں تحقیق تے ریسرچ دے حوالے نال قدم قدم تے مسائل اِن ۔ میں ول ول لکھداں میکوں لوک آہدن جو تُساں نہ لکھیا کرو ، تُساں سچ لکھدو لوکیں کوں مرچاں لڳدن ۔ ولا او اپݨے طالب علمیں کوں روک ݙیندن جو ریسرچ ورک اچ جھوک دا ناں نہ چاؤ۔ میں اکھینداں کیا جھوک تے ریسرچ دے لالچ اچ میں سچ ڳالھ کرݨ چھوڑ ݙیواں ؟ جھوک دا اتنا کم تھی ڳے جو ایندے درجناں موضوعات تے مختلف شعبیاں تے کئی لوک ایم فل تے پی ایچ ڈی کر سڳدن ، کئی واری ایم اے تے ایم فل دے سٹوڈنٹ آئن جو اساں تھیسز لکھݨ چہندوں ۔ میں آکھیا جی بسم اللہ ، ول او آ تے ݙسیندن جو استادیں روک ݙتے تے آکھئے خبردار جھوک دا ناں ول نہ چویجو۔ ہک واری اسلامیہ یونیورسٹی آلے جھوک دیاں فائلاں خانپوروں چا ڳے ، استادیں اجازت وی نہ ݙتی تے فائلاں وی نہ ݙتیاں ،سٹوڈنٹ رو ندے آئے تے آکھیا استاد مریندن۔ کیا انہاں دے روکݨ نال جھوک دا کم رُک ویسے یا جھوک کوں انہائیں دے ٹھپے دی ضرورت اے۔ کتنی بے شرمی دی ڳالھ اے جو علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی جھوک دے اُتے کم کروائے پر انہاں کوں عقل نی آئی جو اے کم تاں اساݙا ہا ، اساں مقامی یونیورسٹیاں ہاسے ، ول یونیورسٹیں دے نال نال اتھاں سرائیکی شعبے وی ہِن ۔ میں نہ وی آکھساں تاں ول وی لوک انہاں کنوں پُچھسن جو تُساں کیا کریندے رہ ڳیو؟ احٖ ٻہروں جیرھا وی وفد امدے تاں زکریا یونیورسٹی دے وائس چانسلر اونکوں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ گھن ویندن ۔ او لوک پُچھدن جو ایں شعبے دی تاریخ ݙسو جو ایہ کیویں تے کݙاں قائم تھیا ؟ وائس چانسلر شعبے دے چیئرمین کوں اکھیندے جو تُساں ݙسو تاں او میݙا ناں وی نی گھندا، اوں عدالتی مقدمے دا ناں نی چیندے جیندے نتیجے وچ ایہ شعبہ قائم تھیا ۔ ایویں چھؤ مار ویندن جیویں میں کنوں کاݨے ہوون ۔ میکوں کوئی غرض کائنی پر کیا اے سِجھ کوں بُٖکل اچ مار تے ݙینھ کوں رات بݨا سڳدن ؟ اساں سچائی واسطے ودے لڑدوں ، اساں سچائی دی طاقت نال اپݨی زبان ، ثقافت تے اپݨی تحریک کوں اڳوں تے ٹور سڳدوں ۔ وݙے عہدیں تے ٻیٹھے ہوئے چھوٹی سوچ آلے لوک سرائیکی دے پندھ کوں کاݨا نی کر سڳدے ۔ انہاں دے سوچ انہائیں کوں تاں بے کھوندہ کر سڳدی اے پر سرائیکی دی شان اچ کمی نی آ سڳدی۔

آپ کو آپ بدلو

اردو آلے مارکہ اکھیندن ’’تم چلو ادھر کو ہوا ہو جدھر کی‘‘ اے غلط اے۔ سرائیکی وسیب دے نینگرو! تُساں ہوا دے رُخ تے نہ ٹُرو بلکہ ہوا دے رُخ بدلو، کہیں دے پُچھ لڳ نہ بݨو، زمانے کوں اپݨے نال ٹورو، اَجھو سال لنگھ ویسے ، نواں سال آ ویسے، تُساں صرف کندھی تے ٹنگیا ہویا کیلنڈر نہ بدلو اپݨے وسیب دے حالات تے اپݨی قسمت بدل ݙیو، ترقی کرݨ آلے نویں سال سانگے نویں ایجادات دی سوچ سوچیندن ، اساݙے نینگر غل غپاڑہ تے کتے مار شراباں پی تے بے ہوش تھی ویندن۔ با شعور قوماں گذردے سال کوں احتساب دا سال قرار ݙیندن ، کامیابیں تے ناکامیں تے غور کریندن، اساں پراݨا کیلنڈر لہا تے نواں لا ݙیندوں، اساکوں سال دے ٻارھاں مہینے ٻونجھاہ ہفتے، ترائے سو پینٹھ ݙینھ تے 8760 گھنٹے ملدن، ایویں اساں منٹ تے سیکنڈ وی ڳنتری کروں، تاں ہک ہک پل پل ہک ہک سیکنڈ قیمتی اے ، ول اساں لیکھا کروں جو اساں اپݨے کتنے سیکنڈ، کتنے منٹ، کتنے گھنٹے ، کتنے ہفتے ، کتنے مہینے  کارآمد بݨائے؟ ول اساں اپݨے سارے گذرے سالیں دا جائزہ گھنوں تاں شیشے آنگے سب شئے سامھے آ ویسے۔ جو گذر ڳئی ، اوندے زیان دا احساس کر تے آوݨ آلے ہر پل کوں کار آمد بݨاوݨ دی سوچ سوچوں ول اساں آپ کوں آپ سرائیکی آکھ سڳدوں۔میں اے ڳالھیں ایں سانگے کرینداں جو میݙا سرائیکی قلم قبیلہ قوم کوں جڳاوے ۔

اَکھ بھالو

عالمی صورت حال تے نظر رکھݨ ضروری اے، ایں سال امریکہ ا چ نواں صدر آ ڳے، امریکہ دی پاکستان تے ٻئی دنیا بارے پالیسی کیا ہوسی؟ چین معاشی طاقت بݨ ڳے تے سی پیک منصوبے دے ریعے پاکستان ا چ وڑ ڳئے، کتھائیں پاکستان کوں معاشی ترقی دے ناں تے کھا تاں نہ ویسے؟ سی پیک توں پٹھاݨ سب توں زیادہ فیدہ چیسے جو او وپاری اے، پنجابی وی اپݨی حکمرانی دا حصہ وصول کر ویسے، مہاجر وی تِکھے  ہن ، او ݙنگی انگل نال وی گھیو کڈھ گھندن پر سڑک تے روڑے کُٹݨ آلے سرائیکی تے کم نہ کرݨ آلے سندھی تے ٻکریاں چراوݨ آلے بلوچ فیدہ نہ چا سڳسن۔ سرائیکی جے تئیں تجارت تے سنعت آلے پاسے نہ آئوسن ترقی نہ کر سڳسن، اپݨی بھوئیں اپݨا وطن وسیب تے اپݨے وسائل کھسوا ٻہسن ، میکوں ایویں لڳدے ، تُساں کیا آکھدو؟ بندہ غریب ہووے پر عقل غریب نہ ہووے، سرائیکی غریب تاں غریب امیر وی ماریے طاق ا ن، ہک ہک جاڳیردار کوں ݙیکھو ا، اٹھو اٹھ ملاں لا سڳدے پر سارے  بے بختے  سست آلسی تے عیاش، ایجھیاں قوماں صفحہ ہستی توں مٹ ویندن، دنیا دی تریخ پڑھ تے ݙیکھو، پرے نہ ونڄو فلسطین دی تریخ پڑھو، عربیں دا تے سرائیکیں دا ہکو حال اے، سرائیکی خطے ا چ پٹھاݨ تے پنجابی او کم کریندے پن جیویں فلسطین ا چ یہودیں کیتے تے سرائیکیں دی چندرائی عربیں وانگے ہے، ریاست بہاولپور تے ٹانک دیرہ اسماعیل خان سرائیکیں کیتے ݙو اسرائیلی ریاستاں بݨدیاں پِن، اتھاں سرائیکیں دا ایویں دون کُٹیسی جیویں عرب ا چ فلسطین دا کوٹیندا پے، محمد علی درانی بہاولپور تے مولانا فضل الرحمان دیرہ اسماعیل خان تے ٹانک ا چ محمود غزنوی دے ایجنڈے تے عمل پیرا ہن تے ریاست بہاولپور ا چ طارق چیمہ تے چوہدری منیر رنجیت سنگھ دے ایجنڈے دی تکمیل چہندن، سرائیکی قلم قبیلے دا فرض بݨدے جو او سرائیکی قوم کوں ایجھے خطرات توں آگاہ کرن تے مقدس سرائیکی ماء دھرتی دا دفاع کرن۔

فیڈرل کاسترو تے عالمی دنیا

کیوبا دے صدر فیڈرل کاسترو دا 90 سال دی عمر ا چ انتقال تھی ڳے۔ فیڈرل کاسترو دی امریکہ نال جنگ نال جنگ لڑدے رہ ڳے، امریکی ظلم د ا جوانیں آنگے مقابلہ کیتا تے 32 سال دی طویل جدو جہد دے بعد اپݨے لوکیں کوں اقتدار ݙیوایا، اساں سرائیکی تحریک دے کارکنیں کوں فیڈرل کاسترو دی جدو جہد کوں پڑھݨاں چہیدے، ایویں عالمی حالات توں اساں سرائیکی کارکنیں کوں باخبر رہݨ ضروری اے، القاعدہ تے داعش دے عذاب کیا ہِن؟ کیا حوثی باغی ا ن؟ دہشت گردی دا مرکز پاکستان کیوں؟ برطانیہ ریفرنڈم دے ذریعے یو رپی یونین توں انج کیوں تھئے؟ شام ا چ جنگ کیوں زور پکڑیندی پی اے؟ افغانستان ، ہندوستان دے تلے کیوں لڳا پے؟ کیا امریکی صدر دی کامیابی نسل پرستی دی کامیابی اے؟ چین تے امریکہ جھیڑے آلے پاسے  ویندے پِن؟ اساݙا حال لڑن سانھ پٹیجن ٻوٹے آلا تاں نہ تھیسے؟ پاکستان اپݨاں بلاک تبدیل کرݨ تے کیوں مجبور تھئے؟ کیا آوݨ آلے وقتیں ا چ چین، روس ،بھارت ،ایران ،پاکستان تے افغانستان ہک بلا ک بݨ سڳدے؟ پاکستان وݙے طاقتیں دے ہتھ دی ݙوئی ہووے یا خودمختار ؟ کیا سعودی عرب تے مشرق وسطیٰ ا چ غیر جمہوری ریاستاں زیادہ دیر قائم رہ سڳسن؟کیا کراچی تے بلوچستان کوں پاکستان توں انج کرݨ دیاں عالمی کوششاں کامیاب تھی سڳسن؟ جے خدا نخواستہ ایویں تھیندے تاں بے واہی قوم کتھ کھڑی ہوسی؟ اللہ نہ کرے ایویں تھیوے نہ تاں خطرہ ہے جو لاہور دے بعد گولڈن ٹیمپل، پشاور دے بعد کابل وچ فیصلے تھیون تے ولا اللہ نہ کرے مسادی دی پھنڈر آنگے وسیب دیاں ونڈیاں تھیون تے اساݙے ساحل مکران تئیں کرنگے رَلِن، کیا کݙاہیں اساں انہاں ڳالھیں تے غور کیتے؟ اے تے ایں طرح دے ٻئے سوالاں بارے سرائیکی تحریک دے کارکن ہر ویلھے غور کرن ، اپݨے مطالعے  تے اپݨی سوچ کوں ودھاوݨ موبائل تے گیماں کھیݙݨ یا پیکیج دے ذریعے گھنٹہ فضول ڳالھیں کرݨ دی بجائے علم تے سوچ آلے پاسے آوِن تے سرائیکی قلم قبیلے دے لوک وسیب دے نینگریں کوں اپݨے قلم دی نینگھ نال جڳاوِن۔

سرائیکی فلم

سرائیکی شوبز دی دنیا ا چ اساݙے فنکاریں تے اداکاریں اپݨے سر تے کوششاں کر تے فلماں بݨائن، کھوٹے سکے جہے فلمیں کوں عالمی سطح تے وی پذیرائی تھئی اے ، پر وسیب دے لوکیں ساتھ نی ݙتا، حکومت تے ریاست تاں اونویں وی مخالف اے او تاں ساتھ نہ ݙیسے پر وسیب دے لوک تاں نال تھیون، سرائیکی فلم سازی ضروری اے، پنجابی اتنی وݙی زبان یا وݙی قوم نہ ہئی اینکوں سارے ملک ا چ پنجابی فلمیں کھنڈائے، پنجابی فلماں سرائیکی وسیب دے لوکیں تے ایجھیاں سوار ہن جو ہݨ وی ٻڈھے سرائیکی پنجابی فلمیں دیاں سٹوریاں سݨیندے ٻیٹھے ہوندن تے پنجابی ڳاوݨ ڳمدے ٻیٹھے ہوندن، سرائیکی کوں ہر محاذ تے لڑنا چہیدے۔

سرائیکی ڳاوݨ

سرائیکی گلوکار سارے ملک ا چ چھا ڳن، سرائیکی گلوکاریں او کم کیتے جو کہیں نہ کیتا ہوسے، احٖ پنجابی تے سندھی ڳاوݨ آلے وی سرائیکی ڳاوݨ تے مجبور ا ن، سرائیکی ڳاوݨ آلی دنیا ا چ عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی دا آوݨ ہک انقلاب ہا، اوندے بعد ہر گوٹھ تے ہر وستی ا چوں ایویں فنکار نکل آئے جیویں مینھ وسݨ دے بعد روہی ا چ کھمبیاں نکل امدین۔ سرائیکی فوک دی دنیا ا چ سرائیکی فنکاریں اپݨاں لوہا منوا ڳھدے، پر کلاسیکل آلے پاسے توجہ دی لوڑھ اے، موسیقی دے استادیں تے اکیڈمیں دے لوڑھ اے، جھنگ تے میانوالی شعر و نغمے دی سر زمین اے، اتھاں دے فنکاریں نال مل تے نویں لائحہ عمل بݨاوݨ تے سرائیکی موسیقی کوں ودھاوݨ سانگے نویں آئیاز دی لوڑھ اے۔

دینی محاذ

اساکوں دینی محاذ تے وی کم کرݨا چہیدے ۔ اساں علماء کرام کول ونڄوں تے انہاں کوں آکھوں جو تُساں حقوق العباد دی ڳالھ کرو۔ اپݨے وسیب تے اپݨی مٹی دی ڳالھ کرو۔ اساں علماء کرام کوں ݙسوں جو قاضی حسین احمد ، مولانا سراج الحق ، مولانا فضل الرحمن ایویں بھانویں سندھ دے علماء اِن یا کہیں ٻئے صوبے دے ، او مذہبی رہنما ہووݨ دے نال نال قوم پرست وی ہِن ۔ اساݙا مذہب کݙاہیں اے نی اکھیندا جو تُساں اپݨی قومی سنڄاݨ کوں ونڄا ݙیو ، اپݨے رسمیں ریتیں کوں ونڄا ݙیو۔ سرکارؐ مکے ہَن تاں مکی ، مدینے ہَن تاں مدنی ، اے ڳالھ اساݙے واسطے تعلیم ہے ۔ سرکار ؐ اپݨی قومی سنڄاݨ نال محبت کیتی اے تے آپؐ  کوں اساں ہُݨ وی فخر نال عربی سئیں ؐ سݙیندوں تاںایہ ڳالھ وی اساݙے واسطے تعلیم اے جو اساں آپݨے آپ کوں سرائیکی اکھواؤں ۔ سرکار ؐ اپݨے گھر نال محبت کیتی اے ، اپݨے محلے نال محبت کیتی اے ، اپݨے محلے دی ڳلی نال محبت کیتی اے، اپݨے شہر نال محبت کیتی اے ، اے ساریاں ڳالھیں اساݙے واسطے تعلیم ہِن ۔ او مولوی صاحبان جیرھے سرائیکی سنڄاݨ دے خلاف فتوے ݙیندن، سرائیکستان کوں لسانی صوبے دا ناں ݙیندن ، اساں انہاں کوں ݙسوں جو سعودی عرب وی تاں عرب شناخت دے ناں تے ہے ۔ ایں ناں دے نال تاں شاہ سعود دا خاندان وی گُسڑیا کھڑے ۔ اساں علماء کوں آکھوں جو او سرائیکی صوبے دی تحریک دا ساتھ ݙیون ۔ سرائیکی وسیب دے حقوق دی جدوجہد دا ساتھ ݙیون ۔ اے ساریاں ڳالھیں عین اسلام ہِن ۔ اساکوں اپݨے مذہب دے اُتے فخر ہے ۔ اے ٹھیک اے جو اساں فرقہ بندی دے قائل نی ، اساں مسلک کوں نی منیندے ، مذہب کوں منیندوں ۔ جیکر اساں علماء کرام کنیں ویسوں تاں کوئی وجہ نی جو اساں انہاں کوں قائل نہ کر سڳوں ۔ اساکوں علماء کرام دے نال نال سیاسی تے سماجی رہنماویں کول وی ونڄݨ اچ کوئی عار نی ہووݨی چہیدی ۔ اساں حقوق دی تحریک سانگے اپݨی اقلیتی برادری کوں وی نال رَلاؤں جو وطن وسیب سب دا ہے ۔

ہِک مُٹھ تھیووں

وسیب دے اہل قلم تے بھاری ذمہ واری ہے جو او قوم کوں خطریں توں آگاہ کرن ۔ لوکیں کوں اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کراوݨ سِکھاون ۔ سیاستدانیں کوں جیرھی ڳالھ احٖ وی سمجھ نی آمدی خواجہ غلام فرید سئیںؒ سوا سو ، ݙڈھ سو سال پہلے آکھیا ہئی جو ’’ اپݨی دھرتی آپ وسا توں ، پٹ انگریزی تھاݨے ‘‘ ۔ خواجہ فرید اوں ویلھے وی ماء دھرتی نال محبت دا درس ݙیندے ہوئیں روہی دے ٹٻیں کوں کوہ طور نال تشبیہ ݙتی ہئی ، روہی دے کرڑ کنڈیاں کوں شمشاد تے صنوبر آکھیا ہئی ۔ خواجہ فرید اپݨے وسیب دے زناوریں تے اُنہاں زناوریں دے پیریں دی خاک دے بارے وچ فرمایا ہئی ’’ پا ہنباہ اُڳار ڳائیں دی ، میں لیکھے اکسیر ‘‘ ۔ خواجہ فرید کوں اے ڳالھیں ایں واسطے سمجھ آیاں ہن جو آپ دا تعلق قلم قبیلے نال ہئی ، احٖ اساں ولا انہاں چیزیں کوں یاد کروں ، خواجہ فرید سئیں دے فرمان مطابق ہِک ہِک وستی ، ہِک ہِک ڳوٹھ تے ہِک ہِک شہر ونڄ تے وسیب سانگے ہِک مُٹھ تھیوݨ تے وسیب نال محبت کرݨ دے سنہیئے پُڄاؤں تے ہر جاہ تے خواجہ فرید سئیں اے ڳالھ پُڄاؤں جو آئے سرائیکی ! توں عظیم ایں ، نماݨاں پن چھوڑ ، اپݨے سِر کوں اُچا چا توں کہیں دا ٻیٹھا ٻلہایا کائنی ، تیݙی اپݨی دھرتی اے ، اپݨا خطہ اے ، اپݨا وسیب اے توں ہزاراں سالیں دی تہذیب دا وارث ایں ، اپݨے آپ کوں سنڄاݨ ۔ خواجہ سئیںفرمائے ’’ فاش فرید اے وعظ سݨا توں ، عالم جاہل شاہ گدا کوں ، جو کوئی چاہے فکر فنا کوں ، اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ ۔

عالمی ادب

ایں ڳالھ دی ٻہوں ضرورت ہے جو اساں سارے جڳ جہان نال جڑوں تے اپݨے ادب کوں عالمی ادب دا حصہ بݨاؤں ۔ پر ہک ڳالھ یاد رکھیجو جو کجھ لوک ٻئے بندیاں کوں مرعوب کرݨ کیتے کجھ عالمی ادیبیں دے ناں پکائی ودن ۔ ولا پھوت تے دھڄ بݨاوݨ کیتے انہائیں دے حوالے وی ݙیندن پر ݙٹھا ونڄے تاں سرائیکی دیوچ کوئی گھٹ معیار دا ادب نی لکھیندا پیا ۔ بلکہ بعض حالات اچ ݙیکھیجے تاں سرائیکی لکھاری دی لکھت ناں دے عالمی ادیبیں کنوں لکھ بھانگے چنڳی ہوندی اے ۔ ٻئی ڳالھ اے ہے جو عالمی ادب نال وی اساکوں ضرور جڑݨا چہیدے پر ایں توں زیادہ ضرورت سندھی ، پنجابی ،بلوچی ، پشتو، براہوی ، پوٹھوہاری، کشمیری تے پاکستان اچ ٻولیاں ونڄݨ آلیاں ٻئے زبانیں کوں نال رلݨ تے انہائیں کوں سمجھݨ دی ضرورت اے ۔ ریاست کوں اے ڳالھ سمجھ نہ آؤسے ، انہاں تاں ہِک زبان تَھپ ݙتی اے ۔ انہاں کوں اے پتہ کائنی کہ زباناں کتنا وݙا ترکہ ہوندین تاں اے کم اساکوں آپ کوں کرݨا پوسے ، ہِک ٻئے دے نیڑے تھیوݨا پوسے تانجو اساں ہِک ٻئے دیاں ٻولیاں ڄاݨ سڳوں ۔ جے تئیں اساں ہِک ٻئے دیاں ٻولیاں نی سمجھدے او تئیں اساں ہِک ٻئے کوں نہ سمجھ سڳسوں ۔ سرائیکی وسیب دے لوکیں کوں چار دی بجائے چھی اکھیں رکھݨیاں پوسن ۔ جیرھیاں چار چدھار تے زمین دے تلے تحت السریٰ تے اوݙوں عرش معلی تئیں ݙیکھ سڳن ۔

زبان دا مذہب

پنجابی تے اردو اشرافیہ زبان کوں بطور ہتھیا ر ورتیندن، جیئں وی اپݨی زبان دی ترقی دا مطالبہ کیتا اوں قومی زبان دا دشمن قرار ݙے تے غردار آکھیا ڳیا، حالانکہ مطالبہ کرݨ آلئیں کݙاہیں اے نی آکھیا جو اردو کوں ختم کیتا ونڄے تاں اردو تے پابندی لاتی ونڄے، مطالبہ کرݨ آلے صرف اپݨی زبان دی ترقی تے ودھارے دا مطالبہ کریندے آئن، پر اے ڳال وی برداش نہ کیتی ڳئی کیوںجو انہائیں کوں پتہ ہے جو پاکستان دیاں قومی زباناں او ہن جیرھیاں اتھاں وسݨ آلیاں قوماں الیندن، جیرھیاں ایں دھرتی تے ایں خطے دیاں زباناں ہن، اردو کہیں وی لحاظ نال اتھاں دی اردو زبان کینھی ، اے ہک ہندوستان دی بݨاوتی زبان اے تے اینکوں انگریز سازش دے تحت اڳوں تے ودھایا ڳے تے پاکستان تے مسلط کیتا ڳے۔ اردو آلے مارکہ جیرھی ڳال اردو کوں بطور قومی زبان نفاذ دی ڳال کریندن او دراصل پاکستان ا چ الاوݨ آلی زبانیںدے خلاف ڳال ہوندی اے ، صرف ناں انگریزی دا ڳھدا ویندے۔ اے لوک پچھدن جو سرائیکی کیا ہے؟ اے تاں ایویں ہے جو ذات دی کرڑی شیتر کوں چنبے ، بھا چاوݨ آئی تے مالک بݨ ٻیٹھی۔

سرائیکی بھراوو سمجھو، اردو کوں مسلط کرݨ ا چ پنجاب دا وݙا کردار اے، اردو کوں مسلط کرݨ دے پچھوں پنجاب دی ون یونٹ آلی سوچ اے، ون یونٹ بݨوا تے پنجابیں بلا شرکت غیرے سارے مغربی پاکستان تے قبضہ کیتا، ون یونٹ مر ڳے پر پنجاب دی ون یونٹ آلی سوچ نی مری، پنجاب اپݨے آپ کوں سارے پاکستان دا ماماں تے ٹھیکیدار سمجھدے۔ پنجاب توں اپݨی ٹھیکیدار دی وجہ توں اردو دا جھنڈا چیندے ، سرائیکی قوم تاں نہ پاکستان دی ٹھیکیدار بݨدی اے تے نہ ماماں ، سرائیکی دی اپݨی زبان تے اپݨی ثقافت اے، ایکوں ٹھیکداری نی اپݨی زبان تے اپݨی سنڄاݨ چہیدی اے، سرائیکی اساݙی ماء اے، اساں اردو یا کہیں ٻی زبان کوں اپݨی مترائی ماء نی بݨاوݨ چہندے۔اساݙی سکی ماء سرائیکی اے، اردو تے پنجابی مترایاں میریں بݨ تے آئن تاں آکھاݨ سچ ثبات تھی ڳے جو ماء مترائی پیو قصائی۔

سرائیکی قومی شناخت

کہیں وی قوم دی شناخت ٻہوں ضروری ہوندی اے ۔ شناخت مُلکیں دی وی ہوندی ہے ، خطیں دی وی ہوندی اے تے صوبیں دی وی ہوندی اے ۔ اساں صوبے توں وی پہلے اپݨی شناخت منگدوں ۔ اساں اپݨا صوبہ وی شناخت دی بنیاد تے منگدوں ۔ بہاولپور جنوبی پنجاب کوئی شناخت کائنی ۔ پہلی ڳالھ تاں اے ہے جو بہاولپور دا ناں عباسی خاندان دے ہِک شخص دے ناں تے ہے ۔ میݙے واسطے سارے عباسی قابلِ احترام ہِن پر اساں اپݨے وطن کوں کہیں شخصی ناںنال منسوب نی کر سڳدے ۔ایویں سعودی عرب دے شاہ سعود دے ناں تے سعودی ناں درست کائنی ، اے ٹھیک اے ہوجو ایندا ݙو حصہ عرب شناخت تے ہے ، حجاز مقدس دا ناں تبدیل کرݨ تے ہِک شخص سعودی ناں غلط ہے ، ایویں بہاولپور ناں وی غلط ہے ، ایویں تُرکی ٹوپی دا وی وسیب دی شناخت نال کوئی تعلق کائنی ۔ اے سارے سوالات ایں سانگے پیدا تھین کہ بہاولپور دے حکمرانیں 200 سال سرائیکی قوم تے حکومت کرݨ دے باوجود او وسیب دی ثقافت کوں اپݨے اندر جذب نی کر سڳئے ۔ ایویں سرائیکی اجرک تے اعتراض کیتا ڳیا ، ہِک سندھی اجرک دے اسٹاکسٹ میکوں آکھیا ’’ تمہاری سرائیکی اجرک نہیں چلے گی ۔ ‘‘ میں اوں کوں آکھیا جو ’’ اے رُک وی نی سڳدی جو تہاݙے قدیم عمارتیں دیاں کندھیاں وی اساݙی سرائیکی اجرک پئی کھڑن ۔ تُساں کیں کیں کوں روکیسو ۔ ایویں وسیب اچوں مجاہد جتوئی ، شاکر شجاع ٓآبادی جہے لوکیں سرائیکی اجرک دے خلاف محاذ بݨایا تے میں آکھیا جو اے سرائیکی اجرک میݙے پیو دی نی ، سرائیکی قوم دی ہے تے کہیں دا پیو وی اینکوں نی روک سڳدا۔ میکوں آکھیا ڳیا کہ تُساں فریدی رومال دی مخالفت کریندے پیو ۔ میں آکھیا کہ فریدی رومال میݙے اکھیں دا نور اے ، اے رومال میݙا ابا وی پیدا ہئی ، میں وی پیداں پر اے سرائیکی قوم دی شناخت نی بݨ سڳدا کہ اتھاں مسلک ، فرقے دے مسائل اِن ۔ مذہب دی ڳالھ وی وچ آ ویندی اے ۔ جݙاں جو سرائیکی اجرک سرائیکی قوم دی نشانی اے ، ایندے وچ نہ کہیں مسلک دی ڳالھ اے ، نہ مذہب دی ڳالھ اے ، اے اساݙی سرائیکی قومی شناخت اے۔

سرائیکی تعلیم

خیبر پختونخواہ پاکستان دا واحد صوبہ ہے جتھاں ماء ٻولی ا چ تعلیم دا ہک نظام اے، ماء ٻولی ا چ تعلیم د ا چنڳا کم اے این پی حکومت دے دور ا چ کیتا ڳیا، اتھاں پشتو دے نال ہندکو، سرائیکی تے ݙوجھیاں زباناں ا چ تعلیم ݙتی ویندی اے، کہیں وی کم ا چ بہتری دی گنجائش ہر ویلے ہوندی اے، پر خیبر پختونخواہ دا اقدام قابل تعریف اے۔ بلوچستان دے پچھلے وزیراعلیٰ ڈاکٹر عبدالمالک بلوچستان ا چ ماء ٻولی ا چ تعلیم دا حکم ݙتا تے بلوچستان دے زباناں بلوچی ،براہوی ، پشتو ، سندھی، فارسی ، ہزارہ وغیرہ تعلیم دی منظوری ݙتی ڳی پر سرائیکی جیرھی بلوچستان دی سب توں اہم ، قدیم تے اصل زبان کوں نظر انداز کیتا ڳے، ڈاکٹر عبدالمالک حکومت دا اے تعصب بھریا غیر منصفانہ فیصلہ وسیب دے لوکیں دیاں اکھیںکھول ݙتن جو سرائیکی دے دشمن سرائیکی نال کیویں ساڑ رکھیندن۔ اے منی منائی حقیقت اے جو شیر کنوں اوندی زبان کھس ڳھدی ونڄے تاں او گیدڑ بݨ ویندے، بلوچستان ا چ سرائیکی نال ایہو کجھ تھیندا پے۔بلوچستان دے فیصلہ سازیں ا چ کجھ لحاظ ہووے تاں او شرم کرن ہا جو پنجابیں انہائیں نال کیا کیتے تے سرائیکیں کیا کیتے؟ او بلوچیں تے گولیاں چلاوݨ آلئیں دیاں خوشامت کریندن تے بلوچیں کوں ہاںنال لاوݨ آلئیں کوں گولیاں مریندن ، محض کرسی تے اقتدار سانگے حیف ایجھی ایجھی سوچ کوں۔

اردو ، سندھی ، سرائیکی، پنجابی تے ٻی زبانیں دے رسم الخط اپݨے کائنی ، عربی فارسی توں اُدھار ڳھدے ڳن، پنجابی گور مکھی وی دیونا گری دی پیداوار اے، سرائیکی شاعر بابا فرید دی شاعری 1265ء توں سرائیکی نستعلیق ا چ لکھی ویندی پی اے، سندھی نسخ 1862ء ا چ انگریز سرپرستی ا چ بݨایا ڳیا۔ اردو تاں عمر ٻہوں تھولی ا ے جو اردو رسم الخط دا ارتقاء فورٹ ولیم کالج ا چ انگریزیں بݨایا۔اردو کوں فارسی دی جاہ گھنݨ سانگے گھڑ مچھ تے گھن آندا ڳیا تے ہندوستان ا چ اینکوں پروان چڑھایا ڳیا۔ پاکستان ہندوستان دشمنی تے بݨایا ڳیا، احٖ ہندوستان دشمن دا نعرہ لاتا ویندے پر پاکستان دی قومی زبان ہندوستان کوں بݨایا ڳے ، پاکستان دے نصاب ا چ وی ہندوستانی اردو آلے شاعر ادیب پڑھائے ویندن۔

اردو پاکستان دے کہیں علاقے دی زبان کائنی، اردو الاوݨ آلے تقسیم ویلے پاکستان آئے، اردو ہندوستان توں آئی، اتھاں وی اے زبان بݨاوتو زبان اے جو اردو آلے آپ اینکوں لشکری یعنی ڈھیر زبانیں دا ملغوبہ قرار ݙیندن۔ اردو کوں انگریزی ، فارسی دا تݙا چاونق سانگے اڳوں کیتا، انگریزیں فارسی آلئیں توں ہندوستان کھسیا ہا ، حملہ آور کہیں وی ملک تے حملے دے بعد اتھاں دی زبان تے ثقافت تے ہوندے، چنانچہ 1850ء انگریز سرکار ہک خط جاری کتا جیندے وچ اوں واضح لکھیا جو اردو بحیثیت عدالتی زبان فارسی دا بدل ہوسے۔ اے وی لکھیا ڳیا جو اردو کوں 1851ء ا چ ملتان ڈویژن، 1853ء ا چ ہزارہ، تے 1854ء ا چ پشاور ڈویژن رائج کر ݙتا ونڄے۔ ایسٹ انڈیا کمپنی دے سرمیکلوڈ دا اے مراسلہ تاریخ دا حصہ ہے ، اینکوں پڑھ تے فیصلہ کرݨ مشکل کینھی جو اردو کوں کئیں تے کیوں مسلط کیتا ڳیا؟زباناں نفرت سانگے نی ہوندیاں ، احٖ اردو آلیس رائیکی زبان نال نفرت کریندن، سرائیکی ثقافت نال نفرت کریندن، سرائیکی شناکت نال نفرت کریندن ، سرائیکی صوبے دے مطالبے نال نفرت کریندن ، ہر آئے ݙینھ اسیݙے خلاف مضمون لکھیندن۔

پس منظر دا ہک پس منظر ہوندے، سرائیکی جانگلی کیوں بݨیے؟ انگریزیں سرائیکیں کوں جانگلی کیوں آکھیا؟ ایندی تریخ اے ہے جو 1849ء اچ انگریزیں ہندوستان تے قبضہ کر ڳھدا۔ پنجابی بھڄ بھڄ تے فوج ا چ ونڄݨ پئے ڳے، سرائیکی وسیب دے لوک زڳئے او انگریز کوں چنڳان نہ سمجھدے ہن، پنجابیں ڳال ہلائی جو سرائیکی وسیب دے لوک بزدل اِن، او فوج ا چ بھرتی تھیوݨ توں ݙردن، پر انہائیں کون پتہ کینھی جو سرائیکی تاں اتنے خار باز غیرت مند تے بہادر ا ن جو او کہیں دی ہک انگل دا اشارہ نی سہندے ، عزت دا معاملہ ہووے یا کوئی شک شبہ تے جنگ تھیندی اے لوک مر ویندن تے جیلیں ء ِ چ پڄ ویندن۔ انگریزیں سرائیکیں کوں اوں ویلھے جانگلی آکھیا جݙاں انگریزیں دے قبضے دے اٹھ سال بعد احمد خان کھرل اوکاڑہ تے جھنگ وسیب ا چ انگریز نال جنگ کیتی تے اوندے خلاف لڑیا۔

ایں ویلھے عبرانی زبان دے بعد دنیا وچ سرائیکی زبان ہے جینکوں نویں سروں ہک واری ولا پیدا کیتا ڳے۔ سٹھ دے عشرے سرائیکی ناں تے سب دا اتفاق، ستر دے عشرے سرائیکی سنڄاݨ تے سرائیکی دیس تے قبضے دے خلاف بھرپور مزاحمتی شاعری تے اسی دے عشرے سئیں اسلم رسولپوری جہے سکالریں دی سرائیکی تہذیب ثقافت تے سرائیکی زبان بارے کم دا منڈھ وسیب دے سوجھل علمی کم دیاں ایجھیاں مثالاں ہن جیندے نتیجے صدیاں بعد سرائیکی ماء ٻولی کوں ہک واری ولا نویں حیاتی ملی اے۔ سرائیکی زبان دے ودھارے سانگے نثر آلے پاسے ودھ توں ودھ دھیان ݙیوݨ دی ضرورت اے، نثر ودھ توں ودھ لکھی ونڄے تے سادہ تے آسان لوظیں ا چ ہووے ایندینال پڑھݨ آلے کوں سوکھ تھیسے تے ٻیا فائدہ اے تھیسے جو ہک معیاری لہجہ سامھے آئوسے۔ تصنیف تالیف تے ٻے زبانیں توں ترجمیں دیکم کوں ودھایا ونڄے۔ سرائیکی زبان دی ترقی سانگے حکومت آلے پاسے گھٹ ݙٹھا ونڄے۔ کوئی ٻے صوبے آلے وی اے کم نہ کریسن ، پنجاب آلئیں دا وس لڳے تاں سرائیکی کوں ڳچی گُھٹ تے مار گھتن ، آکھݨ دا مطلب اے ہے جو سرائیکی سانگے جو کرݨے اساں آپ کرݨے۔ سرائیکی اردو نی جو حکومت ایندی ترقی سانگے ارباں ، کھرباں خرچ کریسے یا اسیݙے پریشر بناں آپوں ڄاݨ تے اینکوں تعلیمی اداریں ا چ پڑھاوݨ پئے ویسے، سرکار کݙاہیں عوام دوست نی ہوندی او کوئی کم نی کریندی کم کراوݨے پمدن، تے مسئلہ مسئلہ لکھ کریندے رہو جے تئیں مسئلہ نہ بݨو مسئلہ حل نی تھیندا، سرکار تے پریشر جاری رکھو پر او پرائیویٹ تعلیمی ادارے جنہائیں دے مالک سرائیکی ا ن اتنا تاں کرن جو ٻالیں کوں کچی پکی ا چ سرائیکی پڑھاون۔

سرائیکی اشاعت

سرائیکی دی ترقی سانگے اساں اشاعتی ادارہ قائم کیتے، اللہ سئیں جو دھیلہ ٹکا ݙتے سرائیکی ماء ٻولی تے خرچ کیتے، کرائے دے بتھے پراݨے مکان ا چ حیاتی گزار ݙتی اے، پر سرائیکی ماء ٻولی دے شیش محل کھڑے کر ݙتن۔میکوں میݙی ذال ڳال ڳال نال مہݨے ݙیندی اے جو سارے لوک گھر بݨویندن تساں صوبہ بݨویندے ودو ،میں اکھینداں بھلا تھیوی ہک بندے دا ہک کنبے دیء جاہ تے کروڑیں انسانیں دا صوبہ بݨ ونڄے تاں ٻیا کیا چہیدے؟ صوبہ بݨسے تاں سارے در گھر آلے سݙیسو، صوبہ نہ بݨیا تاں سرائیکی قوم ملیا میٹ تھی ڳئی تاں ول بھانویں محلیں دے مالک ہووں سݙیسوں تاں جانگلی ۔ اساکوں گھر نی صوبہ چہیدے، اساکوں ڳہݨے نی کتاب دی ضرورت اے۔ اے ٹھیک اے سرائیکی اشاعتی ادارے سینکڑاں تے ہزاراں سرائیکی کتاباں چھاپ تے سرائیکی ماء ٻولی دی خذمت کیتی اے پر میں اکھینداں جیویں مخدوم طالب المولی سندھی دا کم کر ڳے ہک ایجھا وݙا سرائیکی اشاعتی ادارہ ہووے جیندے وچ سرائیکی لوک کم کریندے ہوون، لکھاریں کوں تحقیق تے ریسرچ دے پراجیکٹ ݙتے ونڄن، انہائیں کوں کم دا معاوضہ ملے، عالمی ادب دا سرائیکی وچ  ترجمہ تھیوے تے سرائیکی کوں اتنی ترقی یافتہ زبان بݨا ݙتا ونڄے جو سائنس پڑھݨ سانگے وی اساکوں انگریزی مُتھاجی نہ رہے۔

سرائیکی زبان دی ترقی

زبان دی ترقی دے مسئلے تے اداریں دا وجود ضروری ہوندے، ڈھیر سارے ادبی تے ثقافتی ادارے ہِک عرصے توں کم کریندے امدن، کتاباں شائع کریندے امدن، ،ہفت روزہ تے مہینہ وار تے سہ ماہی رسالے وی شائع تھیندے آئن، ادارہ جھوک کوں اے فخر تے اعزاز حاصل اے جو اوں پہلا ݙینھ وار اخبار جاری کیتا تے سرائیکی کتاباں اتنیاں شائع کیتن جو ایندے اُڑد لڳ ڳن۔ زبان دی ترقی ا چ ریڈیو ٹیلیویژن دا وی اہم کردار ہوندے، سرکاری ریڈیو تے سرکاری ٹیلیویژن سرکار دے حکم دا غلام ہوندے تے ایں ویلھے سرکار کوں اردو تے انگریزی دے سوا کجھ نی نظردا، افسوس تے ارمان ایں ڳالھ دا ہے جو پرائیویٹ چینلیں دے مالک سرائیکی کائنی، اساں لڑ بھڑ تے یونیورسٹیں ا چ سرائیکی شعبے قائم کرائن پر اُتھاں سرائیکی استادیں کوں ہک ٻے دیاں لتاں چھکݨ دے سوا کوئی کم کائنی۔ زکریا یونیورسٹی ملتان آلیں تاں ٻہوں زیادہ مایوس کیتے، ہݨ سکولیں تے کالجیں ا چ وی سرائیکی شروع تھی اے ،کالجیں ا چ سرائیکی استاد آ ڳن ، سکولیں ا چ وی آ ویسن، استاد قوم دے معمار ہوندن، سندھی استاد سندھی قوم بݨا ݙتی اے پر سرائیکی استاد سرائیکی قوم بݨاوݨ تاں کیا وڳاڑݨ دا کم کریندے امدن۔ وقت آ ڳے جو سرائیکی استاد اپݨی سوچ وٹاون تے سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب دے ودھارے سانگے کم کرݨ دے نال نال اپݨے شاگردیں کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال محبت دا درس ݙیون۔

زبان دی ترقی واسطے کمپیوٹر ٹیکنالوجی کوں وݙی حیثیت حاصل اے ، 11 جون 1990ء کوں اساں خانپوروں سرائیکی اخبار ݙینھ وار جھوک سرائیکی شروع کیتا تاں ہتھ نال کتابت تھیندی ہئی، کمپیوٹر ٹیکنالوجی آ ڳی ہئی پر اساں کنے اتنے وسائل نہ ہن، ول اساں 17نومبر 1994ء توں سرائیکی اخبار ملتان گھن آیو سے ، اتھاں کم ودھ ڳیا ہئی ، کتابت دے مسئلے وی زیادہ ہن، ول جھوک دی ایڈیٹر سئیں مسیح اللہ خان ڄامپوری اساکوں پیسے ݙتے جو کمپیوٹر دا انتظام کرو، اساں لہور ڳیوسے ، کمپیوٹر آلیںکوں آکھیا جو اساݙا مسئلہ سرائیکی ہے، سرائیکی دے پنج وادھو اکھر ہِن تساں اساکوں اے پروگرام بݨا ݙیو، اُنہاں کمپیوٹریں دی رقم کنوں تریھ ہزار روپے وادھو ڳھدے پر اُنہاں بے ایمانی اے کیتی جو اساکوں ݙسیے بغیر کمپیوٹر وچ چار سال دا ٹائم لا ݙتا ، چار سال بعد او پروگرام بلاک تھی ڳیا، اساں ݙاڈھی بھڄ دُھرک کیتی پر کجھ نہ بݨیا۔ جھوک دے بعد ملتان اچوں ارشاد امین دا اخبار ’’سُڄاک‘‘ وی شروع تھیا ، او وی سرائیکی رسم الخط ا چ لکھیندا ہا پر کجھ عرصہ بعد سڄاک بند تھی ڳیا تے کمپیوٹریں دے نال سرائیکی پروگرام وی ویندا رہ ڳیا۔ اساں کجھ عرصہ اردو آلے پروگرام تے گزارہ کیتی رکھیا ول لہور رہݨ آلے ہک سرائیکی نینگر عطا صَیب سرائیکی پروگرام بݨا تے اساکوں دان کیتا تے اساں کنوں ایندا معاوضہ وی نہ ڳھدا، ایندے بعد سرائیکی اڳواݨ سئیں فرید پیرزادہ ذاتی خرچ تے لہوروں ہک سرائیکی پروگرام ’’سرائیکا‘‘ بݨوایا تے اونکوں نیٹ تے سب واسطے عام کیتا، بر بدقسمتی نال او کامیاب نی تھی سڳیا ، ہُݨ غزارہ تاں تھیندا پے اصل سرائیکی پروگرام ضروری اے، کمپیوٹر ٹیکنالوجی دے نال نال احٖ سوشل میڈیا دا دور اے ، احٖ ہک نہؤں برابر موبائل سِم اِچ پوری کائنات سما ڳی اے ، احٖ سوشل میڈیا پرنٹ تے الیکٹرونک میڈیا توں وی اڳوں چلا ڳے، ایندی ریٹنگ بی بی سی تے وائس آف امریکہ توں وی زیادہ ہے، احٖ سرائیکی نوجوان سوشل میڈیا دے اُتے سرائیکی دی جنگ بھرپور انداز نال لڑدے پن تے میکوں خوشی اے جو میݙی وستی دھریجہ نگر دے نینگر سوشل میڈیا دی جنگ وچ اڳوں اڳوں ہن۔

جیویں وݙی مچھی نِکی مچھیں کوں کھا ویندی اے ایویں وݙیاں زباناں چھوٹی زبانیں کوں کھا ویندین۔ آکھیا ویندے جو دنیاں وچ 10 ہزار توں ودھ زباناں ٻولیاں ویندیاں ہن جنہائیں وچوں چار ہزار مَر بُھر ڳن، ایں ویلھے چھی ہزار ہزار زباناں ٻولیاں ویندیاں پن، جنہاں وچوں ترائے ہزار زبانیں دے وجود کوں خطرہ ہے، زبان نال محبت کرݨ آلے زبان دی زیر زبر دی وی رکھوالی کریندن پر کہیں زبان دا مر ونڄݨ اوں زبان دے نال جُڑی ہوئی تہذیب دا مرݨ سمجھا ویندے جیویں اساکوں پکھی پیارے ہِن ، پکھیں دی ٻولی پیاری اے ، ایویں اساکوں انسان تے اُنہائیں دے ٻولیں نال وی پیار کرݨاں چہیدے، اساݙی اے سوچ ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساں جیووں تے ٻے مَر ونڄن، اساݙی اے سوچ وی ختم تھیوݨی چہیدی اے جو اساݙی زبان باقی رہے تے ٻیاں ساریاں ویندیاں تھیون۔ جیویں باغ دا سہݨپ اوندے ون پونے پُھلیں تے ون پونے خوشبوئیں نال ہوندے ایویں جہان دا سہݨپ وی ون و ون زبانیں تے انہائیں دی ثقافتیںنال ہوندے ۔ احٖ ترقی یافتہ دنیا وچ زبان کوں سائنس دا درجہ حاصل اے تے زبان کوں انسان تے انسان کوں زبان آکھیا ویندے۔ وقت آ ڳے جو اساں زبانیں تے انہائیں دے رسم الخط تے اُنہائیں دی آوازیں دی رکھوالی کروں ۔

سائنسی تعلیم تے سائنسی ترقی

علم د ا مطلب ڄاݨݨ ہوندے، کوئی علم سرائیکی تے غیر سرائیکی نی ہوندا، کوئی علم اسلامی تے غیر اسلامی نی ہوندا، علم بس علم ہوندے، اساں کہیں دے آکھیے نہ لڳوں علم آلے پاسے توجہ ݙیوں، سائنس آلے پاسے توجہ ݙیوں، اساں انگریزیں تے ٻے غیر مسلمانیں تے اعتراض وی تے انہائیں دی ایجادات توں فیدہ وی چیندوں ، اعتراض آلی عادت چھوڑ تے پڑھݨ آلے پاسے توجہ ݙیوݨی چہیدی اے، رات ݙینھ ایجادات تھیندیاں پِن، ݙیکھݨاں اے ہے جو ایندے وچ اساݙا حصہ کتنا ہے؟ اساں صرف ݙوہڑے ، ماہیے تے نہ کھڑے رہوں، اساں دنیا دی وݙی قوم تاں بݨ سڳدوں جو وݙے کم کروں، وݙے کم سائنس تے سائنسی ترقی آلے ہن، کجھ جھلکیاں ݙیکھو تاں جو پتہ لڳے جو دنیا کیا توں کیا کریندی پی اے تے اساں کتھ کھڑوں؟

سائنسدان ہک ایجھے فیس بک تے کم کریندے پن جیرھا مصیبت ویلھے اپݨے صارفین سانگے مدد یعنی ہیلپ دا کم ݙیسے۔ ڈرون انسانی زندگیاں کھا ویندے، ہک ڈرون ایجھا وی ہووے جیرھا زندگیاں بچاوے یا بکھ توں مردے انسان اونکوں کھاوِن، سائنسدان ہک ایجھا ڈرون بݨیندے پن جیرھا بکھ، غربت تے افلاس دے مارے لوک لبھیسے تے انہائیں کوں خوراک پُڄیسے۔

چین ا چ ہک ایجھی بس تیار تھیندی پی اے جیرھی گاݙیں دے اُتوں لنگھ سڳدی اے۔ روز پڑھدوں جو مبائل سݨدے ہوئے فلاݨا شخص ریل گاݙی تلے آ ڳے یا روڈ حادثے ا چ گذریا ڳے، سائنسدان موبائل نال مگن رہݨ آلے بھکنیں سانگے ہک ایجھا موبائل آلہ تیار کریندے پن جیرھا موبائل سݨݨ آلے کوں خطرے بارے ݙسیسے۔

معذور لوکیں سانگے سائنسدان ہک ایجھی وہیل چیئر تیار کریندے پِن جیرھی معذوریں کوں چئی ودی رہسے، سستی تے پکی ہوسے، معذور بھاویں اونکوں کچے دڳ تے گھن ونڄے تے بھاویں پتھریں ا چ چلاوے، وہیل چیئر اپݨے سنگتی کوں دوکھا نہ ݙیسے۔ ہک ٻی ڳالھ اے جو مصنوعی اعضا تاں پہلے وی ہن پر معذوراں سانگے ایجھے بݨاوٹی انسان غوشے وی بݨدے پِن جیرھے معذوراں کوں وہیل چیئر توں آزاد کر ݙیون۔

سائنسدانیں کالے یرقان دیاں دوائیں بݨا ڳھدین، ہݨ کالے یرقان لا علاج مرض نی رہ ڳیا، ایویں شوکر سانگے وی سائنسدانیں ہک بݨاوتو لبلبہ بݨائے، اے لبلبہ ہک ڈیوائس دی شکل ا چ ہے جیرھا انسانی رت ا چ مٹھے دی ودھ گھٹ تھیندی مقدار کوں درست رکھیسے۔

سائنسدان ٻڈھے کوں جوان بݨاوݨ دے تجربے تے کم کریندن ، جانوریں تے تجربات کیتے ڳن جیرھے کامیاب تھن، ہݨ ٻڈھے بندے کوں وال کالے کرݨ تے پلاسٹک سرجری دی لوڑھ نہ پمسے، سائنسدان پریشان ا ن جو قدرت ولوں تریمت یا کہیں وی مادی شئے دے اندر ٻچے پیدا کرݨ جیرھی الگ مشین رکھی اے، او ول ول خراب کیوں تھیندی اے تے ویچاریاں تریمتین سانگے مسائل کیوں پیدا تھیندن؟ سائنسدان ایندی بہتری سانگے سوچ وچار کریندے پِن۔

دماغ انسانی کمپیوٹر اے، ایندیاں ہزاراں تے لکھاں تاراں ہن، نکی جہی کتھائوں تار ہک پووے یا کوئی رڳ سُک ونڄے تاں بندہ پاڳل تھی ویندے تے او بندہ جیرھا کہیں انسان کوں ݙکھا نی ݙیکھ سہندا او وٹے ، پتھر، ݙانگ ، سوٹا یا بندوق تے پستول چا تے بندیں کوں مریندا ودا ہوندے، سائنسدان بندے دا دماغ ٹھیک کرݨ سانگے نویاں دوائیں تیار کریندے پن، تہاݙے اساݙے سانگے اے نویں ڳال وی حیرانی آلی ہوسے جو سائنسدانیں انسانی دماغ دے 100 نویں حصے دریافت کر ڳھدن ہݨ سائنسی سوچ وچار ٻئی ودھ ویسے تے نویاں کامیابیاں ملسن۔

موسیقی نال علاج دا تاں سݨدے آیوں، سائنسدان ہݨ کھݙوݨے نال علاج دے منصوبے تے کم کریندے پن۔ ایجھے خیمے تیار تھیندے پن جیرھے آپ اے سی دا کم ݙیسن، سردیں ا چ گرم تے گرمیں ا چ ٹھڈے، خیمے دے کپڑے کوں کھنڈایا ویسے تاں سمندری جہاز لڳسے اتے ولھیٹو تاں کپڑا کچھ ا چ آ ویسے۔ گونگے تے ݙوریں سانگے ہک ایجھا آلہ بݨدا پے جیرھا سݨݨ دینال نال خطرے توں وی آگاہ کریسے۔ سیاسی چمچے اپݨے اڳواݨیں کوں کھا ویندن، ہندوستان دے سائنسدان ہک ایجھا چمچ تیار کریندے پِن جو مانی کھاوݨ دے بعد تُساں چمچ وی کھا ونڄو اے چمچ پلاسٹک یا سٹیل دی بجائے کݨک تے چاول نال تیار کیتے ویندے پِن۔

بجلی دے بغیر اے سی ہوندے؟ جیا ہک ایجھا اے سی وی تیار کیتا ویندا پے جیرھا بجلی دے بغیر ہوسے۔اکھیں دی بکھ تریہہ دا سݨیا ہاسے، اقوام متحدہ دا ورلڈ فوڈ پروگرام ہک ایجھا سسٹم تیار کریندا پے جیرھا اکھیں دے پردے نال تارکین وطن دیاں غذائی ضرورتاں پوریاں کریسے۔

تریمت

عورت دے بغیر اے جہان مکمل کائنی ۔ عورت کوں ادب دے میدان اچ نال رلاوݨا پوسے ۔ عورت ٻہوں وݙی تخلیق کار ہوندی اے ۔ انسانی تخلیق اوندے وجود نال ہے تاں ول او ادب کیوں نی تخلیق کر سڳدی ۔ عورتاں سہرے لکھدین ، او سہرے ادب عالیہ دا حصہ ہِن ۔ انہاں سہریں دے وچ اساں آپ کھڑے ہوندوں ، اساݙا وسیب کھڑا ہوندے ، اساݙی زبان تے ثقافت کھڑی ہوندی اے ۔او سہرے کیا ہوندن در اصل او دعائیں ہوندن ۔ پر عورت نال وانجھ اے ہے جو اوندی شاعری دے وچ تخلص نی ہوندا ایں سانگے پتہ نی لڳدا جو اے سہرے کیں لکھین یا ایہ کیندی شاعری اے ۔ اتھاں مرد دا معاشرہ ہے مرد گندہ کم وی کرے تاں بہادر تے دلیر اے تے عورت چنڳا کم وی کرے تاں اوندی تعریف نی تھیندی ۔ اساکوں میل شاؤنزم کوں ختم کرݨا پوسے ۔ عورت کوں برابر رتبہ ݙیوݨا پوسے ۔ سرائیکی قلم قبیلے دے لوک تریمتیں دی مدد کرن تے انہاں کوں ادب دے میدان اچ گھن آون ۔ جے اساں ایویں نہ کر سڳیوسے تاں ول وانجھے رہ ویسوں ۔ ہِک ہتھ نال تاڑی نی وڄدی ۔ ہِک ہِک اے ݙو یارھاں ہِن ۔ مرد تے عورت کوں رَلے رل تے نہ صرف ادبی محاذ بلکہ وسیب دے حق حقوق دے محاذ تے وی رلے رل تے جنگ لڑنی پوسے۔

میݙی دھرتی

سرائیکی وسیب چار نشابر خطیاں تے مشتمل اے ۔ روہ ، روہی ، تھل ، دامان ۔ اونویں کچھی تے ٻئے وی ناں ہِن پے۔ پر اے چار ناں ہر ڄݨے دی زبان تے ہن۔ ریڈیو ملتان توں ایں ناں نال سرائیکی پروگرام وی وݙا عرصہ چلدا رہ ڳے۔ اوں ویلے خورشید ملک ایں پروگرام دے پروڈیوسر ہوندے ہن تے لوک وݙی چاہ نال اینکوں سݨدے ہن۔ کیونجو ایں پروگرام ا چ سݨݨ آلیں کوں اپݨی مٹی، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت دے درس ملدے ہن۔ بعد ا چ اے پروگرام معروف شاعر تے براڈ کاسٹر خالد اقبال وی کریندے رہ ڳے۔ اساں ڳالھ اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب توں شروع کیتی ہاسے۔ احٖ نیٹ دا دور اے، اسیݙے نینگر کوں سارے جڳ جہان دا پتہ ہے۔ او دنیا دے گلوب بارے ڄاݨدے ۔ اونکوں ایں ڳالھ دی سُدھ وی ہے پی جو دنیا دا کیڑھا مُلک کتھاں ہے تے اوندے دارالحکومت دا ناں کیا ہے ۔ جے پتہ تے سُدھ کائنی تاں اپݨے وسیب دی کائنی۔ میݙا ایمان ہے جو بھانویں جڳ جہان دے بارے تُساں لَکھ ڄاݨدے ہووو ، جے تہاکوں اپݨے وسیب دا علم کائنی تاں ایویں ڄاݨو تُساں کجھ نی ڄاݨدے ۔

ایں ڳالھ کوں سامھے رکھ تے میں ݙسݨ چہنداں جو سرائیکی دے ساڈھے چھ ڈویژن تے 23 ضلے ہن۔ ڈویژنیں دے ناں اے ہِن : ملتان ، بہاولپور، دیرہ غازی خان ، دیرہ اسماعیل خان، سرگودھا ، ساہیوال ۔ ملتان ڈویژں دے چار ضلعے خانیوال ، وہاڑی ، لودھراں تے ملتان ہِن تے ایندیاں تحصیلاں ملتان ، شجاع آباد، دنیا پور، خانیوال ، کبیر والا ، میاں چنوں ، وہاڑی ، میلسی ، بورے آلا ۔ دیرہ غازی خان ڈویژن دے چار ضلعے دیرہ غازی خان، مظفر گڑھ، لیہ تے راجن پور ہِن۔ تحصیلاں دی ترتیب ایویں ہے: دیرہ غازی خان، تونسہ شریف، کوٹ چھٹہ ،راجن پور ، روجھان ، جام پور، علی پور، مظفر گڑھ ، کوٹ ادو، خان گڑھ تے جتوئی ۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ پنج تحصیلیں دا ٻہوں وݙا ضلع ہے ۔ ایندے وچ ہک نواں ڈویژن تے ݙو نویں ضلع بݨݨے چہیدن۔ حکومت سرائیکی وسیب ا چ نویں ضلعے تے نویں ڈویژن نی پی بݨیندی ۔ پچھلے ݙینہاں تھل ڈویژن بݨاوݨ دی رِتھ رتھی ڳئی پر تھل کوں اونویں ڈویژن بݨاوݨ چہندن جیویں پہلے اوکاڑے ، ٹوبے تے چنیوٹ کوں ضلع یا ول ایں توں پہلے لائل پور تحصیل کوں ضلع تے ول ڈویژن بݨا تے سرائیکی قوم توں کھس گھدا ہانے۔ ہُݨ نواں دھک ساہیوال کوں ڈویژن بݨا تے کھسیے نے ، پہلے جنگاں اسلحے دے زور تے ہوندیاں ہن۔ ملخ تے جاگیراں کھسیاں ویندیاں ہَن۔ ہُݨ عقل تے قلم دے ہتھیار توں اے کم گھدا ویندے۔ سرائیکی وسیب تے جیرھی چڑھائی رنجیت سنگھ کیتی ہئی ،اوندی معنوی اولاد تے اوندے پیروکار رنجیت سنگھ وانگے قبضے کریندے ویندن ۔ اسمبلیں ا چ ٻیٹھے مٹی دے مادھو سرائیکی جاگیردار عقل دے ایجھے اندھن جو انہائیں کوں وی کجھ نظر نی امدا۔ انہائیں تھڳڑیں دے گُڈیں توں تاں ربوٹ وی چنڳے ہوندن جیرھے بٹن تے زور آوے تاں ٹھک ٹھک تاں لا کھڑدن۔ وسیب دے نینگراں کوں اشاک تھیوݨا پوسے تے اپݨی نگری آپ بچاوݨی پمسے نہ تاں پھَکا نہ بچسے۔

مظفر گڑھ دی ڳالھ آئی اے تاں اے وی ݙسی ونڄاں جو مظفر گڑھ رنجیت سنگھ دا مقابلہ کرݨ آلے نواب مظفر خان شہید دے ناں تے وسایا ڳے۔ نواب مظفر دی ٻہوں وݙی دلیری دی نسبت نال انہائیں کوں ’’ شجاع ابن شجاع‘‘ دا لقب پاتاتے پنجابی جنگلی درندے رنجیت سنگھ شیر پنجاب دا لقب پاتا ، مظفر گڑھ دا ملک غلام مصطفی کھر پنجاب دا گورنر بݨیا تاں آپ کوں آپ ’’ شیر پنجاب ‘‘ اکھوایُس، جیویں رنجیت سنگھ دی آل اچوں ہووے۔ ایویں مظفر گڑھ دا ’’ ہتھ دستی ‘‘ سیاستدان جمشید دستی آئے تاں اے وی جنوبی پنجاب ، جنوبی پنجاب لائی ودے ۔ جیویں پنجاب ایندا ماما لڳدا ہووے۔ مظفر گڑھ دے وسیب دشمن ݙوہائیں تلی واٹویں سیاستدانیں کوں ݙیکھ تے اساں آکھ سڳدوں ’’ دودا دھوڑ چنیسر چھئی ‘‘ ۔

دیرہ اسماعیل خان ڈویژن وچ ݙو ضلعے ٹانک تے دیرہ اسماعیل خان امدن ، جݙاں جو تحصیلاں ا چ کلاچی ، پہاڑ پور تے دیرہ اسماعیل خان شامل اِن ۔ ہک ویلے بنوں وی دیرہ اسماعیل خان ا چ شامل ہئی۔ 1882ء دے ڈسٹرکٹ گزٹیئر دے مطابق اوںویلے بنوں دے لوک 98 فیصد سرائیکی ( جنہاں کوں جٹان آکھیا ویندا ہا ) تے چھڑا ݙو فیصد پشتون ہن۔ احٖ حالت اے ہے  بنوں وچ سرائیکی لبھدا نی ۔ ہک ویلے بنوں کوہاٹ ، وانا، وزیرستان سرائیکی قوم دے علاقے ہَن تے سرائیکی کابل ، قندھار تئیں ویندی ہئی پر 1901ء جݙاں سرائیکی دشمن انگریز بد بخت پشتونیں دے دہشت گردیں کوں قابو کرݨ سانگے صوبہ سرحد بݨایا تاںدیرہ اسماعیل خان ، ٹانک تے بنوں میانوالی وغیرہ پٹھاݨیں کوں ݙے ݙتے پر جݙاں کالا باغ میانوالی دا نواب ملک امیر محمد گورنر بݨیا تاں او اپݨا میانوالی ولا گھن گھدا پر اوں ظالم دیرہ اسماعیل خان ڈویژن دے سارے علاقے ظالمیں دے نرغے ا چ راہݨ ݙتے حالانکہ اونکوں قومی غیرت ہووے ہا تاں سارے سرائیکیں کوں آزاد کراوے ہا ۔ اپݨے وسیب دے نینگریں کوں میں اے وی ݙسݨ چہنداں جو توپ ، میزائل تے تلوار توں وی قلم دی مار بری ہے ۔ تُساں تریخ دے ورقے پھرولو تاں دیرہ اسماعیل خان تے ٻے سرائیکی علاقیں تے دارااول ، سکندر اعظم، محمود غزنوی تے رنجیت سنگھ تئیں دے حملے تھیندے رہ ڳن ۔ بھانویں او سارا کجھ لُٹ تے چا ویندے ہن پر او اسیݙی زبان، ثقافت تے دھرتی نہ کھس سڳئے ۔ پر جݙاں دے صوبے بݨین تے اساں تخت لہور تے تخت پشور دے غلام بݨیوں تاں حاکم اپݨی قلم نال جاگیراں اپݨی ٻولی ٻولݨ آلئیں کوں ݙیندے ٻیٹھین۔ او امدے ویندن ، دھرتی ملیندے ویندن تے اسیݙے لوک غریبی تے بے روزگاری دے ہتھوں بے روزگار تھی تے دھرتی چھوڑی ویندن ۔ اے قبضہ گیر کرو دھیں دی غیر محسوس حملہ آوری اے ۔ بچدا کجھ بچاوݨ چہندو تاں پڑھو تے قلم دا اختیار حاصل کرو ۔ سی ایس ایس کر تے ڈی سی او ،ڈی پی او بݨو نہ تاں اے ظالم پھَکا نہ بچیسن۔ وسیب دے لوکو! یاد رکھو 1901ء سرائیکی قوم سانگے بد ترین سال ہا جو ہک تاں سرائیکی دے قومی شاعر سئیں خواجہ غلام فرید سئیں دا وصال تھی ڳیا تے ݙوجھا اسیݙی ماء دھرتی دیرہ اسماعیل خان،بنوں ، ٹانک اساں توں کھس تے افغانیاں دے حوالے کیتی ڳئی

ایویں سرگودھا ڈویژن ا چ سرگودھا ، خوشاب، میانوالی تے بھکر دے ضلعے امدن ، تحصیلاں ا چ سرگودھا ، شاہ پور صدر، بھلوال ، خوشاب، نور پور تھل ، میانوالی ، عیسیٰ خیل ، بھکر، کلور کوٹ تے منکیرہ شامل ہِن۔ سرگودھے دا قدیم شہر شاہ پور سرائیکی دا مرکزی علاقہ ہے۔ سرائیکی دے جیرھے چالہی دے نیڑے ناں اِن ، انہاں ا چ شاہ پوری وی شامل ہے ۔ پنجاب آلے مارکہ آکھدن جو میانوالی تے بھکر ضلعے تاں سرائیکی اِن پر سرگودھا تے خوشاب پنجابی اِن ۔ اے چٹا کوڑ اے ’ گودھا ‘‘ پنجابی دا لوظ ای نی تے نہ ای کہیں پنجابی دے ناں تھی سڳدے۔ ٻیا اے جو جیکر اے ݙوہائیں ضلعے پنجاب دے ہوون ہا تاں ول اتھاں غربت تے پسماندگی نہ ہووے ہا ۔ انہائیں علاقیں وچ موٹر وے ، کارپٹ سڑکاں ، فلائی اوورتے ٹیکس فری انڈسٹریل زون ہوون ہا۔ وسیب دے لوک سیاݨے تھیون ، زیادہ ذمے واری ووٹ گھنݨ آلے سیاستدانیں دی ہے جو تکڑے تھیون تے اپݨی دھرتی بچاون ،جیکر احٖ وی او پیو ݙاݙے آلی کار ابوجہل دی اولاد بݨدن تاں ول نینگر انہائیں دے گریوانیں ا چ ہتھ پاون تے خود سرگودھا، خوشاب دی ہک ہک تحصیل تے ہک ہک وستی ونڄ تے انہائیں کوں اپݨی ماء ٻولی دی سِک دا سنیہا پُڄاون نہ تاں لائل پور آلی کار اے وی کھسوا ٻہسوں تے دھرتی دے اصل وارث جیرھے اتھائیں وسدن ݙوجھے درجے دے کیہل کُٹاݨے ، کمی، کسبی تے جانگلی بݨا ݙتے ویسن ۔

فیصل آباد ہک ویلے سارا اپݨا ہا۔ کیونجو لائل پور ضلع جھنگ دی تحصیل تے جھنگ ملتان کمشنری دا حصہ ہا پر ہولے ہولے سب کجھ دھروٹھی ویندن ۔ مشرقی پنجاب توں آوݨ آلیاں اُبھے دیاں بلائیں سرائیکی دھرتی کھس تے کھا ڳن۔ احٖ جھنگ اساݙا ہے، جھنگ وچوں لائل پور کڈھیا ڳے ،ولا ٹوبہ تے چنیوٹ ضلعے جھنگ توں کھسے ڳن، شیخوپورہ وی جھنگ توں کھیسا ڳے۔ جھنگ دا پہلے توں وی حال پتلا ہے پر فیصل آباد کوں کیا توں کیا بݨا ݙتا ڳے۔ وسیب دے لوک سیاݨے تھیون ۔ جھنگ ، چنیوٹ تے ٹوبہ نہ چھوڑن ، پاݨی دے وسیلے ہیڈ تریموں ، چشمہ جناح تے کالا باغ وغیرہ مارکہ کھسݨ تے اساکوں تریہہ دی موت مارݨ چہندن ۔ اے معاملہ ایویں کرݨ چہندن جو ’’ مار نہ کُٹ تے آندر چا گھٹ‘‘۔

بہاولپور ڈویژن دے ترائے ضلعے بہاولنگر ، بہاولپور تے رحیم یارخان ہِن تحصیلاں ا چ بہاولپور، یزمان، احمد پور شرقیہ ،حاصل پور، بہاولنگر، منچن آباد، چشتیاں ، ہارون آباد، فورٹ عباس، رحیم یارخان ، لیاقت پور، خانپور، صادق آباد شامل ہن۔ قیام پاکستان واسطے بہاولپور یعنی سابق ریاست بہاولپور دیاں خذمتاں سب توں ڈھیر ہن۔ قائد اعظم آکھیا ہا جو پاکستان بݨݨ توں پہلے ہک پاکستان ہا اوندا ناں بہاولپور ہا ۔ انہاں آکھیا جو اصل محسن پاکستان نواب بہاولپور صادق محمد عباسی ہے۔ پاکستان دی پہلی تنخواہ نواب بہاولپور 7 کروڑ روپے ݙتی ۔ اوں ویلے سونا 100 روپے تولہ تے چھوٹا گوشت 4 آنے دا سیر ہا۔ پاکستان کوں کرنسی دی ضمانت ریاست بہاولپور ، ہک لکھ ہک ہزار ، ہک سو بھل منسایاں گݨ تے سݨوا سڳدوں پر تُساں ایندا سرائیکی قوم کوں کیا صلہ ݙتا۔ تُساں ریاست تے ایویں پے ڳیوے جیویں ڳجھیں ڈھونڈ تے پمدن ۔ تُساں ایں لُٹ مار دی ات مچائی جیویں کݙاہیں کجھ ݙٹھا نہ ہووے ۔ سرائیکی ریاست بہاولپور دے محلات تے تُساں صرف کروڑیں اربیں دے ہیرے ، جواہرات تے سونے دے تھاں تھپیں تے ہتھ صاف نہ کیتا، کرسیاں ، میزاں ،قالیناں تے گندی گندولے تک لہور چا ڳیوے ۔ اڄاں آکھدو اسیݙے اُتے ڳالھیں کریندن تے اسیکوں بُکھے ، حرسی تے پھڑوشے تے جاہل سݙیندن ۔ ایویں نہ سݙوں تے کیا سݙوں ؟ کیا پڑھئے لکھئے تے مہذب لوک ایویں کریندن جیویں تُساں کریندے پیو ؟ اساں تہاکوں اربیں ، کھربیں دے ہیرے ، جواہرات ، سونے دے تھاں تھپے تے کرسیاں ، میزاں تاں معاف کر سڳدوں پر سرائیکی دھرتی دی لُٹ مار معاف نی کر سڳدے ۔ سرائیکی دھرتی دے ناجائز الاٹمنٹیں دے ذریعے جو تُساں لُٹ مار مچائی اے ۔ جیویں تُساں بہاولپور تے چولستان کوں لُٹئے ، اساں ہک گیرے دی وکھ وی تہاکوں معاف نی کر سڳدے ۔ اُتھاں آوݨ آلے ماء دھرتی یا ایں آکھوں جو بندے دے پُتر بݨ تے اٹے ا چ لوݨ تھی تے مقامی لوکیں نال ہک تھی ونڄو ، جے تہاݙے بھیڄے ہوئے آباد کار اٹے ا چ روڑا بݨسن تاں اٹا ملݨ آلی دے ہتھ چھلیسن، ہتھ پھٹ تھیسن تے رت واہسی ۔ رہک ‘مزارعے ‘ آباد کار تے بھرا بݨ تے رہو، حملہ آور نہ بݨو۔ یاد رکھو تہاکوں بنگال ، بلوچستان تے سندھ ا چوں کیویں کڈھیا ڳے، اوں ویلھے وی سرائیکی قوم پناہ ݙتی، جے تُساں اِتھاں وی اوہے کرتوت کیتے تں ولا تہاکوں کون پناہ ݙیسے ؟

ڈھیر ساریاں ڳالھیں اِن جیرھیاں ایں کتاب دے حوالے نال کرݨ چہنداں ۔ جیویں خواجہ سئیں فرمائے ’’ دل دا حال نہ تھیویم پورا ، چِتراں سو سو پناں‘‘ ایویں جے میں بُھلدا نہ ہوواں تاں ہِک ٻئی جاہ تے وی آکھیا ڳئے ’’ دل دا حال سݨاواں کیویں ، سو ݙکھ تے ہِک وات ‘‘ ۔ اتنے ݙکھ اِن جو رات ݙینھ الاواں ٻیٹھا ولا وی ڳالھیں نی مُکدیاں ۔ میں کتاب اچ جیرھا حال حویلہ لکھئے یا جیرھے لکھاریں دی لکھت بارے لکھئے اوندے وچ وی ول پھیر تے ڳالھیں وسیب دیاں آ ڳن ۔ اے تھی سڳدے جو جیرھی ڳالھ میں ہُݨ کریندا ٻیٹھاں کتھائیں ٻئی جاہ تے وی آئی کھڑی ہووے ۔ جیویں اساں اکھیندوں ’’ کوئی خوشی ہووے بھانویں غم ، ذکر سرائیکی دا ہووے ہر دم ‘‘ ہر موقع تے سرائیکی دا ذکر تھی ویندے ۔ جیویں اساݙے ذاکر بھرا شادی تے تقریر کریندے ٻیٹھے ہوون تے گھوٹ قاسم دے حوالے نال ڳالھ ولا اُتھائیں کربل اچ آ ویندی اے ۔ سرائیکی وسیب نال وی اتنے ظلم تھین جو اتھاں وی نقشہ کربل والا ہے ۔ ݙکھ دی سانجھ ہر پاسے برابر ہوندی اے ، میکوں پتہ ہے جو میݙیاں ڳالھیں بے ربط ہوسن انہائیں دے وچ ادبی رنگ گھٹ ہوسے پر جیویں فریاد ،رواٹ تے کُرلاٹ کوں کہیں لَے ، کہیں سُر ، کہیں موسیقی دی ضرورت نی ہوندی ، میݙیاں ڳالھیں جیرھیاں وسیب دے ݙکھیں دیاں ڳالھیں، کوں ادب دے کہیں ریشمی لباس دی ضرورت کائنی تے نہ ای میکوں ایں طرح دا شوق اے ۔ کجھ سنگتی میکوں اکھیندن جو تیݙی لکھت ادب دے اولے اچ نی ہوندی سِدھی ݙانگ ہوندی اے ، ایںواسطے لوک اکھیندن جو اے لکھتاں ادبی میدان  توں ٻہر اِن ، میں اکھینداں جے اگر کہیں ادب برائے زندگی دے اصول کوں سمجھا ہووے تاں ول اے ضروری اے جو اساں ولہیٹ تے ڳالھ کرݨ دی بجائے سِدھی سِدھی ڳالھ کروں تانجو پڑھݨ آلے کوں ڳالھ دی سمجھ آوے تے چور دے کنیں اچ وی کؤ پووے  جو کوئی چور چور کریندا پے ، دیہاتی ڄٹ آں ، سندھی ڳالھ کرینداں۔ بہرحال ! میں اپݨی ڳالھ کوں اتھائیں مُکینداں تے میں شکر گزار آں سئیں پروفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی سئیں دا جو انہاں میݙی ایں بھنی ترٹی لکھت دے بارے اچ لکھئے ۔ میں شکر گزار آں زبیر دھریجہ ، عامر سلیم دھریجہ ، افضال بٹ ، شبیر بلوچ جو انہاں کمپوزنگ اچ میݙی مدد کیتی اے ۔ میں شکر گزار آں حاجی عید احمد دھریجہ دا جو انہاں کتاب چھپواوݨ سانگے بھڄ دھرُک کیتی اے ۔ چنڳی جلدسازی سانگے میں شیخ ناصر ظہیر دا شکر گزار آں ۔ اجمل دھریجہ تے ناصر ببلو دا شکر گزار آں جو او میݙے کھنڈیئے ہوئے کاغذ سانبھ تے رکھیندن ۔ میں شکر گزار آں اپݨے بھرا ڈاکٹر فاروق دھریجہ دا ۔ میں شکر گزار آں اپݨے پُتر طاہر محمود دھریجہ ، ایاز محمود دھریجہ ، سلطان محمود دھریجہ ،عاصمہ دھریجہ تے شائستہ دھریجہ دا جو میں انہائیں سانگے اللہ دے ݙتے رزق وچوں پیسے کُھنجا تے سرائیکی کتابیں تے خرچ کرینداں ۔ میں اپݨی ذال محترمہ پروین اختر دا شکر گزار آں جو او ں میݙے لکھتیں تے کھنڈیئے پُنڈئیے کتابیں کوں گھر اچ برداشت کیتا ہوئے، میں شکر گزار آں جھوک کتاب گھر دے لالہ شریف بھٹہ دا جو او دوستیں کوں کتاباں ݙیوݨ ویلھے منہ نی کُڑیندے ۔ میں شکر گزار آں حنیف پپو دا جو اوں کتاب دا سوہݨا ٹائٹل چھاپئے ۔

ظہور دھریجہ

جھوک سرائیکی ملتان

ظہور دھریجہ تے اوندا سرائیکی قلم قبیلہ

میݙے سانگے اعزاز تے خوشی دی ڳالھ اے جو میں سرائیکی قلم قبیلے دا مقدمہ لکھاں ، اے کتاب تاریخی وی ہے تے تاریخ وی ۔ ایں کتاب وچ ڈھیر سارے شعراء دی ڄاݨ سنڄاݨ تھئی اے ۔ نثر نگار تھوڑے ہن پر انہاں دے کم بارے کافی معلومات ملین ، جنہاں لوکیں دا تذکرہ آئے او سینکڑاں دی تعداد اچ ہِن ۔ میݙے خیال اچ اے سرائیکی دی پہلی کتاب ہے جئیں اچ اہل قلم دا تعارف تے انہاندے کلام بارے ٻہوں کجھ لکھیا ڳے ۔ ہر مضمون تے تبصرہ تاں میں نی  کر سڳدا البتہ کجھ یاداں ہِن جنہاں دا ذکر ضرور کریساں ۔

میں اپݨا پی ایچ ڈی دا تھیسز ’’ قران مجید دے سرائیکی تراجم ‘‘ مکمل کرویندا ودا ہم، ایں دوران میکوں سئیں ظہور دھریجہ نال سفر دا موقع ملیا ، کافی ݙینھ اساں کٹھے رہ ڳئے ۔ دھریجہ نگر وی اساں رہ ڳئے ، ایں سفر دے دوران میں اے ݙٹھا جو سئیں ظہور دھریجہ میݙے تھیسز دی مدد سانگے جئیں توں جو چیز منگی ، انہاں انکار نہ کیتا تے لائبریریں دیاں الماریاں کھول ݙتیاں ، اتھوں اندازہ تھیا جو چنڳائی ضائع نی ویندی ۔ جیویں اے سب نال چنڳائی کریندن ، آندے ویندے دی عزت کریندن ، اٹھیندے ٻلہیندن تے ویندے واری کتاباں وی ݙے چھوڑیندن تاں لوک وی اوں محبت نال پیش آندن ۔ ٻیا میں اے ݙٹھا جو لوک دلوں محبت کریندن تے قدردانی کریندن، دنیا داری آلی ڳالھ کینھی ۔ دھریجہ نگر دی وستی جیرھی ریلوے لائن تے سڑک دے درمیان وچ ہے ، دی ڄاݨ پچھاݨ وی تھئی۔ کوئی منے تے بھانویں نہ منے سرائیکی تاریخ اچ ایں وستی دا ناں بݨ ڳئے ۔ پی ایچ ڈی کرݨ دے بعد دھریجہ نگر دی سرائیکی کانفرنس تے شوکت مغل صاحب دے کٹھے ونڄݨ دا اتفاق تھیندے ، پتہ نی اتھاں دی مٹی دی کیا تاثیر اے جو صرف ظہور دھریجہ نہیں وستی آلے سارے لوکاں کوں سرائیکی نال محبت کریندا ݙٹھے ۔ اتھاں ونڄ کے پتہ لگا کہ غلام یٰسین فخری سرائیکی دے وݙے خدمتگار اتھاں دے ہن سرائیکی شاعر فدا دھریجہ ، بزرگشاعر بابا امان اللہ دھریجہ ؒ دے تذکرے تھئے ۔ منیر دھریجہ مرحوم نال ملاقات تاں نی تھئی ، انہاں دی ٻہوں تعریف اے کہ انہاں دھریجہ صاحب نال رل کے جھوک اخبار شروع کیتا اتے وݙے کم کیتے ۔ مرحوم ایوب دھریجہ تاں آپ خدمتاں کریندے ودے ہن ، او کیویں بُھل سڳدن۔

علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی اسلام آباد دی طالبہ حمیدہ کوثر دے ایم فل دی ریسرچ جھوک پبلشرز بارے ہئی ۔ وئیوا تھیوݨاں ہا ، جݙاں میݙے کول اوندا ریسرچ پیپر آیا تاں میں حیران تھی ڳیا جو جھوک نے اتنا کم کر چھوڑیئے ۔ اونویں تاں دھریجہ صاحب نال نت کٹھے ہوندوں ، جھوک دے افتتاح توں گھن کے احٖ تئیں تعلق قائم اے ، جھوک دا وی پتہ ہے تے جھوک دے کم دا وی علم ہے پر حمیدہ کوثر توں میں وئیوا گھنݨا ہا تاں اوندا ریسرچ ورک میݙے سامݨے آیا ۔ حمیدہ کوثر جھوک دے کتاباں دا ذکر کیتے جیڑھاسینکڑاں دی تعداد وچ ہِن ۔ جھوک دی خدمات دا ذکر کیتے ، جھوک دے بانی سئیں ظہور دھریجہ دے حالات دا ذکر ،سئیں ظہور دھریجہ دا انٹرویو گھدا۔ میکوں پڑھ تے حیرانی وی تھئی اے تے خوشی وی ۔ حیرانی ایں ڳالھ دی جو میں ہُݨ تک اے سمجھا ہم جو سو پنجاہ کتاب وݙی تے سو ݙو سو چھوٹیاں کتابڑیاں ہوسن پر اُتھ تاں انبار لڳے پن۔ وݙی ڳالھ اے ہے جو جھوک دیاں کتاباں وکدیاں گھٹ تے ونڈیندیاں زیادہ ہِن ۔ میݙی اپݨی لائبریری اچ وی جھوک دا لنگر ہے پیا ۔میں جݙاں حمیدہ کوثر دا ریسرچ ورک پڑھدا ٻیٹھا ہم تاں میکوں خوشی ہئی جو ہُݨ کہیں دا پیو وی سرائیکی کو ختم نی کر سڳدا۔ سئیں ظہور دھریجہ دے سیاسی کم کوں ݙیکھ تے لوک اونکوں سرائیکی دا جی ایم سید آکھدن پر میں اونکوں مخدوم طالب المولیٰ دا ناں ݙینداں کیوںجو وݙے وݙے ادبی اداریں توں ودھ ظہور دھریجہ کلہیں سب توں زائد ادبی کم کر چھوڑیئے ۔

حمیدہ کوثر دے ریسرچ ورک ݙیکھݨ دے دوران میکوں جھوک دی خدمات دا وی اندازہ تھیا ، سئیں ظہور دھریجہ دی نمایاں خدمات دی ڄاݨ سنڄاݨ تھئی ، جنہاں وچ جیرھیاں نمایاں ڳالھیں میں اخذ کیتیاں ہِن ، انہاں دے وچ سرائیکی زبان ، ادب تے ثقافت دے ودھارے سانگے سرائیکی رسالے ’’ روہی رنگ ‘‘ دا اجراء ۔ روزنامہ ’’ رہبر ‘‘ بہاولپور تے ہفت روزہ ’’ الاستاد ‘‘ خانپور دے ادبی صفحے دے انچارج دے طور تے کارہائے نمایاں سر انجام ݙتے۔ سرائیکی رسالے ’’ سچار ‘‘ دے بیورو چیف دی حیثیت نال ادبی خدمات سر انجام ݙتیاں۔11 جون 1990ء کوں پہلے سرائیکی اخبار ’’ جھوک ‘‘ کڈھ تے سرائیکی صحافت تے سرائیکی ادب دی دنیا اچ انقلاب گھن آئے۔ 1992 ء اچ دھریجہ ادبی اکیڈمی دی بنیاد رکھی تے دیوان فرید سمیت ٻہوں ساریاں کتاباں چھاپیاں ۔1994ء اچ جھوک پبلشرز دے ناں توں سرائیکی اشاعتی ادارے دی بنیاد رکھی ، جیں اچ ہُݨ تئیں ہک ہزار توں ودھ کتاباں اپݨی مدد آپ دے تحت شائع کر تے سرائیکی ادب دی دنیا اچ بے مثال کارنامہ سر انجا م ݙتا ۔ زکریا یونیورسٹی اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے قیام کیتے عدالت اچ مقدمہ لڑیا تے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ منظور کرایا ۔ عدالت دے ذریعے ای ہائیر ایجوکیشن کمیشن سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دی بلڈنگ کیتے چار کروڑ دی گرانٹ ݙتی۔ بحیثیت سرائیکی ادیب ، کالم نویس ، سرائیکی وسیب اچ اداریاں دے قیام تے وسیب دے حقوق کیتے طویل جدوجہد کیتی ۔ اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی ڈپارٹمنٹ کوں صدر فاروق لغاری توں مستقل کرایا تے ایں کیتے آسامیاں گھدیاں ۔ عدالت دے ذریعے ایس ای کالج بہاولپور تے ایمرسن کالج ملتان دے لیکچررز دیاں پوسٹاں گھدیاں ۔ میٹرک تا ایم اے تے ایم فل تا پی ایچ ڈی سرائیکی سبجیکٹ کیتے طویل جدوجہد کیتی ۔ سرائیکی ادب دے فروغ کیتے کراچی توں اسلام آباد ہر وݙے چھوٹے شہر اچ سرائیکی ادبی ، ثقافتی تقریبات تے سرائیکی مشاعرے منعقد کراوݨ دا سلسلہ جاری اے ۔ ہزاراں سرائیکی شاعراں دے کلام دی اشاعت کر تے انہاں کوں سرائیکی ادب دے قافلے اچ رلایا۔ ادب برائے زندگی دے فلسفے تے کم کریندے ہوئیں انسان دوستی تے امن کیتے کم کیتا۔ سرائیکی ادیباں ، شاعراں ، دانشوراں دے نال مل تے اپݨی تنظیم دے ذریعے دہشت گردی ، انتہا پسندی تے عدم برداشت دے حوالے نال کم کیتا تے پوری دنیا کوں محبت تے انسانیت دا گہوارا بݨاوݨ کیتے کم کیتا۔ ایندے نال نال میرٹ تے انصاف دی بالادستی کیتے کم کیتا تے ہمیشہ حق دی سربلندی کیتے علم اُچا کیتا ۔ ایں وجہ توں انہاں دے خلاف انتقامی کاروائیاں وی تھیاں ، انہاں ہر طرح دے مصائب برداشت کیتے لیکن سودے بازی نہ کیتی تے حقیقی معنیاں اچ فقیری اچ ناں پیدا کیتا تے ہر طرح دے طمع تے لالچ توں بے نیاز تھی تے پہاڑ وانگوں مضبوطی نال اپݨے نظریات تے کاربند نظر آئے۔

دھریجہ نگر دی تاریخ قیس فریدی سئیں لکھی اے جیرھی دھریجہ سئیں دی کتاب سرائیکی اجرک اچ شائع تھی اے ۔ میں ایں وستی دی اعلیٰ خوبی پڑھی تے ول دھریجہ نگر ونڄ کے تصدیق کیتی جو ظہور دھریجہ دے ناناں سئیں دا لنگر چلدا ہا ، ݙاڈھے سخی تے وݙے عالم ہن تے مسافراں تے لوکاں کوں سݙ سݙ کے روٹیاں کھویندے ہن ۔ میں اوں ڳالھ کوں ݙیکھداں تے ملتان اچ ظہور دھریجہ کوں ، اوہو لنگر میکوں احٖ وی چلدا ݙسدے ۔ شہر اچ کجھ مسئلے ہوندن ، دیہات اچ اساݙے بزرگ وی ایہو کم کریندے رہ ڳن پر شہر دے مسئلے کجھ ٻئے ہوندن ۔ ظہور دھریجہ دا کمال نئیں ، کہیں دا فیض تے اللہ دا خاص کرم اے۔ دھریجہ خاندان دے لوک علم دا فیض ݙیندے آئن ، اتھاں وݙا درس رہ ڳئے ۔ وݙے جلسے تھیندے رہ ڳن ۔ شاعر ،ا دیب تے آرٹسٹ پیدا تھئے، عالم دین پیدا تھئے ، ول ایں وستی دے لوک طباعت ، اشاعت دے شعبے نال ہِن ۔ ایں وستی دے ݙاہ پندرہ مرد تریمت ایجھے ہِن جنہاں ایم اے سرائیکی کیتے ۔ شاید اے وی سارے وسیب اچ ہک مثال اے تے سارا کجھ سئیں ظہور دھریجہ دی محنت دا کمال اے ۔اے ٹھیک اے جو ظہور دھریجہ جھنڈیر لائبریری دے برابر لائبریری نی بݨوا سڳیا ، ول وی جھوک دا  ݙیوا ٻالی ٻیٹھے ، لائبریری وی ہے ، کتاباں وی ہِن تے لوکاں کوں علم دا فیض ملدا پے تے ایں کتاب اچ جو کچھ آئے ، اتھوں پتہ لڳدے جو ایندا وسیب دے اہل قلم نال ڳانڈھا ہے۔

سئیں ظہور دھریجہ دی اے کتاب سرائیکی طالب علمیں کوں وی فیدہ ݙیسی ، سرائیکی تعلیم تے زکریا یونیورسٹی اچ سرائیکی شعبہ ہِک خواب ہا ،ا یندی تعبیر ظہور دھریجہ دے کوششاں تے محنتاں نال ملی۔ او کیا وقت ہوسی جݙاں ظہور دھریجہ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ واسطے پیشیاں بھگتیندا ہوسی ، کالجاں وچ سرائیکی لیکچرر دے پوسٹاں واسطے عدالتاں وچ مقدمے لڑدا ہوسی ، احٖ خاب دی تعبیر سوہݨی سامݨے آئی اے ، احٖ ظہور دھریجہ دیاں کتاباں انہاں سرائیکی طالب علماں کوں فیدہ ݙیسن  جنہاں سانگے انہاں سرائیکی شعبہ بݨاوئے ، ایں کتاب نال طالب علماں کوں سرائیکی قلم قبیلہ دا پتہ لڳسی جو کون کیا ہے ؟

چھیکڑ اچ میں ایہو آکھساں جو اے کتاب سرائیکی ادب دے نال نال سرائیکی قوم دا مقدمہ وی ہے جو ایندے وچ ادب وی ہے ، ثقافت وی ، تاریخ وی ۔ سرائیکی لکھاریں دی ڄاݨ سنڄاݨ دے نال نال انہائیں نال تھیوݨ آلی وانجھ دا ذکر وی ہے ۔ اے کتاب سب واسطے خاص طور تے میٹرک توں پی ایچ ڈی دے طالب علمیں سانگے حوالے دی کتاب بݨسے۔ میں اپݨی طرفوں ایجھے عظیم شخص کوں سلام پیش کرینداں ۔

پروفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی

ملتان شریف

سچل سر مست ؒ

سچل سئیں دا ڄمݨاں

عظیم سرائیکی تے سندھی شاعر سچل سرمست سئیں دا پورا ناں عبدالوہاب تے ابے سئیں دا ناں میاں صلاح الدین ہے۔ آپ دا شجرہ حضرت عمر فاروق نال انتالویں جاہ تے ونڄ رَلدے ۔ آپ دے ݙاݙے سئیں دا ناں خواجہ محمد حافظ عرف سائیں دینہ ہے ۔آپ سندھ دی کلہوڑہ حکومت دے وݙے منصب دار ہِن پر ہک ڳالہی تریمت انہاں دی حیاتی بدل ݙتی تے او دنیا داری توں راہ سلوک آلے پاسے آ ڳے۔ ایں آکھے ونڄ سڳدے جو راہ سلوک سچل سرمست سئیں دی میراث اے۔ سچل سرمست سئیں دے والد میاں صلاح الدین خیرپ ور دے نال درازہ گوٹھ راہندے ہَن ،شادی دے ڈھیر عرصہ بعد 1152ھ اچ اللہ سئیں پُتر ݙتا تے اوندا ناں عبدالوہاب رکھا ڳیا۔ اڄاں آپ دی عمر چھ سال ہئی جو ابا سئیں اللہ کوں پیارے تھی ڳے۔ آپ دے چاچا میاں عبدالحق سئیں آپ دی پرورش کیتی تے آپ دی پرورش خادمہ ہک حبشی نژاد تریمت جنہاں کوں شیدی آکھدن ،وݙے پیار تے محبت نال کیتی ۔ تعلیم تے تربیت آپ دے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں فرمائی ۔

بھٹائی سئیں دی بشارت

سندھی زبان دے عظیم شاعر شاہ عبداللطیف بھٹائی سئیں فرمیندن جو شاعری دی جیڑھی فصل اساں رادھی اے ، ایندا پھل سچل سئیں چیسن۔ سندھ دے مورخین لکھدن جو بھٹائی سئیں دی سچل سئیں دے چا چے میاں عبدالحق سئیں نال یاری ہئی۔ آپ انہائیں کوں ملݨ ویندے ہن ، توݨیں جو سچل سئیں ننڈھے ہر پر او بھٹائی سئیں دی زیارت توں فیضیاب تھئے۔ آکھیا ویندے جو ہک واری بھٹائی سئیں میاں عبدالحق سئیں کول آئے تاں انہاں ڈٹھا جو چھ ست سال دا ٻال پیریں اچ گھنگھرو پا تے نچدا تے کھیݙدا ودے ۔ آپ ڈھیر دیر ٻال کوں ݙیکھد رہ ڳے تے خوش تھیندے ریہے۔ بھٹائی سئیں اپݨے یار میاں عبدالحق سئیں کوں آکھیا اے ٻال وݙا آدمی بݨسے تے ’’ جیرھی دیڳ اساں پگائی اے ، ایندا ڈھک ایہو کھولیسے ‘‘ ۔ جݙاں بھٹائی سئیں دا وصال تھیا تاں سچل سرمست دی عمر تیرہاں سال ہئی پر اڳوں ونڄ تے بھٹائی سئیں دی بشارت پوری تھئی تے سچل سئیں نہ صرف شاعری بلکہ راہ سلوک وچ وی وݙا مقام پاتا۔

بیعت

آکھیا ویندے جو 1165ھ اچ شاہ عبداللطیف بھٹائی ؒ سئیں دی وفات دے بعد انہائیں دی مسند تے حضرت میاں سخی قبول محمد تشریف فرما تھئے تے سچل سرمست سئیں انہاندے دست بیعت تھئے ۔اے وی آکھیا ویندے جو پہلے آپ اپݨے چا چا سئیں میاں عبدالحق سئیں تے بعد اچ سخی قبول محمد سئیں دے ہتھ تے بیعت کیتی ۔ بیعت دے بعد آپ تے سارے جمل جہاں دے عقدے کھلدے ڳے ۔ شاعری تھیندی ڳئی تے ہر پاسے آپ دے ناں دے چرچے تھیوݨ پئے ڳئے ۔ اپݨی دھرتی ،اپݨی ، اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے غریب تے نماݨے لوکیں نال محبت دی وجہ نال آپ لوکیں دے دل اچ گھر کرینیدے ڳے تے سارے وس وسیب وچ عزت تے احترام انہائیں دی سنڄاݨ بݨ ڳئی۔

سچو دا خطاب

آپ کجھ وݙے تھئے تاں آپ کوں عبدالوہاب فاروقی آکھیا ویندا ہا۔ پر آپ دی عادت سچ ہئی۔ وݙے توں وݙے لوک کوں وی منہ تے سچ آکھ ݙیندے ہِن ۔ ایں سانگے آپ دا خطاب سچو تھی ڳیا ۔ احٖ آپ دے اصل ناں توں گھٹ لوک واقف ہِن ۔ سندھ ، سرائیکستان تے سارے جمل جہاں دے لوک آپ کوں سچل دے ناں توں ڄاݨدن۔

سچو تے سچل سرمست

سندھ دی مشہورکتاب تذکرہ لطیفی اچ لکھیا ہوئے جو حق گوئی دی وجہ توں سچو تاں آپ بݨ ڳے پر سچل سرمست بݨݨ دا واقعہ ایویں ہے جو بہاولپور دے ولی کامل حضرت محکم الدین سیرانی ؒ سندھ دے علاقہ درازہ شریف توں لنگھئے تاں آپ دے چا چا سئیں میاں عبدالحق آپ کوں سیرانی سئیںؒ دے استقبال سانگے بھیجا۔ سیرانی سئیں ؒ نینگر کوں آندا ݙٹھا تاں آپ اپݨا گھوڑا روک گھدا۔ سچو سئیں کوں نظر کرم نال ݙٹھا تے فرمایا :ـ۔ ’’ میݙا مٹھڑا نینگر! تُساں میکوں جی آئیں کوں آکھݨ آئے وے ، میں تہاکوں ہک تحفہ ݙینداں ۔ ‘‘ سیرانی سئیں ؒ سارنگی وچوں ہک تار کڈھیا تے سچو سئیں دے سینے تے پھیرا۔ اتنی دیر ہئی آپ تے کیفیت طاری تھی ڳئی ،آپ سرمست تھی تے حال اچ آ ڳے ۔ ایندے بعد شاعری دا سلسلہ وی شروع تھی ڳیا تے جذب و مستی دا وی ۔ نال ای آپ سچو توں سچل سرمست دے ناں توں شہرت پاتی ۔ این واقعے توں سندھ سرائیکستان دی قدیم محبت تے جڑت دا وی پتہ لڳدے ۔ اساں ’’ کئی سو ورہیوں دی دوستی ، سندھی سرائیکی دوستی ‘‘ دا نعرہ لیندوں تاں او غلط کائنی۔

سچل پنجابی شاعر؟

سچل سرمست سئیں پنجابی زبان اچ شاعری کائنی کیتی ۔ انہاں سرائیکی وچ کمال شاعری کیتی اے ۔ سندھی ادبی بورڈ تے ٻئے اداریں ’’ سچل جو سرائیکی کلام ‘‘ دے ناں نال کتاباں شائع کیتن ۔ پنجابی لکھاریں سرائیکی کوں پنجابی دا ناں ݙے ݙتے تے سچل سرمست کوں پنجابی شاعر بݨایا ۔ پنجابی لکھاریں دی جتھاں ڳالھ او تاں اپݨی عادت موجب سرائیکی قوم نال کھوٹ کمیندے امدن تے وانجھ کریندے امدن پر کجھ بھولے تے اݨ ڄاݨ سرائیکی وی پنجابیں دے پیر کڄی امندن جیویں جو ’’ سچل سرمست کا سرائیکی کلام ‘‘ دے ناں تے سرائیکی شعبہ زکریا یونیورسٹی دی استاد نسیم اختر سچل سرمست کوں پنجابی شاعر لکھئے پر کوئی حوالہ کائنی ݙتا۔ ایہے ڳالھیں اسیکوں مار ڳن ۔ اونویں تاں خود ’’ سچل سرمست کا سرائیکی کلام ‘‘ دی جاہ تے ’’ سچل سرمست دا سرائیکی کلام ‘‘ ناں ہووے ہا تے کتاب اردو دی جاہ تے سرائیکی اچ ہووے ہا کیوں جو سچل سئیں سرائیکی ، نسیم اختر سرائیکی ، چھاپݨ آلا ادارہ سرائیکی ادبی بورڈ سرائیکی تے شعبہ وی سرائیکی ہے۔

کاور نال کاوڑ

سچل سرمست سئیں درمیانے قد دے سانولے سلوݨے تے سوہݨے نقش نین آلے آدمی ہِن ۔ سر تے پڳ تے ٹوپی پیندے ہَن ، اکثر ساوے رنگ دا ویس پسند فرمیندے ہَن ۔ حالت وجد اچ کہیں کہیں ویلھے ننگے پیر وی رہ ویندے ہن۔ موسیقی نال آپ کوں عشق ہا۔ ہک تارہ( طنبورہ ) نت آپ دے نال راہندا ہا ۔ آپ تے کافیاں ڳمدے رہ ویندے ہَن ۔ روزے رکھیندے ہن تے نفسانی خواہش توں پرے رہندے ہن۔ شادی تے راضی نہ تھیندے ہن تے شادی کوں پیریں دی زنزیر آکھدے ہن پر چاچے سئیں دے حکم تے شادی کیتی پر زوجہ محترمہ دا ݙو سال بعد وصال تھی ڳیا۔ کوئی تذکرہ نگار آکھدن اولاد نہ ہئی تے کوئی ہک پتر دا ذکر کریندن ۔ سوہݨے عادتیں دی مالک ہن ۔ بھنگ، ہافیم، حقہ تے ٻے ہر طرح دے نشے توں پرے ہن۔ کہیں نال نفرت نہ کریندے ہن ۔ انہائیں کوں نفرت ہئی تاں نفرت نال نفرت تے کاوڑ نال کاوڑ ہئی۔

ملتانی مٹی دی برکت

سچل سرمست سئیں کوں ملتانی مٹی نال ݙاڈھی محبت ہئی۔ ہک اوری ہک کھودے نال اپݨے سارے بُت کوں ملتانی مٹی لائی تاں اتھوں والی ریاست خیر پور میر علی رستم خان اپݨے لشکر نال گزرے، انہاں ݙٹھا جو سچل سرمست سئیں ملتانی مٹی نال انگ بھبھوت رمائی بیٹھن۔ او بھڄ تے آئے تے سچل سائیں کوں بھاکُل پا گھدا۔ شاہانہ ویس ملتانی مٹی نال گپیج ڳیا۔ مصاحبیں آکھیا سئیں اے تُساں کیا کیتے؟ بادشاہ آکھیا تہاکوں پتہ کائنی ، سچل سئیں اھٖ میکوں ملتانی مٹی نال رنگ چھوڑیئے ، آکھیا ویندے جو سچل سئیں دے صدقے ملتانی مٹی دی برکت نال شاہی کوں ݙاڈھا بھاڳ لگا۔ کرامات ٻہون ہن ، ہک کرامت والئی ریاست خیر پور دی شفایابی ہے جو سارے حکیم طبیب کما کما تھک ڳے ، کجھ اثر نہ تھیا پر آپ دی دعا اثر کر ڳئی۔

کتاباں تے نو لکھ اشعار

سچل سرمست سئیں اپݨی شاعری دیاں کتاباں دریا اچ سٹ ݙتیاں ۔ مریدیں آکھیا سوہݨا اے تُساں کیا کیتے؟ آپ فرمایا کجھ ایجھا کلام لکھیا ڳیا ہا شئیت کجھ لوکیں کوں سمجھ نہ آوے ہا ۔ ہروں بھروں دا لُڑھ لڳے ہا ، ہیں سانگے میں لوڑھ چھوڑیئے ۔ پر ایندے باوجود ڈھیر ساریاں کتاباں آپ دیاں ہِن جنہاں اچ زیادہ فارسی ، جنہاں وچ راز نامہ ،وحدت نامہ ، گداز نامہ ،دیوان آشکار، رہبر نامہ وغیرہ شامل ہِن ۔ سندھی تے سرائیکی وچ وی کتاباں ہِن ۔ آپ کوں سندھی زبان اچ مرثیے دا بانی وی آکھیا ویندے ۔ آپ دا کلام ’’ دیوان آشکار ‘‘ پہلی واری ریاست خیر پور دے فرمانروا میر علی مراد خان تالپور شائع کرایا۔ سندھ دے معروف مورخ مرزا قلیچ بیگ دے مطابق سچل سئیں دے اشعار دی تعداد نو لکھ دے نیڑے تیڑے ہئی۔

سرائیکی کلام تے سرائیکی وسیب

سچل سرمست سئیں سندھی ، ہندی تے فارسی وچ شاعری فرمائی اے پر جیڑھی سمستی سرائیکی شاعری وچ ہے او ٻئی زبان اچ کائنی۔ 1959ء اچ مولانا صادق رانی پوری ’’ سچل جو سرائیکی کلام ‘‘ دے ناں تے کتبا چھپوائی ، ولا 1982 اچ ایڈینش آیا ۔ آپ دے کلام اچ سرائیکی کافیاں تے ݙوہڑے ڈھیر تعداد اچ شامل اِن ۔ آپ دا سرائیکی کلام عشق و محبت ،سوز و گداز ، جذب و کیکف، ہجر وصال ، سرمستی تے سرشاری دا لازوال خزانہ ہے ۔ آپ دے کلام اچ نفی اثبات ، فنا بقا، ہمہ اوست تے وحد الوجود دے نال نا اپݨے وسیب دے لوک کہانیاں تے لوک قصیں دا تذکرہ ٻہوں محبت نال کیتا ڳے۔ ارمان ایں ڳالھ دا ہے جو وسیب دے سرائیکی بھرانویں سچل سرمست دے کلام توں اتنا فائدہ نی چاتا جتنا چاوݨا چہیدے ۔ ٻے مارکہ تاں خوجہ فرید تے سچل سئیں زوریں ریت اپݨا آکھدن ، اساں اپݨیں کوں وی اپݨا نی بݨایا ، جے ایویں نہ ہووے ہا تاں سندھ واگنوں اساں وی سچل سئیں دے ناں دا ݙینھ مناؤں ہا۔

خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبالؒؒ

ضروری نی جو ہر گاٖلھ کوں رٻڑ آلی کار چھِک تے اپݨے مطلب دی طرف گھن آندا ونڄے، جیرھی شئے جتھاں ہے اتھائیں چنڳی تے سوہݨی لڳدی اے ، میں ایں حیرانی جو خواجہ فرید (1845-1901) اَتے علامہ اقبالؒ ( 1877-1938 ) دا کتھائیں رابطہ یا ٹاکرا کیوں نہ تھیا حالانکہ خواجہ سئیں دے وصال توں پہلے علامہ اقبالؒ کلام اوں ویلھے دے اخباریں زبان دہلی تے پیسہ اخبار وغیرہ وچ چھپݨ شروع تھی ڳیا ہا تے اوں ویلھے علامہ اقبالؒ 24 سال دے گھبرو نینگر ہن ، حیرانی والے ایں سوال کوں میں اپݨے سینے وچ لکائی ودا ہم جو ہک ݙینھ جھوک خان پور وچ خبر آئی جیندا متن اے ہا۔

’’شاعر مشرق علامہ اقبالؒؒ دے پُتر تے ہائیکورٹ دے وݙے جج سئیں ڈاکٹر جاوید اقبال سرائیکی زبان دے عظیم شاعر حضرت خواجہ غلام فریدؒ دے مزار تے کوٹ مٹھن تشریف گھن آئے، انہاں فاتحہ خوانی کیتی تے خواجہ سئیں دے درجات دی بلندی واسطے دعا کیتی ۔ ایں موقعے تے گاٖلھ مہاڑ کریندے ہوئے ڈاکٹر جاوید اقبال آکھیا جو خواجہ فرید ٻہوں وݙے صوفی شاعر ہن انہاں اپݨی شاعری دے ذریعے انسانیت کوں پیار محبت دا درس ݙتا۔ انہاں آکھیا جو میݙے والد علامہ اقبالؒ اپݨی چھیکڑی عمر وچ دیوان فرید دا مطالعہ وݙی محبت نال کریندے ہن اَتے چھیکڑی عمر وچ خواجہ فرید دا دیوان پڑھدے تے روندے رہندے ہن ، جسٹس ڈاکٹر جاوید اقبال مزید آکھیا جو بزرگیں دے کلام کوں ودھ توں ودھ اڳوں تے پڄاوݨ دی ضرورت اے ایندے نال انسان تے انسانیت کوں ٻہوں فیدہ تھیسے‘‘۔

جھوک دی اے خبر پڑھ تے میݙی حیرانی خوشی وچ بدل ڳئی کیوں جو ہک ایجھے شخص دے مونہوں میں اے لوظ سݨیے جیرھا ٻہوں وݙا انسان اے ، وݙا انسان ، ایں وجہ توں نی جو او علامہ اقبالؒ دا پُتر اے بلکہ ایں وجہ توں جو او ہک ’’صاف گو‘‘ انسان ہے۔ ڈاکٹر جاوید اقبال کوں میں ملیا تاں کینھی پر انہاندیاں گاٖلھیں پڑھ تے میں پہلے توں انہاندا مداح تے پرستار آں ، ڈاکٹر جاوید اقبال دی ایں گاٖلھ توں انہاں میݙی محبت سوا تھی ڳئی اے ۔ ’’بعد وچ اساں علامہ اقبالؒ تے خواجہ فریدؒ دے گاٖنڈے دی کھوج لاوݨ دی کوشش کیتی تاں پتہ لڳا جو صوفی غلام مصطفیٰ تبسم تے ٻئے اہل علم حضرات دی موجودگی وچ علامہ اقبالؒ آکھیا ۔ خواجہ فریدؒ چاچڑاں آلے ٻہوں وݙے شاعر ہن ، انہاندا کلام گہرے مطالعے دا محتجاج ہے پر ارمان ایں گاٖلھ دا ہے جو انہاندا کلام ہک علاقے تئیں محدود تھی تے رہ ڳے‘‘۔

ہک ٻئی جاہ سید نزیر نیازی اپݨی کتاب وچ لکھے جو افلاک دی سیاحت تے ستاریں دے ذکر تے علامہ اقبالؒ سئیں فرمایا جو بزرگ چاچڑاں شریف آلے حضرت خواجہ غلام فرید دا ہک رسالہ سیاحت افلاک ہے جیندے وچ انہاں لکھیے جو ’’انہاندا گزر بعض سیاریاں وچ کیویں تھیا‘‘۔ اتھوں پتہ لڳدے جو علامہ اقبالؒ خواجہ فریدؒ دے رسالے دا مطالعہ کیتا ہا، ایں رسالے دا ترجمہ فوائد فریدیہ دے ناں نال تھی ڳے ۔

خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبالؒؒ دے موضوع تے گاٖلھ کرݨ دا مطلب اے نی جو خواجہ فریدؒ دی شخصیت کوں ودھاوݨ کیتے علامہ اقبالؒ دی تصدیق دی ضرورت اے اَتے نہ وت علامہ اقبالؒ کوں خواجہ فرید دے ٹھپے دی ضرورت اے ، ݙوہاں شخصیتاں اپݨی اپݨی جاہ تے قابل احترام اِن تے مشوری دے اسمان تے پڄا کھڑن، انہاں گاٖلھیں دے ذکر دا مطلب اے ہے جو اے گاٖلھیں ہک تریخی حوالہ ہن اَتے انہاں کوں تریخ دے طالب علمیں دے حوالے تھیوݨا چہیدے ،خواجہ فریدؒ تے علامہ اقبالؒؒ دے کلام دا تقابلی جائزہ ، اے ہک الڳ موضوع اے تے ایندے اُتے کم تھیوݨ دی ضرورت ٻہوں زیادہ ہے۔ علامہ اقبالؒ فلسفی شاعر ہن تے خواجہ فرید صوفی ، فلسفی اپݨی گافلھ اپݨی دلیل اَتے اپݨے فلسفے نال منواوݨ دی کوشش کریندے ، صوفی کول تاں بس صرف پیار تے عاجزی ہوندی اے ، اے ہک دلچسپ بحث تے علمی موضوع اے ۔ ایں موضوع تے کم تھیوݨا چہیدے ، تقابلی جائزے دی تحقیق نال ادب دے طالب علمیں کوں نویاں گاٖلھیں تے نویں خزانے ملسن۔ خواجہ فرید تے علامہ اقبالؒ دے بعض عقیدت مند کلام دے تقابلی جائزے دے نال انہاں ݙوہاں حضرات کوں فرشتہ بݨاوݨ دی کوشش کریندن ۔ ایں کوشش وچ اقبال دے سرکاری وظیفہ خوار اَتے فرید دی سجادگی دے دکاندار شامل ہوندن۔ حالانکہ گاٖلھ اینویں نی کہیں کوں فرشتہ آکھ تے اوندی شان کوں اُچا کر ݙتا ویندے بلکہ ایجھے عمل نال شان گھٹ ویندی اے ۔ اے حقیقت ہے جو خواجہ فرید تے علامہ اقبالؒ فرشتے نی ، انسان ہن ، یاد رکھݨا چہیدے جو غلطیاں کرݨ آلے انسان دی عظمت غلطیاں نہ کرݨ آلے فرشتے توں زیادہ ہے۔ انسان کوں اشرف المخلوق آکھیا ڳے ۔ خواجہ فرید اپݨے علم حِلم ، اپݨی سخاوت تے معرفت دے حوالے نال ٻہوں وݙا روحانی پیشوا ہا اَتے علامہ اقبالؒ اپݨے فکر تے فلسفے نال ساری دنیا وچ مشہور تھئے۔ ݙوہاں واسطے اے ٻہوں وݙی گاٖلھ اے ، مقام تے مرتبے کوں ودھاوݨ کیتے غیر ضروری چھِک پُک دی لوڑ کینھی ۔  

سئیں خواجہ محمد یار فریدی ؒ دی  سرائیکی شاعری

حضرت خواجہ محمد یار فریدی سئیں دا سارا کلام ٻہوں اعلیٰ تے ارفع ہے سبحان اللہ !۔ صاحب معرفت لوک ایں کلام کوں آفاقی کالم دا ناں ݙیندن ، خواجہ صاحب جتنی وݙی شخصیت ہِن انہائیں دا کلام تے انہائیں دی شاعری انہائیں وانگے وݙی اے ، ظاہر اے وݙے شاعر دے کلام تے کوئی وݙا بندہ ڳال کر سڳدے پر مصر دی ٻڈھڑی مائی آنگے ’’ یوسف دے خریداریں اِچ ناں ڳݨاوݨ تاں کوئی غُناہ نی ‘‘۔ میں خواجہ سئیں سرائیکی شاعری ݙٹھی اے میکوں سرائیکی دے لوظیں دے روانی دریا دی موج آنگے نظر آئی اے ، سرائیکی دے پراݨے تے خالص لوظیں دا خزانہ وی آپ دے کلام اِچ موجود اے ، شاعری دا زیادہ یا اِیئیں چا آکھو ںجو سارے دا سارا حصہ نعتیہ ہے ، اے ٻہوں وݙی سعادت آلی ڳال وی ہے جو آپؐ دی ثناء توں ودھ کئی شئے کینھی ۔ مولانا نور محمد کہتر سئیں دی کتاب ’’ کلام کہتر‘‘ اِچ میں لکھیا ہا جو ’’تاجدار انبیاء، محبوبِ خدا، حضرت محمد مصطفیؐ دی شان اِچ مولود آکھݨ کائنات دی سب توں وݙی سعادت تے برکت اے، انسان تاں کیا حجر، شجر، جمادات و نباتات، جن و ملائک اَتے تمام مخلوق دے نال نال خود خالقِ کائنات وی ثناء خوانِ رسولؐ ہے۔ اللہ دا کلام قرآن مجید آپؐ دی شان نال بھریا پے ‘ آپؐ دی تعریف تے توصیف صرف عربی زبان وچ نی بلکہ کائنات دی ہر ٻولی تے ہر زبان وچ تھئی اے ‘ دنیا دا کوئی ایہو جیہا خطہ یا ایہو جہی جاہ کائنی جتھاں آپؐ دا ذکر نہ تھیا ہووے۔ حضرت حسانؒ توں گھن تے امام بوصیریؒ، رومیؒ ، جامی ؒ ایویں سرائیکی زبان وچ ہک ہزار سال پہلے لکھے ڳے مولوی نور الدینؒ دے نور نامے توں گھن تے سئیں خواجہ محمد یار فریدی تئیں مولود لکھݨ تے پڑھݨ دی روایت قابل فخر وی ہے تے قابل تقلید وی۔ سرائیکی زبان دی مٹھاس ، نرمی تے ملائمت اَتے ݙوجھے پاسے اللہ سئیں دے مِٹھے مِٹھے محبوب دا ذکر ،سبحان اللہ‘ ایویں لڳدے جیویں سرائیکی زبان پیدا وی محبوبیں دے ذکر واسطے تھئی ہووے۔

جیویں پہلے میں آکھ آیاں جومیکوں ایں ڳال دا احساس اے جو خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی شاعری بارے میں تبصرے دا حق ادا نی کر سڳدا ۔ البتہ آپ دے کلام بارے کجھ یاداں تے کجھ ڳالھیں ہن جو میں اپݨے پڑھݨ آلئیں دی خذمت اِچ پیش کرݨ چہنداں پر ایں درخواست نال جو تحقیق تے ریسرچ دے کم کوں اڳوں ودھایا ونڄے ،کیوں جو ایہے یاداں تے ایہے ڳالھیں ہر جاہ تے کھنڈیاں پِن ۔ اساں یونیورسٹی دی تانگھ نہ رکھوں، حکومت دا منہ وی نہ ݙیکھوں ، ایں کم دی ابتداء ’’خواجہ محمد یار فریدی ٹرسٹ‘‘کرے ، میکوں پک اے جو تحقیق دا اساں ہک در کھولیسوں تاں اللہ سئیں تہاݙے اساݙے سو در کھول ݙیسے۔

مدرسہ سراج العلوم خان پور اِچ ۱۲ ربیع الاول کوں میلاد دا جلسہ تھیندے ، جیرھا جو ہک ہفتہ جاری رہندے، رات ݙینھ تقریراں تے میلاد شریف دیاں محفلاں ہوندین، وݙے وݙے عالم تے نعت خوان امدن، میں پراݨی ڳال کرینداں پیاں، مدرسے دے بانی قبلہ حافظ احمد صاحب المعروف سراج اہلسنت جیرھے جو سچے عاشق رسول ہن، سٹیج توں تلے کرسی تے ٻیٹھے ہن، نال تلے اساں وی ٻیٹھے ہاسے ، اساں اپݨی وستی دھریجہ اِچوں وعظ سݨݨ آئے ہاسے، سٹیج سیکرٹری اعلان کیتا جو مخدوم رشید ملتان توں آوݨ آلے نعت خواں سئیں مخدوم مرید حسین قریشی ہاشمی بارگاہ رسالتمآب اِچ نذرانہ عقیدت پیش کریسن۔ مخدوم مرید حسین آوݨ نال ’’ہا‘‘ کیتی تاں پتہ لڳ ڳیا آواز نی جادو اے، ول انہاں کواجہ محمد یار فریدی سئیں دی نعتیہ کافی

رُس نہ سانول یار مدتاں بیت ڳیاں

دل وچ درد ہزار مدتاں بیت ڳیاں

دا مطلع چاتا تاں اساں ݙٹھا جو قبلہ حافظ سراج احمد صاحب دی اکھیں اِچ ساوݨ آ ڳے، انہاں دے منہ اِچوں واہ واہ تے سبحان اللہ سبحان اللہ دی آواز ہئی تے اکھیں ا،چوں ہنجوں دا مینہہ، جݙاں مخدوم مرید حسین صاحب کافی دا مصرعہ

عمر گزاریم کھپدیں جھکدیں

سڑدیں ٻلدیں دُکھدیں دُکھدیں

ݙس کئی مِلݨ دا وار مدتاں بیت ڳیاں

شروع کیتاقبلہ حافظ سراج احمد صاحب تے وجد طاری تھی ڳیا، کرسی تے جھمدے وی ٻیٹھے ہن تے ول ول آکھدے ٻیٹھے ہن ’’ ݙس کئی ملݨ دی وار‘ݙس کئی ملݨ دی وار‘‘مخدوم مرید حسین سئیں ایہو مصرعہ ولا ولا دہریندے ریہے تے تھولی دیر بعد قبلہ حافظ سراج احمد صاحب کرسی توں تلے آپے، سٹیج تے وݙے وݙے عالم ٻیٹھے ہن ، انہاں بھڄ تے سئیں کوں اٹھایا ، اوں ویلے میں ݙٹھا جو قبلہ حافظ دا سارا بت مچھی آنگے پھتکدا پیا ہا۔

خواجہ محمد یار فریدی سئیں سچے عاشق رسولؐ ہن، انہاں اردو تے فارسی وچ وی شاعری کیتی اے ، پر جتنا سواد سرائیکی شاعر اِچ ہے او اردو فاسی اِچ نظر نی امدا، وجہ اے ہے جو سرائیکی آپ وی ماء ٻولی اے ، کوئی وی شخص جیرھی ڳال اپݨی ماء ٻولی اِچ کر سڳدے ٻی زبان اِچ نی تھی سڳدی۔ خواجہ سئیں فرمیندن   ؎

محمد مصطفیٰ رازِ خدا دی ڳال کیا پچھدیں

تھیا حق نال حق دی حقیقت حال کیا پچھدیں

کرم دی بھال جے بھالے، ہزاراں درد ہُݨ ٹالے

مٹھے چنیچل دی وَہ چالے، کرم دی بھال کیا پچھدیں

خواجہ سئیں دے لوظ تے لوظیں دی روانی جیویں جو ’’ حقیقت حال کیا پچھدیں ’’کرم دی بھال جے بھالے ‘‘ تے غور کروں یا ول ’’ مٹھے چینچل دی وَہ چالے ‘‘ کوں ݙیکھوں تاں صاف پتہ لڳدے جو ایجھے سوہݨے تے مٹھے لوظ صرف اپݨی ماء ٻولی اِچ ادا تھی سڳدن۔

میݙے ابا سئیں مولود پڑھدے ہن، انہائیں دے نال اسیڈفے ہمسائے چاچا کمال دین خان جمالی تے چاچا اکبر خان جگلانی وی مولود پڑھدے ہن، کہیں ویلے او کلھے کلھے پڑھدے ہن تے کہیں ویلھے کٹھے، اسیݙی وستی اِچ میݙے نانا سئیں مولانا یار محمد دھریجہ معراج شریف دا جلسہ ہر سال  27 رجب کوں کریندے ہن، وستی دی مقامی زبان اِچ اینکوں ’’رجبی‘‘ آکھدے ہاسے پرے پرے توں لوک امدے ہن، وݙی خریت تھیندی ہئی، ݙو پھنڈراں کُہیندیاں ہن، دیڳاں پکدیاں ہن، سارا سال لوک رجبی دی تانگھ رکھیندے ہن، وݙی تقریر مولانا عبدالشکور دین پوری دی ہوندی ہئی تے باقی ساری رات مولودی مولود پڑھدے ہن ۔ دین پوری سئیں دی تقریر توں پہلے چاچا کمال دین خان ، چاچا اکبر خان تے میݙے ابے خواجہ محمد فریدی سئیں دی کافی

سکھ سیجھ دیاں نندراں ڳیاں، سانول سدھایا کیا کراں

لائق نہ ہم دیدار دی، دیدیں اڑایا کیا کراں

پڑھی تاں مولانا عبدالشکور دین پوری ہک ہک مصرعے کوں ولا ولا آکھ تے سݨیا ، توݨیں جو او دیو بندی ہن پر جیرھی ڳال دل اِچوں نکلے اثر رکھیندی اے ۔ اسیݙے صوفی شعراء خواجہ فرید بابا بلھے شاہ سچل سرمست تے ٻئے بزرگیں دے کلام اِچ ہیں سانگے اثر اے جو او دل نال لکھدے ہن، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے کلام دی کیفیت وی اوہا ہے جیرھی ݙوجھے صوفیا کرام دی۔ آپ کیا خوب فرمائے :۔

حقیقت محمد دی پا کوئی نی سڳدا

اِتھاں چُپ دی جاہ ہے ، الا کوئی نی سڳدا

عشق تے محبت دی راند کوں جیرھے لوک ڄاݨدن انہائیں کوں پتہ ہے جو قاصد تے سنیھڑو کیا قدر تے شان ہوندی اے ؟ سنیہا کیویں ݙیویندے ، قاصد دی سیواداری کیویں کریندی اے ، ہک قاصد جبریل وی ہا، کیویں سیس نویندا پیا ہا تے کیویں پیر چُمیندا پیا ہا، خواجہ محمد یار فریدی سئیں تے تُساں اساں ساریں دا محبوبؐ اوہو جیندا قاصد جبرائیل ہا ، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی اپݨی دِھر تے اپݨی رمز اے خواجہ سئیں قاصد کوں کتنیاں لیلھڑیاں کریندن تے ول سے سئے جتن کر تے اکھیندن ، قاصد مٹھا مصریاں ݙیساں ، پنل منا ایویں ونڄ تے آ ، اڳوں آکھدن:۔

یا کجھ کنیں وچ ڈور ہن، یا ظلم دے وَل دَور ہن

نہ نہ پنل بے غور ہن، گج گج الا ایویں ونڄ تے آ

ہیں فردؔ کوں مسرور کر، ہوں، خان کوں مجبور کر

بہرِ خدا ڈُٖکھ دور کر، ونڄ ونڄ نہ تا ایویں ونڄ تے آ

محبت دی اے وی ہک ادا ہے ، محبوب نازیں آلے ہوندن ، جیویں سسی دا خان بے غور ہا، ہیں ڳال کوں مثال بݨا تے خواجہ محمد یار فریدی سئیں رمز بھری ڳال ہک سوہݨی رمز نال کیتی اے۔ ہک واری ول پڑھو:۔

قاصد مٹھا مصریاں ݙیساں، پنل منا ایویں ونڄ تے آ

دُھرُک پے رٹھی سرکار کوں، راہوں ولا ایویں ونڄ تے آ

قصے سݨاویں مرد دے، عاشق سچے پُر درد دے

یعنی سسّی بے پرد دے، واگاں بھنوا ایویں ونڄ تے آ

خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی شاعری خواجہ فرید سئیں دے رنگ نال رنگی ہوئی اے ، خواجہ سئیں آپ دے مُرشد ہن ، جیویں خواجہ فرید سئیں تصوف دے رنگ اِچ وحدانیت دی ڳال فرمیندن ’’ ہک ہے ، ہک ہے ،ہک دی دم دم سک ہے ‘‘ ایویں خواجہ محمد یار سئیں فرمیندن  ؎

محمدؐ محمدؐ پکیندیں گزر ڳئی

احد نال احمد ملیندیں گزر ڳئی

خدا کوں ݙٹھوسے محمدؐ دے اولے

محمدؐ کوں ݙہدیں ݙکھیندیں گزار ڳئی

خواجہ محمد یار سئیں دی اے ڳال سوائی اے جو ’’ خدا کوں ݙٹھوسے محمدؐ دے اولے ‘‘ جتھاں اے ڳال برحق اے اساں خدا کوں سئیںؐ دے فرمان تے منیے اُتھاں اے ڳال وی ہے جو اللہ سئیں آپ فرمائے اے محبوب ! ساری کائنات تہاݙے سانگے جوڑی اے۔

واہ واہ ہے ، اللہ بادشاہ ہے، ہک قصہ سݨدے ہاسے نِکے لا لوظ واہ واہ کنیں کوں چنڳاں لڳدا ہا، ہک ݙیہاڑے ابّے سئیں کنیں گڑھی شریف اِچوں سرائیکی شاعر احسن فقیر آئے ٻیٹھے ہن تے ابّے سئیں کوں خواجہ محمد یار فریدی سئیں دی حبیبؐ کبریا نال محبت تے انہائیں دا کلام   ؎

او ابرو یار دے خمدار وَہ وَہ

تکھی تلوار جوہر دار وَہ وَہ

محبت وچ ہزاراں خار وَہ وَہ

تتی بُلبلؔ دے ہن گلزار وَہ وَہ

سݨیندے ٻیٹھے ہن۔ دل کریندا ہا جو اے محبت بھریاں ڳالھیں ولا ولا سݨوں تے ٹیپ اِچ بھر گھنوں پر موقع نہ مِل سڳیا۔ احٖ جتھاں لوکیں وسیب دے ڈھیر سارے شاعریں دا پتہ کینھی ایویں احسن فقیر دا وی پتہ کینھی ، احٖ ہک ہک شئے تے تحقیق تے ریسرچ دی لوڑ ہے ۔ خواجہ فرید سئیں سچ تاں فرمائے ’’ ظاہر تے کُجھ سب گجھ دے لائق ‘‘ خواجہ سئیں دا عشق و محبت دا خزانہ ہے۔ انہائیں سرائیکی ماء ٻولی ا ِچ محبت دے او رماں بیان کیتن جیرھیاں ٻے شاعریں کوں گھٹ نصیب تھن، آپ فرمیندن   ؎

تتی دِلڑی نہ تھی ماندی

اجھو ݙیسن ٻانہہ سراندی

سرکار مدینہﷺ دے نال نال آپ اپنے مرشد خواجہ فرید سئیں نال بے پناہ محبت فرمیندے ہن، ہیں کافی دے پاند اِچ آپ فرمیندن   ؎

گھر پاک فریدݨ آون

آ نازک فرد مناون

رل مل ہک راند رساون

ہے ریت مٹھی متراندی

اساں نال سانول الیسو کہ کیناں؟ اے کافی اسیݙے وسیب اِچ ݙاڈھی مشہور اے ، کوئی نعت خواں ایجھا نہ ہوسے جئیں اے کافی نہ آکھی ہووے، قوالیں وی ایں کافی کوں ݙاڈھا ڳائے، ایں کافی دی طرز ݙاڈھی مٹھی اے ، کافی دے معنے وی ݙاڈھے سوہݨے ہن، جݙاں کوئی ڳاوݨ آلا کافی   ؎

شروع کریندے تاں دل کریندے بندہ سݨدا رہے۔ خان پور اِچ ٻہوں چنڳی آواز دے مالک قاری منظور احمد نقشبندی مرحوم ہوندے ہن، ٻہوں چنڳی آواز ہئی تے نعت دے فن کوں سمجھدے ہن، خوشخط وی ݙاڈھے ہن، انہاں دھریجہ پریس خان پور تے اسیݙے نال ٻہوں ویلھا گزاریا۔ انہائیں دی ماء ٻولی اردو ہئی، اسیݙے آکھݨ تے انہاں سرائیکی کافیاں تے نعتاں شروع کیتیاں، سب توں پہلے انہاں خواجہ محمد یار سئیں دی ایہا کافی سݨائی ، ولا اے تھیا جو انہاں ہی ہک کافی دیاں ٻیاں وی پنج ست طرزاں بݨایاں ، قاری صَیب دے نال قیس فریدی صیب وی آ ویندے ہن،قیس صاحب سرائیکی شاعر ہووݨ دے نال نال علم موسیقی کوں او وی ݙاڈھا ڄاݨدن ۔ اونویں تاں دیوان فرید تے دیوان محمدی دے ڈھیر سارے کافیں کوں قاری صیب ݙاڈھا سوہݨاں ڳمدے ہن پر اساں ایہا کافی ولا ولا سݨدے ہاسے   ؎

اساں نال سانول الیسو کہ کیناں

اوہے قول اڳلے پلیسو کہ کیناں

مہر دیاں نگاہیں بھلیسو کہ کیناں

او رس رنج پراݨی ونڄیسو کہ کیناں

صبا کوٹ مٹھݨ دے پیریں کوں آکھیں

ہیں بُلبُل کوں خود گُل نبھیسو کہ کیناں

اساݙی وستی دھریجہ نگر دے نال تھولے پندھ تے وستی دودہ ارائیں اے ۔ ایں وستی اچ ہِک بزرگ حافظ عطا محمد صیب ݙاڈھے نیک تے چنڳے آدمی ہَن ۔ ٻہوں مِٹھا الیندے ہَن ۔ مولود شریف ݙاڈھے سوہݨے پڑھدے ہَن ۔ مسلکیں آلے رولے ہَن تاں سہی پر اتنا ڳڑدھال نہ ہا ۔ حافظ صیب دین پور شریف دے مرید ہَن پر او ہر ہِک کوں وݙی محبت نال مِلدے ہَن تے اساں نِکے لا ایہ وی ݙٹھا جو او رجبی شریف تے اساݙی وستی آوِن ہا تے جینکوں مِلن ہا ڈھیر دیر بھاکُل پئی کھڑے راہندے ہَن ۔ ولا ساری خیر صلا پُچھ تے دعائیں ݙیندے ہَن ۔ انہائیں کوں خواجہ فرید سئیں دیاں کافیاں وی یاد ہَن تے خواجہ محمد یار فریدی سئیں دا وی کلام وݙی محبت نال پڑھدے ہَن ۔ ہِک واری او ڳالھ کریندے ٻیٹھے ہَن جو خواجہ محمد یار سئیں دے کلام دے وچ سوز تے درد ٻہوں اے ، کیونجو او آپ محبت آلے بندے ہَن تے دل نال شاعری کریندے ہَن تے ول مِٹھیاں مِٹھیاں طرزاں وی آپ بݨیندے ہَن ۔ احٖ اُلخیں مُلخیں وچ مولود خواں انہائیں دا جیرھا کلام پڑھدن ، ایہ طرزاں انہائیں دیاں اپݨیاں بݨایاں ہویاں ہِن تے ہر ہِک دے دل کوں ݙاڈھیاں بھمدین۔

خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے سارے رنگ محبت دے رنگ اِن، آپ دا کلام عشق مصطفیٰ دی اعلیٰ تفسیر اے، جیویں انہاں فرمائے ’’ نبی سئیںؐ تیݙے منہ ݙکھاوݨ توں صدقے ‘‘ ایویں دل کریندے کلام پڑھ تے خواجے سئیں دے صدقے تھی ونڄیجے۔

ݙوہڑہ سرائیکی دی سب توں ݙاڈھی چنڳی تے سوادی صنف اے ، سرائیکی مولود ہووے تے بھانویں گیت، جے تئیں اوندے وچ ݙوہڑہ نہ ہووے چس نی امدی، خواجہ محمد یار فریدی سئیں دے ݙوہڑے ٻہوں تھولے ملدن، پر ہِن شاندار۔ ہک ݙوہڑہ ݙیکھو   ؎

درد اساکوں ماندا کیتا، درد وَنڈَو کوئی ہووے

رووݨ وچ امداد کرے بَٖہہ نال اساݙے رووے

مینہُ وسدے اِتھ موتیاندے ، بَٖہہ ہار ہنجھوں دے پووے

شالا پاک محمدؐ ساݙے منہ کالے آ دھووے

ݙوہڑے تھولے کیوں اِن ؟ ایں ڳال تے تحقیق دی ضرورت اے ۔ میں آکھداں خواجہ سئیں ڈھیر ݙوہڑے لکھیے ہوسِن پر او شیئت ہتھیکے نہ تھی سڳیے  ہووِن، بزرگ نعت خوانیں توں پچھݨ ڳچھݨ دی لوڑ ہے۔ شئت سینہ بہ سینہ اے یاد ہووِن تے سرائیکی دا اے قومی خزانہ ہتھیکا کر سڳوں ۔ اے اسیکوں یاد رکھݨی چہیدی اے جو قومیں دی حیاتی اِچ زبان دا وݙا مُہت تے وݙی شان اے ،سرائیکی دی ہک ہک شئے کوں لبھ تے ہتھیکا کرݨ اسیݙے اُتے فرض اے۔ خواجے سئیں دا ہک ٻیا سوہݨا ݙوہڑہ ݙیکھو ،ایں ݙوہڑے کوں شاعری دے استاد’’ ترجیح بند ‘‘ دا ناں ݙیندن۔ اے عرض کیتی ونڄاں جو احٖ کل ݙوہڑہ چا لائنیں ا چ لکھیندے ۔ پہلے چھ ، اٹھ یا انہائیں توں ودھ گھٹ لائناں وی ہوندیاں ہَن ۔

ساوݨ آن قریب تھیا دلدار بعید سݨیدن، درد شدیدن

دردیں سوزیں ساڑ پڄالیا روز بروز مزیدن، ݙوڑے تھیندن

ونڄ آکھے کوئی سڄݨیں کوں آ درد دے حال گھنیندن ،لطف کریندن

ہاڑ مہینے سینے ساڑے جان جگر اُکلیندن، سوز جدیدن

سانول آویں نہ چِر لاویں تیݙے شان چہیندن ، نور اکھیندن

پاک محمد یار کوں ݙیکھو مظہر پاک فریدن ، شان مجیدن

مولانا نور محمد کہترؒ دے مولود

محبوب خدا ، تاجدار انبیاء حضرت محمد مصطفی  ﷺ  دی شان  وچ مولود آکھݨ کائنات دی سب توں وݙی سعادت تے برکت اے ، انسان تاں کای حجر شجر، جمادات ، نبادات ، جن و ملائک اَتے تمام مخلوق دے نال نال خود خالق کائنات وی ثناء  خوانِ رسول  ﷺ ہیاللہ دا کلام قرآن مجید آپؐ دی شان نال بھریا پے، آپ دی تعریف تے توصیف صرف عربی زبان وچ نی بلکہ کائنات دی ہر ٻولی تے ہر زبان وچ تھئی اے ، دنیا دا کوئی ایہو جہا خظہ یا ایہو جہی جاہ کینھی جتھاں آپؐ دا ذکر نہ تھیا ہووے۔ علامہ حسان توں گھن تے علامہ بوصیری ، رومی ؒ ، جامی ؒ ایویں سرائیکی زبان وچ ہِک ہزار سال پہلے لکھے ڳئے مولوی نور دین دے نور نامے توں گھن تے مولانا نور محمد کہتر اَتے مولانا نور محمد صابر مبارکپوری تک مولود لکھݨ تے پڑھݨ دی روائت قابل فخر وی ہے تے قابل تقلید وی۔ سرائیکیز بان دیمٹھا ، نرمی تے ملائمت اَتے ݙوجھے پاسے اللہ تعالیٰ دے مِٹھے مِٹھے محبوب دا ذکر سبحان اللہ ، ایویں لڳدے جیویں سرائیکی زبان پید ا وی محبوبیں دے پیارے ذکر واسطے تھئی ہووے۔

مولانا نور محمد کہتر سرائیکی زبان دے وݙے ناں والے تے او خوش قسمت نعت گو شاعر ہن جنہاں دا کلام پورے سرائیکستان دے سارے علاقیاں وچ وݙی عقیدت تے محبت نال پڑھیا تے سُݨیا ویندے۔ آپ سچے عاشقِ رسولؐ ہن ایہا وجہ ہے سو سال گزرݨ دے باوجود آپ دا کلام احٖ وی نواں ہے ا۔تے سرکار مدینہ ؐ دے ہر جلسے وچ نویں چس رس اَتے محبت نال پڑھیا تے سُݨیا ویندے ۔

بار گاہ رسالت مآبؐ وچ نذرانہ عقیدت پیش کرݨ جتھاں ٻہون وݙی سعادت اے اُتھاں ٻہوں وݙا امتحان وی ہے ، مولود یا نعت دی ہر سطر ، ہر لفظ اَتے ہر زیر زبر دا خیال رکھݨ ضروری ہوندے ۔ تشبیہاں تے مثالاں احتیاط نال ݙیوݨیاں پوندن۔ استعارے تے تلمیہاں دا ورتارا ݙاڈھی باریک بینی نال کرݨاپوندے ‘احتیاط کیتی ویندی اے جو کتھائیں بے ادبی نہ تھیوے، کتھائیں غلو نہ آوے ،ا َتے محبت دے جذبات وچ آ تے کوئی ایجھا فقرہ مونوہوں نہ نکلے جو بے ادبی دے زمرے اِچ آوے ، مولانا نور محمد کہتر  نہ صرف شاعری بلکہ نعت گوئی دے فن توں وی پوری طرح آگاہ ہن، انہاں جریھی ڳالھ کیتی اے جچی تُلی کیتی اے ، انہاں دی ہر سطر تے ہر لفظ وچ بارگاہ رسالت مآب  ﷺ  نال سچی محتب دی جھلک نظر آندی اے ، انہاں اَپݨے کلام دے ذریعے آوݨ آلے نعت خوانیں کوں دڳ وی ݙکھائے تے رہبری وی کیتی اے ۔ اللہ سئیں اپݨے سوہݨے محبوب دے صدقے سئیں مولانا نور محمد کہترؒ دے ناں تے انہاندے کلام کوں تا قیامت زندہ رکھے اَتے ایندا ثواب انہاندی روح کوں مِلدا رہے۔ ( آمین )

صدیں دا شاعر سئیں احمد خان طارق

گزریل ݙینھ لوک وار وار پُچھدے رہ ڳے جو کیا شاکر شجاع آبادی مر ڳے؟ میں آکھیا اللہ خیر کرے، میݙا اڄکل رابطہ کائنی پر شاعر کݙاہیں نی مردا،  توݨیں شاعر کوں موت وی آ ونڄے ول وی او ندی شاعری اونکوں زندہ رکھیندی اے۔ میں شاکر شجاع آبادی دے بارے کوئی ڳالھ نہ کرݨ چہندا ہم پر ڳال کرݨی پئے ڳی اے، ڳالھ اِچوں ڳالھ یاد آئی اے جو شاکر شجاع آبادی توں ہزار گناہ وݙا شاعر سئیں احمد خان طارق کافی عرصہ توں بیمار ہے، اَلا ٻول وی بند اے، اساکوں اوندی پرواہ کیوں کائنی ؟کیا اے ضروری اے جو احمد طارق دی طرفوں بیماری دیاں خبراں شائع تھیون؟ ٹیلیویژن یا سوشل میڈیا تے را ، را تھیوے تے ول اساں احمد خان دی سنبھال لہوں؟ احمد خان طارق دی سنڄاݨ عاجزی ہے، اوں آپ کوں آپ مشہور کرݨ واسطے کہیں طرح دا کوئی کشالہ نی کرینداتے نہ ا ی کݙاہیں آپ کوں آپ مشہور کرݨ واسطے ہَولا تھاں بݨدے۔ جݙاں جو ڈھیر سارے لوک اپݨی بیماری اپݨے مر ونڄݨ تے اپݨے اغواء یا اپݨے پُتر دے اغواء دیاں افوائیں آپ چھوڑیندے رہ ویندن جو مشہور تھیووں تے لوک ہمدرد ی کر تے امداد ݙیون، ولا اے تھیندے جو  ݙوجھے ݙینھ آکھ ݙیندن جو کہیں افواہ ساز دی حرکت اے ، اوندے خلاف کارروائی کیتی ونڄے ۔ حالانکہ احٖ دے دور ا چ ’’کہیں‘‘ دا لوّظ ورتݨ ا ی حماقت اے جو احٖ موبائل ہووے ، بھانویں سوشل میڈیا ہووے سب پتہ لڳ ویندے جو اے حرکت کرݨ آلا کون اے؟ اللہ معاف کرے، ݙر لڳدے کݙاہیں اے نہ تھیوے جو معاملہ اوں چݨے آلا نہ تھیوے جیرھا جنگل ا چ شیر آ گیا شیر آگیا دا کوڑ مریندا ہا، لوک مَدت کیتے ویندے ہن تاں اڳوں کجھ نہ ہوندا، ہک ڄہاڑے صئی سچ شیر آ ڳیا، اوں دھاڑ دھاڑ کیتی پر کوئی نہ ڳیا جواے تاں کوڑ مریندے ول اونکوں شیر کھا ڳیا۔

رو رونون عین عبادت ہے پر بے آواز رُنی کر

کجھ عید نماز توں پہلے رو کجھ بعد نماز رُنی کر

اے آہیں ‘ دھاہیں ‘ ڈُکھ ‘ ڈُسکیاں بھن سارے ساز رُنی کر

اے طارقؔ! راز دیاں گالھیں ہِن رَکھ دل وچ راز رُنی کر

سئیں احمد خان طارق آکھیے جو ’’ جے مرݨے طارق تاں میں آپ مراں، میں کیوں آکھاں شالا مال مری‘‘ اساں دعا ݙیوݨ آلے فقیر لوک ہیسے، اساں بُرے دا وی بُرا نی منگدے ، توݨیں جو شاکر شجاع آبادی اسا کوں ٻہوں ݙکھ ݙتن ول وی اساں شاکر شجاع آبادی دی حیاتی سانگے دعا منگدوں، او آپ جیوے ، اوندے ٻال جیوِن، شاکر شجاع آبادی دا اے آکھݨ غلط اے جو کجھ لوک میݙے مرݨ دی دعا منگدن، شاکر شجاع آبادی آپ ݙسے جو اوندے مرݨ نال لوکیں کوں کیا ملسے؟ پر اے وی ݙسی ونڄاں جو شاکر آپ اپݨی عادتیں نال اپݨے آپ کوں مارݨ دے ترلے کریندا رہ ویندے، پر وسیب دے لوک اوندے جیوݨ دی دعا منگدن کیوں جو وسیب دے لوکیںکوں شاکر نال ہمدردی اے تے شاکر دی معذوری نال وی ہمدردی اے۔

کہیں حال ڈِتے لجپال مِٹھا گئے جھوک لڈا شالا کوڑ ہووے

سَٹ بھان پرانے طاق ولا گئے رَنج بُجھا شالا کوڑ ہووے

سر سجدے سَٹ گل پلڑا پا منگاں روز دُعا شالا کوڑ ہووے

ہووے طارقؔ کُوڑ دی وَونت ایہا سُنے آپ خدا شالا کوڑ ہووے

خواجہ فرید سئیں آکھیے ’’ توݨیں جو دریا نوش ہن، پُر جوش تھی خاموش ہن، اسرار دے سر پوش ہن، صامت رہن مارن نہ بک، آہن قلندر روز شب، پہنجی خودی میں خود غرق‘‘ سچ پُچھو سئیں احمد خان طارق خواجہ سئیں دے ایں فرمان وانگوں ہِن، انہیں کݙاہیں نی آکھیا میں ’’او‘‘ تے میں ’’اے‘‘۔ احمد خان طارق عاجزی تے انکساری کوں اپݨی میراث سمجھدن ، توݨیں جو انہائیں دا تعلق ہِک ٻہوںوݙے قبیلے کھوسہ برادری نال اے ، ول وی اُنہاں اپݨاں تعارف انہائیں لوکیں دے نال کرائے جنہاں کوں لوک ’’کمی‘‘ آکھدن، اے ڳال بذات خود کوئی ٻہوں وݙا بندہ کر سڳدے، نتاں اِتھاں حالت اے ہے جو ڈھیر لوک کتھائیں اپݨی ذات کجھ لکھویندن تے کتھائیں کجھ۔

نہ مالک مِلک زمین دے ہیں نہ مال اے ٹوکرے بدھنے ہَیں

اَساں کانباں تاڑ کے بہندے ہَیں جھر جال اے ٹوکرے بَدھنے ہَیں

اِیہا گالھ ہمیشہ کیوں پُچھدیں تیکوں حال اے ٹوکرے بَدھنے ہَیں

ساڈا طارقؔ دِل ہے جگ وانگوں ایہا گال اے ٹوکرے بَدھنے ہَیں

سرائیکی وسیب دی سنڄاݨ ازلیں توں عاجزی تے انکساری آلی رہ ڳی اے، دولت تے شہرت انسان دی ضرورت اے پر ہک حد تک، جے کوئی ایندے پِچھوں ڳالھا تے چَریا تے چِھتا تھی ونڄے تاں ول ایندا علاج حکیمیں کول کائنی۔ اے وی ہے جو حد توں ودھی ہوئی دولت تے شہرت دی بیماری بَٖہر دے لوکیں آ تے اِتھاں کھنڈائی اے پر ایندا شکار ہولے ہولے او لوک وی تھی ڳن جیرھے آپ کوں آپ عالم اکھویندن ، مولوی اکھویندن، شاعر اکھویندن تے آپ کوں آپ دانا ، سیاݨے تے سوجھواݨ اکھویندن۔ جیرھے لوک دولت تے شہرت دے مرض توں پرے بھڄدن او ولی ہوندن۔ ایں لیکھے ݙٹھا ونڄے تاں وسیب دے سارے لوک اللہ دے ولی ہِن جو او ایجھے عیبیں توں پاک ہَن، ضروری نی جو ولی او ہوندے جیرھا کہیں درٻار دا گدی نشین یا سجادہ ہووے، اے وی ضروری نی جو درٻاریں ا چ سارے ولی دفن اِن، ولی او وی ہن جیرھے ہَل چلیندن، ولی او وی ہِن جیرھے تغاری چیندن، ولی او وی ہِن جیرھے کہیں دے دریں تے ٻوہاریاں ݙیندن، اے وی ضروری نی جو ہر او بندہ ولی ہووے جیندے ناں نال وݙے وݙے لقب ہوون تے اوندے اڳوں پِچھوں خلیفے تے عقیدت مند چھاں کیتی ودے ہووِن۔

مَیں اَن پھر کوجھی کُتڑِی ہاں ‘تیکوں سارے پَھر‘ میکوں سڈیا کر

میڈی دید دی تیڈی دید غذا ‘ ونجاں بُکھ نہ مر‘ میکوں سڈیا کر

اوڈوں ماڑ تیڈا ایڈوں گھور میڈی دَر نال ہے دَر میکوں سڈیا کر

تیڈے طارقؔ سڈ دی کَو وچ ہاں بس ’’توئے توئے‘‘ کر میکوں سڈیا کر

میں شاکر شجاع آبادی کوں وݙا شاعر سمجھدا ہَم، احمد خان طارق دا وی پرستار ہَم پر احمد خان طارق کوں تے اوندی شاعری کوں میں صحیح معنے وچ اوں ویلھے ڄاتا جݙاں اُنہائیں دی کتاب ’’عمراں دا پورھیا‘‘ میݙے کول چھپݨ آئی، ایں دوران ساری شاعری پڑھݨ دا موقع ملیا، سچ پُچھو تاں احمد خان طارق دی شاعری پڑھݨ دے بعد میکوں احمد خان طارق دی شاعری شاعری تے شاکر شجاع آبادی دی شاعری مشہوری نظر آئی۔ احمد خان طارق ریشم تے ملائم لوّظیں نال مِٹھی ڳالھ کریندن پر شاعری اثر گہرا تھیندے۔ مشہور ڈھیر لوک تھی ویندن پر امر کوئی کوئی تھیندے۔ احمد خان طارق امر تھی ڳے، اونکوں امر نہ تئیں کیتے نہ میں کیتے تے نہ ای اخباریں دے رنگین صفحیاں یا ول ٹی وی چینلاں دی نشریات کیتے بلکہ انہائیں کوں امر انہائیں دی شاعری تے انہائیں دے اخلاق کیتے۔

میکوں رونوڑیں ریت سڈیندیں کیوں جڈاں آپ رُوائیں مَیں نہ رونواں

توں رَنج تھیویں ‘ توں مال ونڈائیں توں جھوک لڈائیں مَیں نہ رونواں

بیا لک چُھپ کھیڈ تے گول آکھیں ‘ ہند سِندھ پِھروائیں میں نہ رونواں

توں طارقؔ پوریاں آپ کریں ‘ ہتھوں نہ اَلوائیں مَیں نہ رونواں

احمد خان طارق ݙوہڑے دا اِمام ۔ احمد خان طارق فرید ثانی۔ لوک سئیں احمد خان طارق کوں کئی کئی القاب ݙیندن پر او آپ کوں آپ خواجہ فرید دے در دا غلام سمجھدن، وسیب ا چ ایجھے لوک وی پیدا تھی ڳن جیرھے آپ کوں آپ خواجہ فرید توں وی وݙا شاعر سمجھدن، میں اے نی اکھیندا جو خواجہ فرید تو کوئی وݙا شاعر پیدا نی تھی سڳدا ، میں اے اکھیندا جو کون وݙا ، کون چھوٹا شاعر ایندا فیصلہ لوک کریسن تے وقت کریسے، آپ کوں آپ وݙا آکھݨ نال کوئی وݙا نی بݨ ویندا۔پھل دار درخت ہمیش نِویا پیا ہوندے تے بے ثمر آکڑیا تے تنڑکیا کھڑا ہوندے۔ سئیں احمد خان طارق پھل دار درخت تے گھاٹے وَݨ دی چھاں وانگے ہے، او بھانویںنہ وی آکھے ول وی او وݙا اے۔

میڈا پیر فریدؒ اَج پُھل لِکھ ڈے ڈینہہ لَہن توں پہلے وَل آوے

مَیں اَکھیں نُوٹ کے بہندی ہاں میڈے بہن توں پہلے وَل آوے

ڈر لگدے بھانڑیں بِھک تے ہِن بِھک ڈھہن توں پہلے وَل آوے

متاں طارقؔ ! جٹیاں ڈیکھ گھنن ہنج وَہن توں پہلے وَل آوے

شاعری او ہوندی اے جو کیتی نی ویندی تھی ویندی اے، شعری وزن اوزان دا وی میں منکر کائنی پر تخلیقی عمل پابندیں کوں نی منیندا۔ میں خود ڈھیر سارے عروضی شاعریںکوں گمنامی دی موت مردا ݙٹھے، شاعری دے وچ مقامی عروض یا عربی ، فارسی عروض ؟ اے رپھڑ تے رولے وی ہن پے۔ اساں جݙاں سئیں احمد خان طارق دی شاعری ݙیکھدوں تاں اوشاعری اساکوں تخلیقی ، حقیقی تے ثقافتی شاعری نظر امدی اے۔ ایجھی شاعری ا ی دراصل باقی رہݨ آلی شاعری ہوندی اے۔

اَساں شکر گزار فقیر ملنگ اَساں رُکھیاں کھا تے خوش وَسدوں

جے نئیں تاں جھانجھ وی نئیں تھیندی بکھ تس بُھگتا تے خوش وَسدوں

دھو لِیر کتیرے لِیریں دی جھل جھالر لا تے خوش وَسدوں

اِیں گالھ دیاں طارقؔ خوشیاں ہِن ڈُکھ نال نبھا تے خوش وَسدوں

شاعری کنوں پہلے شاعر کوں پڑھیا ویندے، سئیں احمد خان طارق آپ کتاب بݨ ڳئے، لوک احمد خان طارق دی شاعری دے نال نال اینکوں وی ہر ویلھے اکھیں موٹ تے یادی پڑھدن، وݙا او ہوندے جینکوں کوڑی ڳالھ وی مِٹھی دِھر نال کرݨ دا ݙاہ امدا ہووے‘  ݙکھ ݙیوݨ نہ ݙکھ ونڈاوݨ ڄاݨدا ہووے، او آپ اپݨی شاعری وانگوں ہووے، آکھے کجھ کرے کجھ، ایںنہ ہووے۔ اوندے وچ کوڑ ، منافقت ، ٹھڳ بازی، حرص ہوس تے لالچ ناں دی نہ ہووے، اوہمدرد تے غمگسار ہووے، اوندا ہَتھ ہر ویلھے چنڳائی کیتے اڳوں تے ودھے تے او ݙیوݨ آلا ہووے گھنݨ آلا نہ ہووے، اے ساریاں صفتاں جئیں شخص وچ ہوون او وݙا شاعر ہوندے، جے اے صفتاں کہیں شاعر اِچ پیدا تھی ونڄن تاں او خواجہ فرید وی بݨ سڳدے تے احمد خان طارق وی بݨ سڳدے۔

مَیں شاعر ہاں کُئی حاتم نئیں کیا دان کرینداں لفظیں تیں

سب لفظ نمانے مُونجھ بُڈے کیا بھال بَھلینداں لفظیں تیں

جو لِکھنے لفظ لکھیج گئے بیا کیا لکھوینداں لفظیں تیں

کُئی طارقؔ پونے پا ڈیندے مَیں قلم پھرینداں لفظیں تیں

سئیں احمد خان طارق سندھو دی مݨ دا شاعر اے، ٻیٹ دے ٻیلے دا شاعر اے، او آپ اپݨی شاعری اِچ گھٹ پر اوندا وسیب سارے دا سارا نظر امدے۔ احمد خان طارق اپݨی دھرتی، اپݨی مٹی، اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے لوکیں دے نال نال اپݨی ماء ٻولی نال پیار کریندے تے اوندا الا ٻول سرائیکی وانگے مٹھا تے من بھاوݨاں ہے ، ایں سانگے او وݙا شاعر اے تے لوکیں دے دل وچ گھر کر ڳے، ایجھے لوک روز روز نی بلکہ صدیاں بعد پیدا تھیندن۔

اَڑی سینگی اے کیا راز ہوسی کُئی گاج گجے دِل دَھڑکدی ہے

مینہہ نئیں آندا تاں ہاں ماندے جے آندے تاں بھا بَھڑکدی ہے

ہِن سخت سلاخاں پنجرے دیاں جِند ہُس مُوئی ہوکدی پَھڑکدی ہے

کیوں طارقؔ کالے لوک ہوسوں کیوں بجلی سر تیں کَڑکدی ہے

سئیں احمد خان طارق دی شاعری دے وچ جھوک دا ذکر ول ول اے، انہائیں کوں وسیب دی ہر جھوک تے ہر تِڑ تاݙے نال پیار اے، انہائیں کوں روہ روہی تھل دامان ، ٻیٹ تے ٻیلے نال پیار اے، کجھ لوک اکھیندن احمد خان طارق دی شاعری جدید شاعری دے تقاضے پورے نی کریندی، میں اکھینداں جو ہر شاعر اپݨے ویلھے وقت دا نواں تے جدید شاعر ہوندے ، پر احمد خان طارق او شاعر اے جینداہر مصرعہ تے ہر شعر سو سال بعد وی اُنویں نواں نظر آئوسے جیویں کلام فرید۔ ایندی وجہ اے ہے جو اُنہائیں دی شاعری دا خمیر وسیب دی مِٹی وچوں پیدا تھئے، جے تئیں بھوئیں ہے او تئیں متی دی خوشبو وی ہے۔

ہا ساون جھوک تیں ساون ہا دِلجوئیاں ہَن وِندلاوے ہَن

ہَن لُرکے بُرکے بیلے وچ کانہہ کالی ہئی سَر ساوے ہَن

ڈینہہ رات ہئی تُوں تُوں گھنڈیاں دی کِلے کٹیاں کان کِھڈاوے ہَن

آ طارقؔ بِرہوں کَڑ کیتے اے قیامت ہئی مکلاوے ہَن

چنڳاں شاعر او ہوندے جیندا شعر سمجھ آوے تے دل تے اثر کرے تے ہر او ڳالھ دل تے اثر کریندی اے جیرھی دل اِچوں نکلے۔ احمد خان طارق دے خاندان اِچ شاعری کرݨ آلا پہلے کوئی شخص نہ ہا، 1924ء اِچ سئیں احمد خان طارق دی ڄمݨاں سرائیکی وطن وسیب دا ہِک تاریخی واقعہ ہے، انہائیں دے ابّے بخشݨ خان اپݨے پُتر دا ناں احمد خان رکھیا تے اُنہائیں دے اُستاد سئیں نور محمد سائل انہائیں کوں طارق تخلص عطاء کیتا۔ احمد خان طارق دا سب توں وݙا کارنامہ وسیب دے سادہ لوّظیں کوں زندہ کرݨ تے ݙوہڑے کوں سوبھ ݙیوݨ ہے۔ احٖ او لوک جیرھے ݙوہڑے کوں کجھ نہ سمجھدے ہن احٖ او ݙوہڑے لکھݨ تے مجبور تھی ڳن، اے سارا کمال سئیں احمد خان طارق تے انہائیں دے ݙوہڑے دا ہے۔

تُوں آہدیں سینگی عید منا میڈا خاک توں ہَتھ نی چَودا

ہِن چاک دے سارے چاک چنگیں کہیں چاک توں ہَتھ نی چَودا

میڈے گھر دا طاق ہے ٹیک میڈی تہوں تاک توں ہَتھ نی چَودا

ہتھ طارقؔ تاک توں چا گھنساں پر ڈھاک توں ہَتھ نی چَودا

سئیں احمد خان طارق اپݨی شاعری کوں اشتہار نی بݨایا ، پر اوندی شاعری وچ وسیب دے ݙکھیں دا حال ہویلا وی ہے تے وسیب نال تھیوݨ آلی وانجھ دے خلاف احتجاج وی۔ انہائیں دی شاعری دے وچ مونجھ دی ڳالھ وی ہے تے فریاد وی۔ اصل شاعری دراصل ہوندی وی اوہا ہے جیرھی ہوا تے خوشبو آلی کار محسوس تھیوے، شاعری سِر دی ݙانگ نی ہوندی جو جے تئیں ݙانگ سِر ا چ نہ لڳے اتے رَت نہ وہے پتہ نی لڳدا جو شعر آکھیا ڳے۔ شاعر ہمیشہ محبت دی ڳالھ کریندے، نفرتیں کنوں منع کریندے، فرقہ بندی دے مقابلے وچ اوندا مسلک تے عقیدہ محبت ہوندے۔ سئیں احمد خان طارق دی شاعری صرف شاعری ہی نی او آپ وی سراپا محبت ہن، سئیں احمد خان طارق ݙو صدیں دا شاعر اے تے احٖ دا عہد سئیں احمد خان طارق دا عہد اے تے انہائیں دی شاعری صدیاں بعد وی زندہ رہسے۔

پیاں سندھاں لگدین سِندھو کوں جگ سندھو وَہن نہ ڈیسی

اساں اللہ راس ہمسائے لوکو کوئی سہاپ سہن نہ ڈیسی

اساں بیڑی بیڑی وچ رہسوں کوئی منڑ تے بہن نہ ڈیسی

کوئی طارقؔ بہن وی ڈیسی تاں سُکھ نال رہن نہ ڈیسی

چھیکڑ اِچ میںاے ڈسݨ چاہنداں جو 26 نومبر 2016ء کوں ملتان آرٹس کونسل اِچ اساں لیجنڈ آف میوزک محترمہ ثریا ملتانیکر دے اعزاز اِچ تقریب پذیرائی منعقد کروائی جینکوں وسیب دے لوکیں ٻہوں پسند کیتے، ایں تقریب توں پہلے میݙی خواہش ہئی جو سئیں احمد خان طارق دے اعزاز ا چ تقریب پذیرائی ہووے، پچھلے مہینے رابطہ کیتا، سئیں دے پوترے نال ڳال تھئی، انہاں ݙسیا جو سئیں سخت علیل ا ن ، کتھائیں آ ونڄ نی سڳدے، میں ہُݨ ایجھا بݨا بݨیندا پیاں جو اساں سئیں دے گھر ’’سوبھ‘‘ دا اکٹھ کروں۔ اے ٹھیک اے جو اساں کٹھ کروں یا نہ کروں، انہائیں کوں فرق نی پمدا جو او آپ سوبھ ا ی سوبھ ا ن پر اسیݙے اُتے انہائیں دا آدر قرض وی ہے تے فرض وی ۔ میں اے نی آکھدا جو لوک شاکر شجاع آبادی دا خیال نہ کرن ، پر شاکر شجاع آبادی توں وی زیادہ سئیں احمد خان طارق دی سنبھال لہݨ ضروری اے جو او وݙا شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں وݙا انسان وی ہے۔ جیکر وسیب دے لوکیں انہائیں دا خیال نہ کیتا ، انہائیں دی تیمار داری یا دلجوئی نہ کیتی تے او اِتھوں روانہ تھی ڳے تاں انہاں کوں تاں کوئی فرق نہ پوسے پر اساں ہتھ ملیندے رہ ویسوں۔

سئیں جھوکاں پَٹ پردیس نہ وَنج تیکوں مُلک بیگانہ بھا ویسی

رُل مرسی مال سنبھال بِناں بر بھانیاں کوں لگ بھا ویسی

میکوں اوچھی ڈیکھ مریسن بولی جو جَیندے مونہہ آ ویسی

بس طارقؔ کلہڑی ڈیکھ ولا ڈُکھ بھڑ ویسی غم کھا ویسی

سئیں نصراللہ خان ناصر دا تحقیقی مقالہ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘

سئیں ڈاکٹرنصراللہ خان ناصر دے مقالے ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ بارے گاٖلھ کرݨ چہنداں پر میݙی گاٖل تھولی لمبی تھی ویسے کیونجو ہک گاٖل تاں مقالے بارے ہے تے ݙوجھی ڳالھ متعصب لوکیں دی طرفوں رکاوٹیں بارے ہے ۔میں ݙسݨ چہنداں جو مقالہ ٻہوں اہم ہے ایندے وچ سرائیکی شاعری دی ہزار سالہ تاریخ بیان کیتی ڳئی ہے ، ڈاکٹر نصراللہ ناصر صفحہ 17تے آپ لکھدن ’’سرائیکی زبان دے شعری ادب دی ہزار سالہ تاریخ لکھدیں ہوئیں میݙے اڳوں ݙوجھا سب توں وݙا مسئلہ ایندے ادوار دا تعین تے ایندے شعری ارتقاء دا جائزہ گھنن ہئی۔ ادوار دا تعین کریندیں وقت انھاں سارے عوامل تے تفصیلی بحث کیتی اے ۔ جنھاں کوں سامݨے رکھ تے سرائیکی شاعری دے دور مقرر کیتے ڳن۔ ول ہر دور دے شروع وچ اُوں عہد دے سیاسی اور سماجی حالات دا ویورا کیتا ڳے۔ اُوںدور دیاں ادبی خوبیاں کوں بیان کیتا ڳے تے اوں دور دے نمائندہ شعراء دی نشاندہی کیتی ڳئی اے‘‘۔میݙی ایں تحریر دا ݙوجھا موضوع ایں مقالے دی ڄاݨ سُنڄاݨ ہے ۔

سرائیکی سند

ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر سرائیکی زبان و ادب تے سرائیکی تحقیق دا ٻہوں وݙا ناں اے ۔ بحیثیت براڈ کاسٹر اُنہاندا ٻہوں وݙا ناں تے ٻہوں وݙا حوالہ ہے ۔ پر میݙا اَحٖ دا موضوع اُنہائیں دا تحقیقی مقالہ ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء‘‘ ہے ، اے مقالہ سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب دی قدامت دی ایجھی سندہے جو ایں خطے دیاں ٻیاں زباناں خصوصاً اُردو ، پنجابی کول ایجھی کوئی نشانی کائنی ، اے سند سرائیکی دی ہزار سال دی شعری روایت دی سند ہے ، جینکوں تحقیق تے ریسرچ دے چھاݨیں اِچوں چھاݨ تے سئیں نصراللہ خان ناصر پیش کیتے ،متعصب پنجابی لکھاریں جݙاں سرائیکی دا تحقیقی کم ݙٹھا تاں اُنہائیں دے وات پٹیج ڳئے جو جیرھی زبان کوں او اپݨا لہجہ آکھدے ہِن او تاں اتنی قدیم ہے جو اوں ویلے پنجابی پیدا وی نہ تھئی ہئی تے اوندا گِل گارا وی نہ بݨیا ہا ۔ نصراللہ خان ناصر 1981ء اِچ زکریا یونیورسٹی دے اُردو شعبے کوں سرائیکی شاعری دی تحقیق بارے درخواست پیش کیتی ، پر تحقیق دی اجازت دی بجائے رکاوٹاں پاتیاں ڳیاں ، اَتے شئیت پوری دنیا دی تاریخ اِچ اے وی پہلی مثال اے جو ݙو سال دا تحقیقی کم 16سال گھن ڳیا ، سولھاں سال بندے دی حیاتی دا وݙا حصہ ہے ، تحقیقی کم ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی حیاتی دے وݙے حصے دے نال نال سرائیکی دا وی ٻہوں وقت گھن ڳیا جو مقالہ جتنا جلدی آوے ہا سرائیکی دا پندھ اڳونہاں تھیوے ہا ۔جرم کیا ہا؟ ایندا جواب لوظ سرائیکی ہے ،جے اے مقالہ سرائیکی نہ ہووے ہا تاں ایندے نال مجرمیں آلا سلوک نہ تھیوے ہا۔ ڈاکٹر نصراللہ ناصر کوں سرائیکی ہووݨ تے سرائیکی مقالہ لکھݨ دی جیرھی سزا ملی او ظلم دی ٻہوں وݙی داستان اے ، میکوں سمجھ نی آئی ڈاکٹر نصراللہ ناصر ظلم دی ایں داستان کوں قلمبند کیوں نی کیتا؟۔

مقالے دی رجسٹریشن

میں ݙسینداں جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر 1980ء وچ پنجاب یونیورسٹی کوں سرائیکی مقالے دی رجسٹریشن واسطے درخواست ݙتی ، پنجاب یونیورسٹی انکار کیتا تاں اُنہاں زکریا یونیورسٹی کوں رجوع کیتا ،زکریایونیورسٹی دے رجسٹرار عرش صدیقی پہلا اعتراض کیتا جو سرائیکی دی جاہ تے تساں لکھو ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘نصراللہ ناصرآکھیا ، سئیں سرائیکی الگ تے پنجابی الگ اے ، بورڈ دے کنوینئر اے بی اشرف حمایت کیتی تے آکھیا جو نصراللہ ناصر کوں رجسٹریشن ملݨی چہیدی اے جو اُنہائیں دا کم اہم اے ، عرش صدیقی ساریاں ہدایتاں لاہور دے سرائیکی مخالفاں توں گھندے ہَن ، عرش صدیقی آکھیا جو جیکر تساں ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘ نی رکھݨ چہندے تاں وَل اے لکھو جو پنجاب میں سرائیکی شاعری دا ارتقاء ، ایندے اُتے ڈاکٹر نصراللہ خان ناصر آکھیا جو میݙا کم صرف موجودہ صوبہ پنجاب دے سرائیکی شاعریں بارے نی بلکہ ایندے وچ سندھ تے خیبرپختونخوا دے ٹانک ، دیرہ اسماعیل خان دے شاعر وی شامل ہِن ، وَل سرائیکی مخالفین ہک نویں چال چلی تے اے آکھیا جو تُساں مقالے دا عنوان رکھو’’پنجاب اور بیرون پنجاب سرائیکی شاعری کا ارتقاء‘‘نصراللہ ناصر ݙسیندن جو جݙاں میکوں زچ کر ݙتا ڳیا تے تھکا ݙتا ڳیا تاں میںڈاکٹر مہر عبدالحق،عمر کمال خان ایڈووکیٹ تے سئیںارشد ملتانی کول ونڄ کے دھاں ݙتی۔ اُنہاں آکھیا تُساں پریشان نہ تھیوو اساں عرش صدیقی کوں ونڄ تے سمجھیندوں کیوں جو عرش صدیقی کوں رجسٹرار بݨواوݨ وِچ اساݙا ہتھ ہے ۔او عرش صدیقی کول ڳئے ، عرش صدیقی ولا ہِک نویں چال چلی تے آکھیا جو میں ایں مسئلے دا حل کڈھینداںتے مقالے دا عنوان ہووے ’’پاکستان میں سرائیکی شاعری کا ارتقاء‘‘۔نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میں راضی تھی ڳیوم تے میں کم شروع کر ݙتا ۔ جݙاں رجسٹریشن دا وقت آیا تاں اُنہاں آکھیا جو تُساں 1947ء توں گھن تے ہُݨ تک دی سرائیکی شاعری بارے اپݨا تحقیقی کم کریسو ۔میݙے پیریں تلوں زمین نکل ڳئی جو میں تاں ہک ہزار سال دی سرائیکی شاعری بارے ریسرچ کرݨ چہندا ہَم ، اے میکوں صرف 25سال دے اندر پابند کرݨ چاہندن ۔ میں آکھیا جو میں ایہہ نئیں کر سڳدا ، جیندے اُتے عرش صدیقی آکھیا کہ میں ’’میں اس مقالے پر اعتراض لگا کر واپس بھیج دیتا ہوں‘‘میں آکھیاتُساں اعتراض لائو میں عدالت ویساں ۔ڈاکٹر اے بی اشرف تے ڈاکٹر انوار احمد آکھیا جو اساں عرش صدیقی کوں مِل تے تہاݙا مسئلہ حل کرویندوں ۔او عرش صدیقی کوں ملیے، عرش صدیقی گاٖل نہ منّی،اُنہاں چاہ پیوݨ توں انکار کر ݙتا ۔عرش صدیقی ساریاں ہدایتاں لاہور دی پنجابی لابی توں گھندے ہَن ،ڈاکٹر الطاف قریشی ، شہباز ملک تے ملتان اِچوں حنیف چودھری ،ولی محمد واجد اے سارے لوک رَل تے سرائیکی دی مخالفت کریندے ہَن ۔

سندھی تے پنجابی دا فرق

ڈاکٹر عاشق درانی شعبہ تاریخ دے سربراہ ہَن ،ہک سرائیکی چانسلر یونیورسٹی آ ڳئے اُنہاں ایں مسئلے تے بورڈ ٻلہایا تے ہِک سندھی ایکسپرٹ کوں وی شامل کیتا۔ بورڈ آکھیا جو رجسٹریشن ملݨی چاہیدی ہے بہترین مقالہ ہے۔ولی محمد واجد تے ٻے پنجابیں اوں سندھی ایکسپرٹ کوں ونڄ تے بھڑکایا جو نصراللہ ناصر تساں سندھیاں دا تݙا چیندا پئے تے سندھ دی اصل سرائیکی کوں قرار ݙے تے سارے حوالے سرائیکی شاعری دے سندھ اِچوں گھدی اَمدے،سندھی انہیں دے آکھیے نہ لڳا تے آکھیا جو اساں سرائیکی زبان دے وی اپݨی ماں وانگے قدر کریندوں ۔اتھاں ہک ٻیا تماشہ تھیا جو منظوری ’’سرائیکی شاعری دا ارتقاء ‘‘دی ݙتی ڳئی پر فائل دے وچ کٹ تے لکھ ݙتا ڳیا ’’پنجابی شاعری دا ارتقاء‘‘۔ ڈاکٹر نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میں ایں گاٖلھ تے دھاڑ دھاڑ کیتی تے آکھیا جو میݙے نال ایہہ ظلم نہ کرو۔تساں نی کرݨ ݙیندے تاں میں پی ایچ ڈی نی کریندا، سرائیکی نال محبت کرݨ آلئیں دے دٻائو تے ہک واری ولا اجلاس تھیا ، عاشق درانی ،اے بی اشرف تے سندھی ایکسپرٹ زور زور دا اَلاوݨ پئے ڳئے تے عرش صدیقی کوں آکھیا جو سرائیکی نال مذاق بند کرو ۔تے پنجابی لوظ ختم کرو ،وَل اُتھاں درستی کیتی ڳئی ایں موقعے تے پنجاب دے ادبی سومنات ڈاکٹر وحید قریشی آکھیا ’’رجسٹریشن ہو گئی اے کوئی گل نئیں، اَجے بڑا ٹائم اے وختہ پا دیاں گے‘‘۔ایں موقعے تے سندھی ایکسپرٹ ایہہ آکھیا جو مقالے اتنا شاندار ہے اگر طالب علم چاہے تاں اینکوں سرائیکی وچ وچ وی لکھ تے پیش کر سڳدے ،چنانچہ ایہہ دنیا دی کہیں وی یونیورسٹی دی طرفوں پہلا مقالہ ہئی جیڑھا سرائیکی اِچ لکھیا ویندا پیا ہئی ۔

ڈاکٹر شہباز ملک دا تعصب

سال سوا سال رجسٹریشن دے مرحلیں وچ گزار ݙتا ڳیا ، رجسٹریشن دے فوری بعد حکم ݙے ݙتا ڳیا جو تُساں تھیسس جمع کرائو ۔میں آکھیا جو میݙی تاریخ رجسٹریشن توں شمار کرو اُنہاں آکھیا بالکل نئیں تہاݙی تاریخ او ںویلے توں شمار تھیسے جݙاں توںتساں اپلائی کیتے۔اُنہاں ایہہ وی نال دھمکی ݙتی جیکر تُسا ںاپݨا تھیسس جمع نی کرویندے تاں تہاݙی رجسٹریشن منسوخ کریندوں ۔ نصراللہ ناصر ݙسیندن جو میکوں ڈاکٹر انوار تے ڈاکٹر اے بی اشرف آکھیا جو انہاں فیصلہ کر گھدے تساں ہُݨ فوری طور تے اپݨا مقالہ جمع کرائو نتاں ایہہ تہاݙی رجسٹریشن دا تݙا چیندن۔میں اپݨا تحقیقی مقالہ جمع کرایا حالانکہ میݙا ارادہ ہئی میکوں سال چھی مہینے ٻے ملن ہا میں ایندے اُتے مزید کم کراں ہا پر میکوں ایہہ سب کجھ مجبوراً کرݨا پیا۔میں ہک گاٖل ایہہ وی آکھی ہئی جو پنجابی لکھاری ڈاکٹر شہباز ملک میݙے نال کھلا تعصب کریندے اوندے علاوہ تساں ایہہ مقالہ جئیں کوں میݙا مقالہ بھیڄو میکوں اعتراض نہ ہوسے۔ پر یونیورسٹی ڈاکٹر شہباز ملک تے ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل کوں مقالہ بھیڄیا ، ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل ایں مقالے بارے شاندار ریمارکس ݙتے تے آکھیا جو ایہ مقالہ اتنا شاندار ہے جو ایں مقالے کوں یونیورسٹی شائع کرے۔ست سمندروں پار آلے دی رائے آ ڳئی پر ڈاکٹر شہباز ملک میݙا مقالہ دٻا گھدا ۔سال ، ݙو سال ، ترائے سال ، چار سال ، پنج سال ایں توں وی ودھ مقالے روکیا ڳیا ، میں کوششاں کیتیاں ، سفارشاں کیتیاں ، گورنر ٹِکا خان کوں آکھیا ، محتسب کوں درخواست بھیڄی ،کتھوں شنوائی نہ تھئی ، وَل ڈاکٹر انوار وائس چانسلر کوں خط لکھیا جو ڈاکٹر نصراللہ دی ڈگری دے معاملے تے شرمناک تعصب دا مظاہرہ کیتا ویندا پئے پر افسوس جو یونیورسٹی خاموش تماشائی بݨ ڳئی ہے ۔ اُنہاں ہک خط اِچ ایہہ وی لکھیا جو ’’ہم چشمے جاری نہیں کر سکتے مگر ایڑھیاں تو رگڑ سکتے ہیں‘‘وَل یونیورسٹی ایں خط دا ایکشن گھدا وَل ڈاکٹر شہباز ملک کوں اوندے مخالف جیرھے جوپنجابی ٻولݨ آلے ہَن۔شہباز ملک کو ں ݙاڈھا گندا کیتا تے میݙے نال وی ہمدردی دا اظہار کیتا تے ایں طرحاں میݙا ایہہ مقالہ ڈاکٹر شہباز ملک دی قید اِچوں آزاد تھیا تے ایں طرحاں ݙو سال دا ایہہ کم سولھاں سالیں بعد میکو ں ملیا ۔

نصر اللہ ناصر کیا کیتے ؟

اَحٖ زکریا یونیورسٹی اِچ ٻیٹھے ہوئے کجھ سرائیکی اُستاد اَکھیندن جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا سرائیکی واسطے کیا کم ہے؟اوندا تاں مقالہ وی اُردو شعبے دی طرفوں ہے ،میں اَکھینداں جو ایہہ او استاد ہِن جنہاں کوں آپوں اَمدا ویندا کجھ نی تے ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا مقالہ پڑھ تے اَحٖ ایم اے سرائیکی وی کیتی ہینے تے نوکریاں وی گھدی ٻیٹھن۔ وَل گاٖلھیں وی کریندن ، اے ظلم نی کیا ہے۔اے وی ظلم دی ہِک داستان ہے جینکوں اساں سرائیکی وسیب نال تھیوݨ آلے مظالم دی داستانیں اِچ شمار کر سڳدوں ۔ ایہہ گاٖلھیں ڈھیر عرصے توں میݙے ذہن تے ہَن تے میں قرض سمجھدا ہم جو میں ایہہ گاٖلھیں اپݨے وسیب دے لوکیں کوں ݙساں۔ کیونجو میں آپ ایہو جئے حالات توں گزریاں ، میکوں پتہ ہے جو زکریا یونیورسٹی وِچ سرائیکی شعبے تے سرائیکی ایریا سٹڈی دے بݨاوݨ واسطے میں سارا سارا ݙینہہ لاہور عدالت دے بنچیں تے ٻہہ تے کیویں گزریندا ہَم ،کیویں پیشیاں بھڳتیندا ہَم ، کیویں جھڑپاں تھیندیاں ہَن تے کیجھے مشکلات تے سخت حالات توں گزر تے سرائیکی شعبہ ،سرائیکی ایریا سٹڈی سنٹر بݨوایا وَل اوندی بلڈنگ واسطے 4کروڑ روپیہ اَنج حاصل کیتا ،کالجیں دے وچ سرائیکی لیکچرر دی تعیناتیاں واسطے الگ کیس لڑیاتے اسلامیہ یونیورسٹی بہاول پور اِچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ کو مستقل کراوݨ واسطے صدر فاروق لغاری کنوں الگ منظوری گھدی ،اَحٖ سرائیکی تاریخ دے طالب علم کوں انہاں گاٖلھیں دا علم کائنی جو کون لوگ ہَن تے کیا کیا کوششاں کریندے رہ ڳن ۔ اَحٖ جیکر میٹرک دی سطح تے سرائیکی آ ڳئی ہے یا پوسٹاں مِل ڳن تاں کیا ایہہ سارا کجھ چھو منتر نال تھی ڳئے ؟شرم آوݨی چہیدی ہے ایجھے لوکیں کوں جیرھے آکھدن جو نصراللہ ناصر دی کیا خدمات ہِن انہاں دا مقالہ وی اُردو بارے ہے۔

نصر اللہ ناصر ظلم دی داستان خود لکھن

سرائیکی ریسرچ سکالر نال کیویں تعصب کیتا ڳیا ؟ایندی ہلکی جہی جھلک میں ݙکھئی ہے ،پوری داستان ڈاکٹر نصراللہ ناصر کوں خود لکھݨی چہیدی ہے  تانجو اساݙی آوݨ آلی نسل کوں پتہ لڳ سڳے جو کون کیا کریندا رہ ڳئے۔ہُݨ میں گاٖل کرݨ چہنداں سرائیکی مقالے دے بارے میں ݙسینداں جو مقالے دے ݙاہ عنوان ہِن ہر عنوان اپݨی جاہ تے ہک کتاب ہے۔ پہلا باب سرائیکی زبان دے بارے وچ ہے ایندے سرائیکی زبان دی قدامت بارے ݙسایا ڳے جو سرائیکی دا دراوڑی زبان دے نال نال ݙوجھیں زبانیں دے نال کیا رشتہ ہے ؟۔پہلے باب اِچ عظیم وادیٔ سندھ دا ذکر کیتا ڳے ، اِتھاں میں ایہہ ݙسی ونڄاں جو وادی سندھ توں مراد صوبہ سندھ نی بلکہ وادی کنوں مراد ااَحٖ دا سارا پاکستان ہے تے اَحٖ دے پاکستان دی اصل زبان سرائیکی ہے ۔سندھی زبان سرائیکی دی بھیݨ نی سرائیکی دی دھی ہے۔ لاہوری زبان ماجھے دی ٻولی تے دوآبی ٻولی سرائیکی دے لہجے ہِن ۔بلوچی دے پشتو فارسی خاندان دیاں زباناں ہِن تے ایہہ ٻاہرو آئن ، موجودہ پاکستان اِچ ہندکو ،پوٹھوہاری دراصل سرائیکی ہِن ۔ میں ایہہ وی ݙسی ونڄاں جو سندھ دا مطلب دریا ہے ،صوبہ سندھ وادیٔ سندھ دا ہک جزو ہے ، کل سرائیکی وسیب ہے، جینکوں تاریخ دے کتابیں دے وچ سپت سندھویعنی ست دریاویں دی سر زمین آکھیا ڳے۔سندھ ہک دریا ہے جݙاں جو ست دریا اساݙے کول آ کے رلدِن ، میں ایہہ وی ݙسی ونڄاں جو دریائے سندھ کوں سندھ سرائیکی وسیب اِچ آکھیا ویندے جݙاں جو سندھ آلے اینکوں مہران اَکھیندن۔ خیر! میں گاٖل ایہ پیا اَکھیندا ہم جو ڈاکٹر نصراللہ ناصر پہلے باب ا چ وادیٔ سندھ ( سرائیکی وسیب)دی قدامت دا ذکر کیتے ۔ ایندا اندازہ تساں پہلے باب دے عنوانات توں کر سڳدو۔عنوانات ایہہ ہِن:

مختلف ادوار

منڈا دور ، دراوڑی دور ، آریائی دور ، ایرانی دور،ٻدھ مت دا دور،رائے خاندان دا دور ، برہمن دور ، اسلامی دور ، فاطمینِ مصر دا دور، سکھاں دا دور ، انگریزی دور ، پاکستانی دور

زباناں دی ونڈ

جارج گریرسن ، ڈاکٹر محی الدین قادری زور ، ڈاکٹر سینتی کمار چٹرجی،ڈاکٹر مسعود حسین خان ،ڈاکٹر سدھیشور رائو ورما ، ڈاکٹر شوکت سبزواری ،ڈاکٹرسہیل بخاری

سرائیکی زبان دا منڈھ

منڈاری تے سرائیکی ، سرائیکی تے دراوڑی لسانی رشتے ، سرائیکی تے اسوری ، سرائیکی زبان تے وراچڈہ اپ بھرنش۔

سرائیکی زبان دا ݙوجھا دور

سرائیکی تے عربی ، سرائیکی تے فارسی ، سرائیکی تے اُردو ، سرائیکی زبان تے ہمسایہ علاقائی زباناں ، سرائیکی تے پنجابی ، سرائیکی تے سندھی ، سرائیکی تے پشتو ، سرائیکی تے بلوچی ۔سرائیکی رسم الخط : قدیم ملتانی رسم الخط ، براہمی رسم الخط ، دیونا گری رسم الخط (شاردا ، منڈا ، اُچی، کڑکی رسم الخط)عربی رسم الخط ،فارسی رسم الخط۔اے ہن پہلے باب دے عنوان ، آئو اڳوں تے جُٖلوں۔

لوک ورثہ

سرائیکی شاعری دے ارتقاء دے ݙوجھے باب اِچ سرائیکی زبان دے لوک ورثے کوں پیش کیتا ڳے۔ایں باب کوں پڑھ تے پتہ لڳدے جو سرائیکی کتنی وݙی زبان ہے اوندا ادب کتنا وݙا ہے ۔ ایندے اصناف سخن کتنے ڈھیر ہِن ۔سرائیکی وسیب جیویں میں پہلے ݙس آیاں ، ست دریاویں دی زمین ہے ۔ سرائیکی ہِک زرعی سماج ہے ۔ایں سماج دی اساں ہک ہک شے تے غور کروں تاں اوندے وِچوں کئی کئی سو ناں تے ونوون دیاں چیزاں مل پوسِن، مثال طوراساں ہک کھوہ دا ناں گھندوں تاں کھوہ دی ہک ہک شے دا انجو اَنج ناں ہے اینویں ہک وَݨ ڄال ہے تاں وَل ڄال دے مُنڈھ توں گھن تے اوندے لیمڑیں تئیں ہک ہک شے دے انجو اَنج ناں ہِن۔ اینویں زبان ہووے ، ادب ہووے ، شاعری ہووے سب دے انجو اَنج ناں ہِن ایندا اندازہ تُساں سرائیکی شاعری دا ارتقاء دے ݙوجھے باب توں کر سڳدو۔عنوانات اے ہِن۔

الفاظ دا ذخیرہ، آکھاݨاں ، محاورے ، دعائیں ، ٻجھارتاں ، کھیݙاں دے ٻول ، لوک قصے ، لوک شاعری ، لولیاں ، پرنے دے گیت ، موسماں دے گیت ، فصلاں دے گیت، ٻکروالاں تے ملاحواں دے گیت۔چھلّے ، مورݨ ، ٹہر ، گانمݨ ،جھمر دے گیت ، بگڑو ، سَمّی ، ٻاگھی،ساوݨ ماکھوں ، ٻوݙی ، پہاکے، ٹپّہ ،چرخہ ، ڈھولا ، ماہیئے ، تورا ، کلیاں ، ݙوہڑہ ۔سندھی لوک گیت (سندھی لولی ،گانمݨ، چھلو، بیلݨ،جھولٹو،رولو ،موݙی ،گیپج)

تریجھا باب

سرائیکی شاعری دا ارتقاء دا تریجھا باب سرائیکی شاعری دا جائزہ موضوعات دے حوالے نال ہے۔ ایندے وچ سرائیکی شاعری دے قسمیں بارے ݙسیا ڳے ،مذہبی تے صوفیانہ شاعری بارے ݙسیا ڳے ، عشقیہ تے مزاحیہ شاعری بارے ݙسیا ڳے ، اِتھاں کتابیں دا ذکر ہے تے اُنہیں دے مصنفین دا ذکر ہے ۔عنوانات ݙیکھو:

مذہبی شاعری

(الف)۔حمدیہ تے نعتیہ ،نورنامے ،معراج نامے ،تولّد نامے ، حلیے مبارک،نعتیہ گھڑولیاں ،نعتیہ تورے،نعتیہ جوگی نامے ،نعتیہ طوطے نامے، نعتیہ ڈھولے ،نعتیہ سہ حرفیاں ،ٻارہ ماہ محمدی،نعتیہ سہرے ۔(ب)۔دینی رسائل

صوفیانہ شاعری

(سلسلہ چشتیہ ، سلسلہ سہروردیہ ، سلسلہ نقشبندیہ ، سلسلہ قادریہ)  حضرت بابا فرید الدین گنج شکر ، اسماعیلی بزرگ ، صوفی شعراء ،شیخ ابراہیم فرید ثانی ، حضرت سلطان باہو ،میاں علی حیدر ملتانی ،حضرت خواجہ محکم الدین سیرانی ،حافظ جمال اللہ ، حضرت سچل سرمست ،روحل فقیر ، حمل خان لغاری ،بیدل سندھی ،محمد محسن بیکس ، حضرت خیر شاہ ، حضرت خواجہ عاقل جوگی ،حضرت مجروح شاہ ،حضرت خواجہ غلام فرید ،مولانا محمد یار ڳڑھی اختیار خان ،سید ولایت شاہ

عاشقانہ شاعری

چراغ اعواݨ، مولوی لطف علی ، عبدالحکیم اُچوی، گل محمد شیروی ، سید اکبر شاہ ، منشی برات علی ، گل محمد چشتی،نوروز ،مخدوم الملک سید،کمال خان مگسی ، دیوان خوشدل، خادم مکھݨ ٻیلوی،امیر حیدر میرݨ ، سید مبارک شاہ ، جان محمد گداز، خرم بہاول پوری ، جندن ملتانی ، محمد امین عاشق ، عاصی پیر بخش،سخی امیر ، گل محمد فائق ، صابر مبارک پوری ، پُردرد۔

مزاحیہ شاعری

حسین دیدڑ ، حاجی ٹالپور ، امیر حیدر میرݨ ، گامݨ کروڑوی ،میاں محمد بخش ، مولانا نصیرالدین خرم بہاول پوری ،حاجی شاہ فائق ، غلام غوث غلام ، موجی ملتانی ،خواجہ محمدالدین ، دُرݨ فقیر ،ممدا ݙکݨ،سوبھا منشی،سخی امیر،مصری خان مخلص،سردار غلام حیدر خان یتیم جتوئی ۔

ملی شاعری

ایندے وچ مختلف شاعراں دے وطن دے حوالے نال گیت شامل ہِن ۔

چوتھا باب

کتاب دا چوتھا باب اصناف سخن دے جائزے بارے ہے ۔اصناف سخن دی ترتیب کوں ݙیکھ تے پتہ لڳدے جو سرائیکی شاعری اتنی وݙی ہے تاں سرائیکی وسیب تے سرائیکی سماج کتنا وݙا ہوسے ۔ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی کتاب دا پنجواں عنوان سرائیکی مرثیہ دے بارے اِچ ہے ۔ایں عنوان اِچ عرب سیاحواں دی آمد ، کرامتی دور تے حسینی ٻانبھڑاں دا کلام پڑھݨ نال تعلق رکھدے ۔ݙوہیں ابواب دے عنوانات اے ہِن۔

اصناف دا ذکر

کافی ، سی حرفی ، چرخہ نامہ ، ڈھولا ، جوگی نامہ،گھڑولی ، بارہ ماسا ، ست وارے، ہشت پاس ، ݙوہڑہ ،دفعہ ،چھلا ،پوڑی ،سلوک،گانمݨ ،طوطا نامہ ، تورا ، جندڑی ، بیت ، جنگ نامہ ، بحر ، مثلث ، مخمس،مسدس، غزل ،رُباعیات تے قطعات۔ عشقیہ داستاناں :(الف) ہیر رانجھا ، دمودر داس دمودر، چراغ اعواݨ ، علی حیدر ملتانی ، حمل خان  لغاری ، احمد دین ، امیر حیدر میرݨ ، نورالدین مسکین،خادم مکھݨ ٻیلوی۔(ب)سسی پنوں ، خلیفہ نبی بخش لغاری ،سید اکبر شاہ ، صالح محمد مسکین ، منشی برات علی ، احمد بخش غافل ، سید جلال کلیم ۔(ج)سیف الملوک، مولوی لطف علی ، مخدوم محمد بخش ، سلطان سومرو (د)یوسف زلیخا ، صدیق لالی ، مولوی عبدالحکیم اُچوی، غلام سکندر خان ، مولوی احمد یار تونسوی ، محمد نواز خوشتر (ہ)لیلیٰ مجنوں ، گل محمد چشتی ، محمد بخش نوروز(و) مرزا صاحباں ،سید اکبر شاہ ، مولانا سراج الدین پردیسی ، نورݨ گدائی (ز)(متفرق)،قصہ مصری بائی ، گاذر نامہ ، لیلاں چنیسر ، بیژن منیژہ،سراپ ،قصہ جیسی ، قصہ تمیم انصاری ، باغ و بہار ملتانی ، سمّی۔عرب سیاحواں دی آمد ، قرامطی دورِ اقتدار ، حسینی ٻہمناں دا کلام ، اسماعیلی پیراں داکلام ،قدیم دور دے تذکرہ ہائے واقعات کربلا،یارہویں صدی ہجری وچ مرثیہ ،ٻارہویں صدی ہجری وچ مرثیہ ، تیرھویں صدی وچ مرثیہ ،غلام سکندر غلام ، مولوی اللہ بخش فدوی ، سید اکبر شاہ ، مولوی فیروز الدین ، سید ذوالفقار علی شیرازی ، سید علی شاہ چھینوی ،چوݙویں صدی وچ مرثیہ ، منشی نبی بخش مضطر ملتانی،مولوی گل محمد عاشق ملتانی ، غلام حیدر فدا ، منشی محمدرمضان بہار ملتانی ، سید امام علی شفیق ، حاجی نبی بخش شوق کربلائی ، منشی نور محمدگدائی ، مخدوم نوبہار سیری۔ سندھ وچ سرائیکی مرثیہ : سید ثابت علی شاہ ثابت ، سید علی شاہ چھینوی ، حضرت سچل سرمست ، بیدل فقیر سندھی ، ہمت علی شاہ رضوی ،قائم فقیر ،سید ہادی بخش شاہ مسکین ،مرزا قربان علی بیگ قربان ، مرید حسین مرید کربلائی مشہدی ۔سرائیکی مرثیہ دے خاص گُٖن۔

سرائیکی شاعری دا چھیواں ، ستواں ،اٹھواں تے نانواں اہم ابواب ہِن ۔انہاں ابواب اِچ سرائیکی شاعری دا سن وار جائزہ گھدا ڳئے ۔ پہلے دور وچ 500ہجری توں 11سو ہجری تئیں ، ݙوجھے باب اِچ 11ہجری توں 12سو ہجری تئیں دا جائزہ شامل ہے ۔1857ء دی عالمی جنگ دے حالات دا وی جائزہ گھدا ڳئے ۔انہاں ابواب اِچ ہر طرحاں دی شاعری تے شعرا دا وی جائزہ گھدا ڳئے ۔چھیکڑی باب وچ گاٖلھیں دا نتارا وی موجود ہے ۔چارے ابواب دے عنوانات اے ہِن۔

چھیواں باب

سیاسی ادوار دا خاکہ، علم و عرفان دے مراکز :ملتان تے اُچ ،تہذیبی وراثت ،سرائیکی شاعری دے ادوار دی ونڈ ۔

پہلا ؍مذہبی شاعری دا دور

ایں دور دیاںخصوصیات،قدیم نمونے ،تریجھی صدی ہجری دا نمونہ کلام ، سرواہی دے شعر،پتن منارے دا چرن ، کوٹ مروٹ دی کہاوت ، ہارون بن موسیٰ ملتانی،حضرت خواجہ فرید الدین گنج شکرؒ ، حضرت بہاء الدین زکریا ملتانیؒ دا ݙوہڑہ ،عزیزی ملتانی دی تاریخ گوئی ، حضرت مخدوم جہانیاں جہاںگشتؒ دے مصرعے ،تاریخ فیروز شاہی دا فقرہ ،قدیم دور دی ہک منظوم تاریخی کہاوت ، سب توں پہلا منظوم جنگ نامہ ، پہلا مسلمان سرائیکی شاعر ، سترھویں صدی عیسوی دا ہک ہندو شاعر ، گرنتھ وچ سرائیکی شاعری ، قصیدہ بردہ شریف دا منظوم ترجمہ ،قصیدہ شوقیہ دا منظوم ترجمہ ، حضرت ملاّں  ،اسماعیلی پیر تے گنان ، پیر نورالدین ،پیرشاہ شمس سبزواریؒ ، پیر صدرالدینؒ ، پیر حسن کبیر الدینؒ ،محمد اعظم خان چانڈیہ ،حضرت قبول فقیرؒ ، حضرت بابا فرید الدین مسعود گنج شکرؒ ، بابا فریدؒ دا کلام ، خواجہ امیر خسروؒ ،پیارا شہیدؒ ، شیخ فرید الدین ابراہیم ثانی ، دمودر داس د مودر  ،مولوی عبداللہ لاہوری، عبدالکریم جھنگوی ،طیب شکوہی ، حضرت شاہ ولایت ملتانی ، شاہ حبیب قادری ، حضرت سلطان باہو ؒ، شیخ عبداللہ ملتانی ، عظمت خان بڈانی ، پیارے لال ، چودھری نعمت رام نعمتی ، سکندر خان سکندر ، سیدزمان شیرازی ، حافظ محمد شاعر ، مولوی محمد صدیق صادق ، سلطان محمد انصاری ،عبدالہادی انصاری

ستواں باب

ݙوجھا صوفیانہ شاعری دا دور: ایں دور دا ادبی مکھ مہاندرا ،علی حیدر ملتانی ، چراغ اعواݨ ، صدیق لالی، مولوی لطف علی، احمد یار تونسوی ، حاجی نور محمد شیر ڳڑھی ،روحل فقیر ، حضرت سچل سرمست ، صوفی مراد فقیر ، قادر بخش ڳولو ، عبدالحکیم اُچوی ،خواجہ محکم الدین سیرانی ، نواب ولی محمد لغاری ، حضرت پیر پگاڑوپیر محمد ارشد،صدیق فقیرسومرو، حضرت حافظ محمد جمال ، خلیفہ نبی بخش لغاری ، غلام محمد بہاول پوری ،عثمان فقیر سانگی ،فقیر محمد یار ، فقیر غلام حیدر شر ، منشی غلام حسن گانمݨ ، خلیل لشاری ، امیر حیدر میرݨ ، حمل فقیر لغاری ، بیدل فقیر سندھی ،نانک یوسف ،امام بخش امام ،مولانا عبدالغفور مفتون ہمایونی ، احمد یار اُچوی ، حسین دیدڑ ، خوش خیر محمد ہسیباݨی ، سید ذوالفقار علی شیرازی ، ملک نور محمدنورامالی، نواب شاہ نواز خان خادم ،نواب محمد اکبر خان شائق ، سید اکبر شاہ۔

اٹھواں باب

ایں دور دیاں ادبی خوبیاں ،غلام علی فقیر، خدا بخش فقیر ، دریا خان فقیر،پیر علی گوہر شاہ اصغر ، اللہ داد تونسوی ، مخدوم شاہ محمد ، گل محمد چشتی ، صالح محمد مسکین ، دیوان خوشدل ،مخدوم الملک سید،سیدخیر شاہ ، بی بی جنت مائی ، دائی پھاپھل حفظانی،حاجی ٹالپور، محمد محسن بیکس ، غلام قادر قریشی، چھتو سانگی ، شاہ محمد دیدڑ ، میر علی مراد خان تالپور مجروح ، فقیر والی ݙنو ، مینگھو فقیر ، پیر رُشد اللہ شاہ ،سید رشید الدین ، سید مصری شاہ ، حضرت خواجہ غلام فرید ،حالاتِ زندگی، خواجہ فرید دی شاعری ، تصوف ، فرید دا نظریہ غم ،نظریہ جمالیات ،کلام فرید وچ ملی جذبے ، حضرت خواجہ غلام فرید دے ݙوہڑے ،غلام سکندر غلام ، مولوی فیروز ، مولوی نور الدین مسکین ، صوفی رکھیل شاہ ، مولوی غلام محمدخان زئی، شاہ نصیر الدین نقشبندی ، سید فاضل شاہ ، حسن بخش شہداد پوری ، مولوی اللہ بخش فدوی ، مولوی محمود مولائی ، غلام سکندر خان مسکین ، سوبھا فقیر ، محمود کھٹیاݨ ، عمر خان شاہد، مولانا برخوردار خوشدل ، سید محمد غوث ، سردار کوڑے خان جتوئی ، محمد عظیم خان عظیم ، مشتاق رضا ، حافظ اللہ بخش طالب ، غلام فقیر بلوچ ، حاجی ولی محمد عاجز ، خوشی رام ، ہمت علی شاہ رضوی ، میر علی نواز خان ناز ، نواب شاہ سائل،  قائم فقیر ،  حافظ ہادی ݙنو ،  میر علی نواز علوی ،  حضرت احمد یار، میر عبدالحسین سانگی ،  قاضی فقیر محمد قانع ،  غلام فقیر ،  کمال خان مگسی ،  خواجہ عاقل جوگی ،  محمد بخش فائق ،  حافظ فتح محمد قادری ،  چوہڑ لعل مست ،  باغ علی شاہ ،  مولوی اللہ بخش جانباز ،  سید جلال کلیم ،  سید جہان شاہ مجروح ،  اللہ بخش فائق ،  مخدوم دیوان ولایت شاہ ،  مولوی احمد یار ،  خواجہ محمد یار فریدی، خواجہ نازک کریم ، جان محمد گداز، سید مبارک شاہ ،  قاضی محمد عارف ،  میاں محمد بخش نوروز، محمد مٹھا ،  منشی تیغ  علی کمتر،  مولانا نور محمدکہتر ،  اللہ ݙیوایا پُر جوش ،  مضطر ملتانی ،  مولوی غلام حیدر فدا ،  گل محمد عاشق ملتانی ،  خادم مکھݨ ٻیلوی ،  جندݨ ملتانی ،  قاضی امام بخش شیروی۔

نواں باب

پہلا حصہ :چوتھا دور ؍پاکستانی دور،پاکستانی دور دیاں خصوصیات ، مخدوم محمد بخش ، پیر حضور الدین عاصی ، مخدوم نوبہار سیری ، سخی راضی فقیر ، منشی برات علی ، خوشتر ججوی ، مولانا نصیر الدین خرم بہاول پوری،مولانا عزیز الرحمن عزیز ، صابر مبارک پوری ،بابا شیر محمد شیرݨ ، یتیم جتوئی ،احمد خان طارق ، نور محمد سائل ، بخت علی فقیر ، حافظ عبدالکریم دلشاد ،فیض محمد دلچسپ ، صالح محمد صالح اللہ آبادی ، سید عاصم اُچوی ، مولانا عبدالمالک صادقی ،خواجہ محمد دین سئیں ، غلام حسن حیدراݨی ، غلام حیدر مستانہ ، بیگم نصرت عبدالرشید ،محمد رمضان سفیر لشاری ،محمد امیر مجروح ، جانباز جتوئی۔ݙوجھا حصہ:( جدید شاعری)،سیدحسن رضا گردیزی ،حبیب فائق ، رشید قیصرانی ، ارشاد تونسوی ، سید محسن نقوی ، اسلم جاوید ، انجم لشاری ، احسن واگھا ، ممتازاطہر ،منیر فاطمی ، ممتاز حیدر ݙاہر ، سلیم احسن ، رشید عثمانی ، ریاض رحمانی ، نصیر سرمد سائروی ، قیس فریدی ، ارشد ملتانی ، دلشاد کلانچوی ، صدیق طاہر ، نقوی احمد پوری ،اقبال بانو ، اقبال سوکڑی ، عزیز شاہد۔پاکستان دور دا اڄوکا ترکہ۔

ݙاہواں باب

کتابیات:1:مطبوعہ کتاباں2:غیر مطبوعہ کتاباں3:انگریزی کتاباں4:رسالے تے اخبار5:زبانی روایات تے انٹرویوز6:ریڈیو پاکستان سائونڈ لائبریری ۔

ڈاکٹر نصراللہ ناصر دا مقالہ سرائیکی شاعری دا ارتقاء شاعری دے نال نال سرائیکی وسیب دی منظوم تاریخ وی ہے ، زبان و ادب دا جائزہ وی ۔اِتھوں پتہ لڳدے جو عہدِ قدیم توں گھن تے ہُݨ تئیں سرائیکی زبان تے ادب دا پندھ کیا ہے ۔سرائیکی وسیب دا سب توں وݙا المیہ اے ہے جو ایندی تاریخ محفوظ نی تھی سڳی ، ایندی وجہ سرائیکی وسیب تے حملہ آوری ہے ،جئیں گھر اِچ چور تے ݙاکو وَل وَل آنون او ہمیش بھریا گھر ہوندے ۔ بُکھے دے گھر کُئی نی ویندا ، سرائیکی وسیب جینکوں تاریخی کتابیں دے وچ سپت سندھو آکھیا ڳے ،بیت الزہب(یعنی سونے دا گھر) ہزار ہا سالیں توں رَڄا کڄا وسیب ہے ۔ ایں وسیب دے لوکیں سونے دیاں جُتیاں پاتِن ،جینکوں اساں تلے آلا کھسہ اَکھیندو ں۔اے او وسیب ہے جیکوں تہذیب دا گہوارا تے مذاہب دا مولد آکھیا ڳے۔ ایں خطے دے بارے تاریخی کتابیں وچ آکھیا ڳے ایہ او خطہ ہے جتھاں انسان اپݨے ݙو پیراں تے ٹُرݨ سِکھیا۔ سرائیکی وسیب دی قدامت تے عظمت کوں سارا جگ جہان منیندے ۔سرائیکی وسیب دی زرخیزی اپݨی مثال آپ ہے ۔سرائیکی وسیب دا جرم ایہو ہے جو اللہ سئیں اونکوں ہر شے نال مالا مال کیتے ۔ اے وسیب مال دولت دے نال نال روز اول توں گھن تے ہُݨ تئیں اَنا دا سب توں وݙا مرکز ہے ۔ایں سانگے سارے جگ جہان دے بُکھے چور تے ڈاکو ایں وسیب تے حملہ آور تھیندے رہ ڳن ۔ دارا اوّل توں سکندر ،ترک ، عرب ، افغان تے ولا رنجیت سنگھ توں انگریز سامراج تئیں سرائیکی وسیب دی تاریخ گواہ ہے جواتھاں دے لوکیں اپݨے جانیں تے کھیݙ تے اپݨی ماء دھرتی دا دفاع کیتے تے کہیں حملہ آور دے اڳوں ہتھیار نی سٹیے۔ایہو وجہ ہے جو حملہ آوریں سرائیکی وسیب تے قبضے دے بعد سب توں زیادہ ظلم ایں وسیب دے لوکیں تے قتل عام دی شکل اِچ کیتے ولا ایں وسیب دی قدامت تے عظمت دے نشان تے آثار مٹائے تے لائبریریں کوں بھاہیں لایاں ۔ پر شاعری ہک ایہو جئی منظوم تاریخ ہے جیرھی کہیں نہ کہیں شکل اِچ سینہ بہ سینہ اڳوں ٹُردی رہ ویندی ہے ۔ڈاکٹر نصراللہ ناصر دی ہزار سالہ سرائیکی شاعری دا جائزہ ایں سلسلے دی ہک کڑی ہے میں نصراللہ ناصر کوں مبارک باد ݙینداں جو اُوں اساݙی زبان ، ثقافت ، ادب تے خود سرائیکی تاریخ اوندے جغرافیے دے ثبوت کوں بچا گھدے ۔ جو کل کوں کُئی شخص اساں کنوں سرائیکی وسیب دی قدامت دا شجرہ پُچھسے تاں اساں اونکوں اے کتاب اونکوں ثبوت دے طور تے پیش کر ݙیسوں۔

عاشق بزدار دی مزاحمتی شاعری

اج توں کوئی 30 سال پہلے عاشق بُزادرہک نظم ’’ قیدی تخت لہور دے ‘‘ لکھی ،ݙوجھا ایڈیشن وی آڳے پر اڄاںاساکوں سمجھ نی آئی ، شیٔت ایں سانگوں جو ݙاݙی سیݨ اساکوں ’’قصہ قصولی‘‘ تے مائی بݙھڑی دا پھُلے‘‘آلے قصے تاں چساں چا ، چا تے سݨائن ، ایویں مسیت دے میانجی وی عراق، ایران، یونان تے مصر دیاں کہانیاں کیتیاں ،پر مجال اے ملتان دی کوئی گاٖلھ کیتی ہووے۔ آئو آپاں اپݨے قصے دی راند رسائوں، شیٔت قصے اچوں قصہ تے گاٖلھ اچوں گاٖلھ اڳونہی تھیوے۔ خمیس دا ݙینھ اے ،سجھ سوا نیزے تے ہے ۔ چارے پاسوں تڑ تڑ دی آواز اے ، بھنگی توپاں بھا دے گولے وسیندیاں پن ،نواب مظفر خاں اپݨی سپاہ آل اولاد تے قلعے دے سارے محصور ین کوں کٹھا کر تے آکھدے ، میں مر ویساںملتان نہ ݙیساں پر میں ولوں تہاکوں موکل اے ، کوئی ونڄݨا چہوے تاں ونڄ سڳدے ۔ پہلے ہندوویں کوں آکھیو نے ولا سادات کوں تے ولا اپݨے عزیز رشتے داریں کوں وی ایہا گاٖلھ آکھی ۔ اپݨی آل اولاد دے علاوہ سلطنت ملتان دے پوربی لوکاں تے شیدی اہلکاریں کوں رخصت عام ݙتی ، پر ماسواچند سادات ، کوئی نہ ڳیا۔ ساریں آکھیا تہاݙے رَلے ظالمیں نال لڑسوں۔ جنگ دی تیاری تھیندی پی اے تلوار، تیر ،تفنگ، نیزے ڈھالاں تے ٻیا سامان جمع تھیندا پے، نواب مظفر خان تکھے تکھے بہائو الحق سئیں ، زکریا سئیں دے درگاہیں دیاں حاضریاں بھر آئن تے ولا عطر لڳے ساوے ویس نال سر سجدے رکھ ݙتے’’اللہ سئیں آں ! ایمان دی امان ݙیویں‘‘۔

1818ء جون دی پہلی تے جمعے دا ݙینھ ، زور دی جنگ دا طبل وڄ ڳے ، مظفر خان سامھے آوݨ آلے سکھیں دے سر لہاتے اگوں ودھدا ویندے ، سکھ فوج چارے پاسوں وکیڑ ڳی اے ، پر خان کوں پرواہ کینھی ،’’شجاع ابن شجاع‘‘ دلیری نال لڑدا ودے ، پیغام آئے ہتھیار سٹ تے ملتان دیاں کنجیاں اسیݙے حوالے کر، نواب آکھدے’’ ملتان دیاں کنجیاں میݙے پیٹ اچ ان ۔ ہر پاسوں بارود تے دھوں اندھارتے ہر پاسوں رت ای رت اے ، سکھ کمانڈر آکھدے ، بڈھا نواب !سینکڑاں لوکیں دے نال تیݙے ݙو پتر وی کم آ ڳن ہݨ وی وقت ای ، جان دی امان پا گھن، نواب آکھدے میں اپݨے پیدا کرݨ آلے توں جان نی ایمان دی امان منگی اے ۔ چھݨ چھݨ 2جون ، ٻئے سینکڑاں لوکیں دے نال نواب دے ݙو پتریں تے دھی نیاݨی دی شہادت دی خبر ݙیندیں ہوئیں سکھ آکھدے، مظفر خاں !اساں تیݙی چیل بھن ݙتی اے ، ضد چھوڑ، اپݨا سر بچا گھن، نواب آکھدے سر دھرتی دی ویل ہوندن ، لکھاں سر قربان کریساں پر ملتان نہ ݙیساں ۔ مظفر خان بے جگری نال لڑدے لڑدے شہید تھی ویندے ۔ سکھاں دا ملتان تے قبضہ تھی ویندے پر سکھا فوج کوں پک نی پیا تھیندا، غوتیں وات اِن جو کتھائیں نواب بچ تاں نی ڳیا؟ سکھ فوج ویڑی تے ویبلی اے ، مظفر خان دا سر لبھو سر لبھو، تخت لہور دے دربار اچ پیش تھیسے رذیل سکھ ہک ہک میت دا منہ اپݨے پلیت پیریں نال ولا ولا تے ݙیکھدے ودن پر مظفر خاں سکھیں کوں نی ملیا۔ جنگ اچ بچ ونڄݨ آلیں کوں سکھیں جنگی قیدی بݨا گھدے ، سکھا فوج شاہی خزانے لٹݨ پے ڳی اے تے گھریں اچ پیہہ ڳی اے ۔ مال دولت ،سونا رُپا لٹیا ویندا پے، ظلم دااندھار مچاپے ، اُٻاہل اتنی اے جو عورتیں دے گہݨے نی لہائے ویندے ، کن کپیے ویندن۔ لعنتی بد بخت سکھیں چھوریں کوں ہتھ پاوݨ دیاں حرکتاں شروع کیتیاں تاں چھوہریں کھوہئیں اچ ترپ مار ݙتے۔ ملتان دے سارے کھوہ لاشیں نال بھریج ڳے ،اتنا وݙا ظلم ، اتنی وݙی بربریت؟ توباں! آکھ تے بس چا کر ، مؤرخ لکھدن اتنی وݙی لُٹ مار تے بربریت دی تریخ انسانی مثال پیش کرݨ توںقاصر اے ۔ ۔ سینکڑاں مݨ سونا ، دولت لُٹݨ آلے سکھ ہُرڑ ، ہا ، تھی ڳن ، ہر لٹیرے سکھ مݙیاں آپ لُکا گھدن، ہر کوئی اپݨی مار تے ہے، ݙوجھے پاسوں رنجیت سنگھ تخت لہور دے دربار اچ بے چین تے بے قرار اے ، اونکوں سخت انتظار اے ، اچوا گھدی کھڑس، ٻہہ نی پیا سڳدا ، کاݨی اکھ دروازے آلے پاسے ہِس۔ ٻانہیں اُتے کر تے انگریڑاں بھنیندے ، کھارے جݙا وات پٹ تے اوٻاسیاں ݙیندے تے آکھدے ’’ٻہتا چر ہو گیا اے خورے ، فتح ملتان دا قافلہ کدوں اپڑے گا؟‘‘

ݙوجھے پاسوں تخت لہور دے قیدیں کوں ظالم سکھ زناوریں آلی کار ہَکلی ویندن ، ظالم کوکا پݙیے ہوئے چمڑے دے چھاٹے قیدیں کوں مریندن تے مندے وی ڈیندے ویندن، قیدیں دا لہو خچیں تئیں وہندا ویندے ، ویندیں وڳدیں ویندیں وڳدیں لہور آویندے ، رنجیت سنگھدا دربار لڳا پے، جشن دول دمامے تے خوشیاں ، سارے جھُک جھُک تے ’’ست سری آکال‘‘آکھدن پر غیرت مند قیدی سلام نی کریندے اتنا آکھدن :

ساݙے منہہ تے جندرے جبر دے

ساݙے ہتھ کڑیاں وچ بند

اساں قیدی تخت لہور دے

اساں قیدی تخت لہور دے

رانا محبوب اختر دا اڄوکا سنیہا

میں اے تاں نی اکھیندا جو رانا محبوب اختر پیمبر اے پر میں اپݨی زبان اچ اونکوں احٖ دا ’’ سنہیڑو‘‘ ضرور آکھساں جو اوندی ساری ڳالھ اڄوکا سنیہا تے اڄوکی ڳ الھ اے ۔ وݙی ڳالھ اے ہے جو راݨا محبوب اختر گزریئے ویلھے دی ڳالھ کوں مثال بݨا تے احٖ دی ڳالھ کریندے تے اڳوں آوݨ آلے ویلے بارے وی جو اساں ایویں اڳوں تے ودھ سڳدوں ۔ نہ او نجومی اے نہ علم جفر ڄاݨدے تے نہ ہتھیں دیاں لکیراں ݙیکھدے ۔ او جیرھے ڳالھ کریندے اپݨے علم، اپݨی سوچ تے اپݨی بصیرت نال کریندے ۔ اونکوں علم  تے علم دے ونکیں دا وی پتہ ہے ۔ تاریخ، تہذیب، جغرافیہ، زباب، ادب ، سیاست ، کیڑھا موضوع اے جئیں اوں ڳانہ نہ کیتی ہووے ۔ تباہی آلے علم دا وی اونکوں پتہ ہے۔ او وی درسگاہیں تے مدرسے ہِن ، جتھاں سائنس دی جاہ تے فرقہ ورانہ نصاب پڑھایا ویندے ، تحقیق تھیندی اے تاں مسلک بارے ،کتاباں پڑھایاں ویندن تاں فرقے تے مسلک بارے تے جے کوئی تحقیق تھیندی اے تاںمذہب دے ناں تے کھولے ڳے ہٹھیں کوں مضبوط کرݨ سانگے ۔ یورپ اچ ہک ہزار سال پہلے تحقیقی ادارے تے یونیورسٹیاں قائم تھی ڳیاں ہَن ۔ اساں احٖ کتھ کھڑوں ۔

راݨا محبوب اختر ہِک جاہ تے لکھئے : ’’ علم دیاں او قسماں جنہاں دی تریخ ہزاراں سال اے ، پر انہاں انسان دا کوئی مسئلہ حل نی کتیاں ۔ سارے قصے کہاݨیاں تے مستقل خاندانی حکمرانی کوں ودھیندن پھلیندن ۔ ارمان تاں ایں ڳالھ دا ہے جو پاکستان تے ایں طرحاں دے ݙوجھے سماج انہاں جعلی تے کالے علم علوم دی وٹھ اچ ہِن ۔ پاکستان دے سینکڑاں تعلیمی ادارے، اداریاں اچوں نِکلݨ آلے عالماں پاکستان دے مسئلے حل کرݨ دی بجائے مسئلے ودھائن تے ایں عمل حالی وی جاری اے ۔ ‘‘

اسیݙے عالمیں صرف نی ودھائے ، عذاب ودھائی ن۔ اساکوں انسانی ترقی سانگے کم کرݨ دی سانگے ، اپݨی سوج ، اپݨے فکر کوں بدلݨ دی ضرورت اے نہ تاں یورپ آلے ہک ہزار سال اساں توں ٻیا اڳوں تے ودھ ویسن تے اساں اتھائیں رہ ویسوں ۔ یورپ اچ ٻہوں جلدی ہک ایجھی مشنین بݨ ویسے جیرھی آدمی دے دماغ اچ آئے ہوئے خیال تے سوچ کوں ٻنہائیں تک پُڄا ݙیسے۔ طبیعات دے ماہراں خیال تے جذبیاں کوں کمپیوٹر اچ جمع کرݨ دا تجربہ کر گھدے۔ اڳلا قدم قدرتی لہریں دے ذریعے ݙوجھے دماغیں تئیںپُڄاوݨ ہے ۔ سئیں راݨا محبوب اختر دی کتاب کوںدی اکھ نال ݙیکھݨ دی ضرورت ، اساکوں اپݨے آپ کوں سنڄاݨݨ دی ضرورت اے۔ اساں آپ کوں نہ سنڄاݨ تے خودک وں بے کھوندا کیتی ودوں ۔ اساں جنہائیں حملہ آوریں کوں اپݨے ہیرو تے اپݨے آئیڈیل بݨائی ودوں ، او اسیݙے ہیرو کینھی۔ پسماندگی دا اساں مقابلہ کر ویسوں پر ذہنی پسماندگی دا مقابلہ ٻہوں اوکھا ہے۔

کیا اے اسیݙی ذہنی پسماندگی نی جو ملتان دے ہک تریخ دان لکھئے جو بابا آدم سری لنکا ، اماں حوا جدہ تے ’’ شیطان ‘‘ ملتان اچ لتھا۔ ایویں ہک ٻے ملتانی مورخ لکھیا جو سکندر کوں ہک ملتانی ’’ بد بخت ‘‘ تیر ماریا ، او زخمی تھی تے اپݨے وطن ویندے ہوئیں اڳلے جہان ٹُر ڳیا۔ لکھݨ آلئیں ایویں کیوں لکھیا ؟ کیا او ملتان نال محبت نہ کریندے ہَن۔ محبت کریندے ہَن پر شودیں کوں پتہ نہ ہا جو او کیا پے لکھدن ، انہائیں دا حال اوں جذباتی مرید آلا ہا جئیں اپݨے پیر دے منہ تے ٻیٹھی مکھی کوں پرے کرݨ سانگے ݙنڈکا مار تے سئیں دا ٻتھاڑ پھیر رکھیا ۔قصور انہائیں دا وی شئیت نہ ہووے جو اے صاحبام جیویں پڑھین ، اونویں پڑھیندن ۔ قصور سرکاری بیانیے دا ہے ۔ نصاب تے حملہ آوریں دے پلوڑ تاریخ دانیں دا ہے، جنہاں مݨ مݨ تے ڈٹکو لاتن تے کوڑ دے بھِکل ریڑھین۔ محبوب اختر سئیں دیاں لکھتاں ایجھے سارے کوڑیں دے مہ وچ دھوڑ ہِن ۔ اے بیانہ وسیب دے لوکیں دا بیان ہے۔

ڳالھ ٹُر پئی تاں اے قصہ وی سݨائی جُٖلاں جو مردم خیز دھرتی میانوالی دے جڳ مشہور لکھاری سید نصیر شاہ ہک سرائیکی شعری مجموعہ لُکار اچ لکھئے جو وارث شاہ اپݨی کتاب ہیر لکھ تے اپݨے استاد کوں نظر ثانی سانگے ݙتی ۔ استاد کتاب پڑھ تے آکھیا’’ وارث میاں ! تئیں ’’ منڄ ‘‘ دی رستی ہیرے پو تے مالا تیار کر ݙتی اے‘‘ ۔ ایویں خواجہ فرید دی شاعری تے تبصرہ کریندے ہوئیں انہائیں دے استاد آکھیا ’’ فرید ! تئیں ݙور اچوں ہک مجسمہ بݨائے ، ول اینکوں رنگیں نال مالا مال کر ݙتے۔ ‘‘ وارث شاہ دے استاد دی طرفوں ’’ منڄ ‘‘ تے خواجہ فرید سئیں دے استاد دی طرفوں ’’ ݙوڑ‘‘ آلیاں ڳالھیں قابل اعتراض اِن ۔ انہائیں دے استادیں اے ڳالھیں ایویں ایں سانگے کیتیاں جو او عربی فارسی آلے استاد ہَن ۔ انہائیں کوں ماء ٻولی دی قدر نہ ہئی۔ انہاں کوں دیس دی زبان تے ثقافت دی شان دا پتہ نہ ہا جو اے زبان پڑھئے ہوئے نہ ہن ۔ او بدیسی زباناں پڑھی کھڑے ہَن تے انہائیں دے رعب اچ آئے ودے ہَن ۔ مقامی زبانیں تے غیر ملکی نصاب دے عذاب حکومت تے شاہی دا عذاب تے ولا مذہب دی لسانی دہشت گردی دا عذاب ۔ کوئی مذہب کہیں شخص توں اوندی ماء ٻولی نی کھسیندا ۔ مذہب تہذیب سکھیندے تے ماء ٻولیں تے دھرتی دے ثقافتیں دا تحفظ کریندے ۔ ویلھا آ ڳے جو اساں ماء ٻولیں دے سر تے سوار سارے عذابیں کوں پرے چا ماروں تے اپݨی ماء ٻولی دا جھنڈا اُچا کروں ۔

واہ بھٹی سئیں واہ

سئیں راݨا محبوب اختر دی کتاب لوک بیانیہ اردو اچ شائع تھئی، کتاب کوںسارے وسیب اچ ݙاڈھا سوبھ تے ماݨ ملیا ۔ لوک بیانیہ کوں اکادمی ادبیات دی طرفوں ایوارڈ نہ مِلݨ وی اوندی عظمت تے چنڳائی دا ثبوت اے جو ہک عرصے توں انصاف آلی کارڈ ایوارڈ وی ݙے گھن کرݨ آلئیں کوں مِلدن ۔ اے وی شکر ہے جو سئیں راݨا محبوب اختر دی ذات ایجھی واہ واہ دی متھاج وی کائنی۔ سئیں باسط بھٹی ݙو چنڳے کم کیتن ، ہک میجر اسد دی کتاب دا سرائیکی اچ ترجمہ کر ݙتے تے ݙوجھا راݨا محبوب اختر سئیں دے لوک بیانیئے دا۔ راݨا محبوب اختر سئیں وی چنڳائی دا ولدا چنڳائی نال ݙتے تے آکھئے جو ’’ ایجھا سوہݨا ترجمہ تھئے جو ہُݨ اے کتاب میݙی نی باسط بھٹی دی ہے ‘‘۔ ڳالھ اُتھائیں نی مُکی ، انہاں کتاب دا ناں صیب دے ناں لائے۔ اللہ کرے بھٹی صاحب ایجھے کم کریندے رہن ۔ ( آمین )

اماں سیݨ

جیڑھے شخص اچ ڈھیر سارے گُٖݨ ہوون ، اونکوں جامع صفات آکھیا ویندے ، راݨا محبو ب اختر دی کتاب پڑھوں تاں سیاست ،صحافت، تنقید، تحقیق، تاریخ ،جغرافیہ سمیت کیرھا علم اے جیرھا ایندے وچ نہ ہووے ۔ ول اے ڳالھ ویلھے دی ڳالھ وی ہے تے احٖ دی ڳالھ وی ہے۔ راݨا محبوب اختر دیاں ڳالھیں وݙے آدمی دیاں ڳالھیں ان تے انہائیں کوں ہاں دے سوجھلے نال ݙیکھݨ تے پرکھݨ دی ضرورت اے ۔ کوئی وݙا ایویں نی بݨ ویندا ، اے کرم تے فیض دی ڳالھ اے ، جینکوں مِل پووے۔ راݨا محبوب اختر دا ہِک مضمون ’’ ادھ رات دیاں دعائیں تے اماں سیݨ ‘‘ کتاب اچ شامل اے، تحریر کیویں ہے ؟ ایندا فیصلہ آپ کرو ، پر میں لیکھے راݨا محبوب اختر جو کجھ ہے ، اپݨی اماں سیݨ دے صدقے ہے۔ ہک واری سرائیکی دے مہاندرے لکھاری میاں انیس دین پوری توں پُچھیا جو مولانا  عبید اللہ سئیں وݙا آدمی کیوں بݨئے ؟ انہاں فرمایا جو وݙے ݙسیندن جو سندھی سئیں جݙاں پنجابی الاوݨ آلی سکھ ماء کوں دین پور شریف گھن آئے تاں اوندی خذمت کریندے ہَن ۔ اوندے پیر گُھٹیندے ہَن ، کپڑے دھو ݙیندے ہَن تے اپݨے ہتھیں نال مانی کھویندے ہَن پر او کوڑیل ݙاڈھی ہئی، مندے ݙیندی ہئی ، آپ رنج تھیوݨ دی جاہ تے کھلدے ہَن ۔ کئی واری او جُتی چا تے مریندی ، آپ چُم تے ولا چا ݙیندے ہَن ، میݙے خیال اچ سندھی سئیں کوں ماء دی خذمت وݙا بݨائے ۔ راݨا صاحب کوں جو ملئے ماء دے دعائیں دے صدقے ملئے ۔خذمت ، عاجزی ، نیاز مندی سرائیکی دی ریت تے روایت اے ۔ ٻاہروںگھر آویجے یا گھروں ٻاہر ونڄو ہا تاں وݙیں کوں نوڑ تے سلام کریندے ہاسے تے پیریں کوںہتھ لیندے ہاسے ، وݙے دعائیں ݙیندے ہَن ٻچڑا ! شالا کوسی وا نہ لڳی ،جتھ پیر ہووی ، اُتھ خیر ہووی ، سدا جیویں، خضری عمراں پاویں تے ہمیش جیندا ہوویں، وݙی عمراں دے دعائیں نال ہک دعا ’’ صحت دی بادشاہی ‘‘ دی ہوندی ، صحت دی دعا ایں سانگے وی جو بندے صحت نال جینیدا راہندے ، وݙی عمراں سانگے دعائیں دے نال علم تے عمل دی وی ضرورت ہوندی اے ، اسیݙے سِدھے سادھے لوک ’’ عمل ‘‘ توں مراد عملیات یعنی تعویز پُھل سمجھدن ، حالانکہ یورپ آلے سائنسی علم دے نال ایں منصوبے تے عمل کریندے پِن جو آندے پنجاہ سالیں اچ انسان دی عمراں پنجاہ سال ودھاوݨ دے قابل تھی سڳن ۔ او کیا کریندے پِن، اساں کیا کریندے پیوں؟ ملاوٹ آلودگی تے کھاوݨ پیوݨ دے ݙو نمبر شئیں نال اپݨیاں عمراں گھٹائی ویندوں ، مرݨ اچ کوئی کسر باقی اے تاں بم دھماکئیں نال پورا کیتی امدوں ۔ میݙی ڳالھ شیت کہیں ٻئے پاسے ویندی پئی اے ، میں آکھݨ اے چہنداں جو راݨا محبوب اختر وانجھ بارے سخت ڳالھیں دی مٹھاج تے نرمی نال کیتین، اے ڳالھ ماء دی تربیت دا حصہ نی تھی سڳدی اے ۔

مئی بُٖڈھڑی

’’ میں بُٖڈھڑی تے ترائے کہانیاں ‘‘ اے وی اڄوکی ڳالھ وچوں سوہݨی ڳالھ اے ، اینکوں پڑھ تے ایندے موھیار بارے آپ فیصلہ کرو میکوں ڳالھ اچوں ڳالھ یاد آئی اے جو نکے لا ݙاݙی اماں کنوں قصے سُݨدے ہاسے ، ہک پُٹھا قصہ وی ہوندا ہا’’ قصہ کراں پُٹھا ، ٻکری رل تے قصائی کوں کُٹھا ‘‘ قصے وچ ہک ڳالھ اے وی امدی ہائی جو سمندر کوں بھا لڳی تاں مچھیاں وݨ تے چڑھ ڳیاں ۔ اے سُݨ تے وات اچ انگل پاؤں ہا جو سمندر کوں کیویں بھاہ لڳی ہوسے تے مچھیاں کیویں وݨ تے چڑھیاں ہوسن ۔ اھٖ او بُٖڈھڑیاں کینھی ، بُٖڈھڑیاں ہِن تاں قصے کینھی ، ایہا در اصل لوک دانش تے لوک بیانیہ ہا۔ اساں اینکوں دیسی سائنس وی آکھ سڳدوں ، حریانی کوں اساں سائنس دی ماء کیوں سݙیندوں ؟ ہِیں سانگے جو چیتا چکر نہ کھاوے تاں تُساں کجھ سوچ وی نی سڳدے تے آؤ ول نویں سݨو، سائنسدانآکھدن جو سمندر اچ زرعی تے مچھی فارم بݨاوݨ دیاںتیاریاں تھیندیاں پِن جو کیوں جو آندے 100 سال اچ دنیا دی آبادی 10 ارب تھی ویسے تے خوراک دیاں انسانی ضرورتاں زمین توں پوریاں نہ تھی سڳسن ۔

بادشاہ یا جمہوریت ؟

اساں جاگیرداری دے بھوڳ ازلیں توں بھوڳیندے امدوں ، سرمایہ داری دے عذاب وی ݙیکھ گھندن ، ہُݨ ݙیکھوں نہ ٻیٹھے بغاوتاں کروں ، ظالمیں دے سنگتی ساتھی دی بجائے ظلم دے خلاف جنگ کروں ، سئیں راݨا صیب سچ تاں لکھئے:۔ ’’ انسانیت اپݨا ورثہ نسل در نسل اڳوں تے ٹریندی اے ، گزریل زمانے دے دستور تے ضابطے جیڑھیلے نویں زمانیاں دے تقاضے پورے نہ کرن تاں ول قدیم تے جدید دی برتری نویں دستور تے ضابطے گِھن آندی اے ۔ ماضی پرست تے ٻدھیل طاقتاں نیکی تے معاشرے اچ تھرام دے ناں تے تاریخ تے تہذیب دی رفتار اچ برابری دا سبب بݨدن تے کݙہائیں ظلم جہالت تے غریبی دے ٻوتے تے تقدس دا بوچھݨ، تھرام ،جمود دیاں ایہ طاقتاں عام طور تے شریف ، شرفاء دیاں سنگتی رہین۔ جاگیردار اپݨے خوشامندیاں تے مہربان ہوندن جݙاں جو ݙوجھیاں کیتے عذاب ۔ ‘‘

اساں قدیم تہذیب دے وارث لوک ہیسے ،اسیݙی زبان ٻہوں امیر تے ݙاڈھی مِٹھی اے ، اسیݙی اپݨی دھرتی ، اپݨی مِٹی تے اپݨا وسیب اے ، ول اساں کیوں نماݨے تے شودے بݨ تے رہندوں ؟ ایندیاں ہزار مثالاں تے دلیلاں ہِن پر اساں ہُݨ فیصلہ کر گھدے جو کہیں دے ٻیلی ، غلام تے ٻانھے بݨ تے نہ راہسوں ، اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے ماء ٻولی توں ودھ کہیں کوں اُچا نہ سمجھسوں تے اسیݙا نعرہ نعرہ ہوسے ،پہلے سرائیکی تے پِچھے ٻیا کُجھ ۔ اساں اے وی فیصلہ کیتے جو جیرھا جی کریسے ، اونکوں جی کریسوں ، جیرھا پھوٹ آکھسے ، اونکوں ݙاہ واری پھوٹ آکھسوں تے جیرھا اُلریسے اونکوں مار ݙیسوں ۔ عاجزی ، انکساری ، نیاز وندی تے جھِک نوائی اساں ڈھیر کر گھدی اے تے ایندا کھٹیا وی کھا گھدے ، ہُݨ سودا نقدو نقدی تھیسے ، اُدھار آلے ویلھے ویندے رہ ڳے، ہُݨ ظالمیں دے پیریں آلے پاسے ونڄݨ آلے ہتھ گریوانیں آلے پاسے ویسن ، ایہو احٖ دا ہوکا تے تے احٖ دا بیانیہ ہے۔

اٹھویں شہزادی

اٹھویں شہزادی دے مضمون اچ راݨا محبوب سئیں محترمہ بے نظیر بھٹو کوں خراج عقیدت پیش کریندے ہوئیں لکھئے جو سندھی وادی دیاں ست شہزادیاں خوش ہوسن جو ݙو ہزار ست دے ٻارہویں مہینے ، ستاوی تریخ کوں شہید بے نظیر بھٹو دی صورت اچ ہِک ٻئی شہزادی انہاں نال آ رَللی ۔ محبوب اختر سئیں محترمہ بے نظیر بھٹو دے نال نال محترمہ دے ابا سئیں ذوالفقار علی بھٹو کوں وی سلام آکھئے تے سرائیکی وسیب اچ ترائے یونیورسٹیں دے نال نال وسیب دی محرومی تے سرائیکی صوبے دی ضرورت بارے وی ڳالھ کیتی اے ۔ آپ لِکھدن :۔

’’ سئیں ذوالفقار علی بھٹو سرائیکی وسیب اِچ جامعات (ملتان ، بہاولپور تے گومل) دا ایرا ٻدھا۔ ایندے بعد ساݙے وسیب اِچ کوئی یونیورسٹی نی بݨی۔ حقیقت ایہ ہے جو دیرہ غازی خان پنجاب دا او کلہا ڈویژن اے جتھاں کوئی یونیورسٹی کائینی۔ سرائیکی وسیب دے لوک سرائیکی صوبے دے حوالے نال ملتان، بہاولپور تے گومل یونیورسٹی دے بݨݨ کوں بھٹو صاحب دی طرفوں سرائیکی صوبے دا حدٻناں سمجھدِن تے اَڄ وی ساݙے شاعر، ادیب تے دانشور جے سرائیکی صوبہ بݨ ویندا تاں پاکستانی ریاست ہک نارمل تے متوازن ریاست ہوندی تے سپریم کورٹ اِچ ٻیٹھے سرائیکی جج کݙہائیں وی بھٹو جہیں سوجھوان دے عدالتی قتل اِچ شریک نہ تھیندے۔ اساں سمجھدے ہیں جو سرائیکی صوبہ پاکستان دی بقا تے سلامتی کیتے ٻہوں اہم اے۔ ایندے بݨݨ نال ہک نارمل تے متوازن ریاست بݨسی تے وسیب دے کروڑاں لوکاں کوں اُنھاں دی سنڄاݨ مِلسی تے ول کوئی دھرتی ڄایا کہیں وݙی عدالت اِچ کھڑتے ایہ نہ آکھیسی جو ’’درداں دی ماری دلڑی علیل اے‘‘ نارمل تے متوازن قوماں اپݨے ہیروز کوں  اُتھاں نی گھیل ویندیاں جتھاں گھاہ وی نی ڄمدی۔ شہید ذوالفقار علی بھٹودی قبر اُتے میاں نواز شریف دی حاضری ایہ ثابت کریندی اے جو اسلام آباد اِچ پورئیے جنرل دی بجائے لاڑکانہ دے مزار سیاست دا قبلہ راہسن۔ عمران خان تے نواز شریف اُنھاں دے جادو اِچوں نکلݨ دی بجائے انھاں دے ورثے اِچوں اپݨا حصّہ گھِنݨ دی تݨ مریسن، پر بھٹو دی میراث اِچوں مستقل حصّہ اوندی قسمت اِچ آسی جیڑھا سندھ وادی دے پراݨے وسندیاں تے اُوندیاں ساریاں اکائیاں کوں سنڄاݨ تے حقوق ݙیوݨ اِچ مخلص ہوسی تے سیاسی چترائی تے پھندبازی دی بجائے سچی نیت نال لوکاں کوں اُنھاں دے جائز حقوق ݙیوݨ دی تݨ مریسی۔‘‘

سئیں راݨا محبوب اختر محترمہ دی قبر تے نواز شریف دی حاضری دی ڳالھ کیتی اے ، میں تاں اے آکھساں جو نواز شریف بے نظیر دی قبر تے ٻوہاریاں ݙیوے تاں وی گھٹ اے ، کیونجو نواز شریف تاں مُک ڳیا ہا ، اے بے نظیر ہئی جئیں نواز شریف کوں زِندہ کیتا ، تہاکوں یاد ہوسے جو مشرف دور اچ جماعت اسلامی دے آکھئے لڳ تے نواز شریف الیکشن دابائیکاٹ کیتی کھڑا ہا، بے نظیر اینکوں سمجھایا جو توں رہ ویسیں ، نواز شریف الیکشن لڑیا، بی بی الیکشن توں پہلے شہید تھی ڳئی ،ہمدردی دا فیدہ وی نواز شریف چاتا تے الیکشن اچ ادھ ملک توں ڈھیر صوبے پنجاب دے بادشاہ بݨ ٻیٹھے، وفاق اچ وی ادھ کابینہ انہائیں دی ہئی، ولا ترپ مار تے ٻاہر آ ڳے تے سارے احسان بُھلا تے اکھیں مَتھے تے چا رکھیاں تے پی پی حکومت دے خلاف ہر ݙینھ جلوس شروع کرا ݙتے ، ٹی وی چینل، افتخار چوہدری تے جج ہائر کر گھدے ،سرائیکی وزیراعظم بر طرف تے اوندا پُتر اغوا، کیڑھا ظلم اے جیرھا انہاں نہ کیتا ہووے ، انہاں دے سانگے جاوید ہاشمی اپݨی چمڑی لواہئی ، اوندے نال انہاں کیا کیتا ؟ او ولا وی انہائیں ݙے تُݨدے ، سرائیکیں دی مت ماری ڳئی اے پر تخت لاہور والو! سرائیکی قوم اپݨا حق تے اپݨی سنڄاݨ منگدی اے ، سرائیکی صوبہ سرائیکی قوم دا حق اے ، اساکوں ہک ہک شئے دا علم اے ۔ تُساں سرائیکی دے وسائل تے قبضہ کر تے انہائیں کوں بُکھ ماری ویندو ، ڳالھ کروں تاں کُٹیندو تے رووݨ وی نی ݙیندے ۔ پاڳل دے پُترو اے کم تُساں اوں ویلھے کھڑے کریندو جݙاں دنیا چندر تے پُڄ ڳئی اے ۔ لوک اتنے اُشاک تھی ڳن جو کوئی کہیں دی نِکی ڳالھ وی نی سہندا، کیا تُساں ݙیکھ نوے سڳدے ؟ احٖ امریکا تے برطانیہ جہے امیر ملکیں کنوں وی لوک آزادی چہندن ، انہائیں کوں بُکھ ، ڈُٖکھ کائنی، اے وی نی جو نوکری نی ،مِلدی تے او بے روزگاری توں تنگ اِن ۔ امریکی ریاست کیلوفورنیا دے لوک آکھدن ٻاہروں آوݨ آلے امیر لوک اپݨی امیری تے پھتریڑ نال مقامی لوکیں دی زبان تے ثقافت دی توہین کریندن ۔ ایویں برطانیہ اچ 2014ء اچ ریفرنڈم تھئے، برطانیہ ایں ریفرنڈم اچ وال وال بچئے ، محض ہِک ݙو فیصد دی اکثریت نال برطانیہ دے حق اچ فیصلہ آئے تے اے فیصلہ وی برطانوی آباد کاریں کیتے نہ تاں سکاٹ لینڈ دے لوکیں برطانیہ توں آزادی دا فیصلہ ݙے ݙتا ہا ۔ لوکیں اے ڳالھ خاص طور تے آکھی جو اساں اوپری زبان دا غلبہ قبول نی کر سڳدے ۔ تخت لاہور دے حاکمو! سݨو سمجھو تے غور کرو ، راݨا محبوب اختر اکھیندے جو عمران ہووے تے بھاویں نواز شریف ،بے نظیر دی میراث دا حصہ اوندی جھولی اچ آسی جیڑھا دھرتی دے قدیم وارثیں کوں حق ݙیسے ۔

سی ایس ایس

اجمل مہار بنام وفاق صدر پاکستان وغیرہ دے عنوان نال محبوب اختر کالم لکھیا ، کالم در اصل ضلع مظفر گڑھ دے ہک نینگر ’’ اجمل مہار ‘‘ دی درد بھری کہاݨی اے ، جیڑھا جو غریب گھر دا آدمی اے ، وݙے کشالیں نال او پڑھئے تے سی ایس ایس دا امتحان ݙتے تے کامیاب تھئے پر حاکمیں اونکوں پوسٹ ݙیوݨ دی بجائے دھروکڑی لوا چھوڑی ، اے نینگر انصاف سانگے ہر دروازہ کھڑکایا پر انصاف نہ ملیا ۔ او نینگر اسیݙے کول آیا میں وی لکھیا تے سرائیکستان قومی کونسل دی طرفوں احتجاج وی کیتاپر کجھ نیہ بݨیا ۔ ایں موضوع تے محبوب اختر سئیں ڳالھ کوں اڳوں ودھایا تے وسیب سانگے سی ایس ایس دے کوٹے دا مطالبہ کیتا۔ انہاں لکھیا جو:۔

بے نیاز حاکمو عرض ایہ ہے جو 1973ء؁ دے آئین دے تحت وفاقی ملازمتاں اِچ کوٹہ سسٹم گذریل چالیھ سالاں کنوں جاری اے۔ ساݙا آئین Equiltyتے برابری دے اصول کوں سامݨے رکھیندے ہووئے 7.5فیصد ملازمتاں میرٹ تے ݙیوݨ دی ضمانت ݙیندے تے باقی بچدیاں92.5ملازمتاں دی ونڈ کجھ ایں طرحاں ہے ۔ پنجاب پنجاہ ، سندھ 19فیصد ، خیبر پختون خوا11.51فیصد بلوچستان 6فیصد ، فاٹا تے گلگت بلستان 4فیصد تے آزاد کشمیر ݙوں فیصد ۔ ساݙا مطالبہ چھڑا ایہ ہے جو سرائیکی وسیب کیتے پنجاب دے 50فیصد اِچوں آبادی دے تناسب نال کوٹہ مقرر کیتا ونڄے تے لاہور ، راولپنڈی تے گوجرانوالا وانگوں تعلیمی سہولتاں ݙتیاں ونڄنِ ۔ سندھ رورل تے سندھ اربن دا Precedentپہلے ہے پیا۔

راݨا صاحب دی ڳالھ اچ میں اتنا ودھارا کرینداں جو پنجاب اچ سرائیکی وسیب دے مقبوضہ علاقیں دے نال نال خیبر خیبر پختونخواہ دے مقبوضہ سرائیکی اضلاع دیرہ اسماعیل خان تے ٹانک سانگے وی الگ کوٹہ رکھیا ونڄے کیونجو سارا سرائیکستان ہک طرح دی تہذیبی ، جغرافیائی تے ثقافتی وحدت ہے۔ میں مبارکباد ݙینداں سئیں راݨا محبوب اختر کوں جو انہاں دے کوششیں نال وسیب دے نینگر کوں حق مِل ڳیا تے احٖ اجمل مہار ملتان ائیرپورٹ تے ڈپٹی سیکورٹی انچارج دے طور تے کم کریندا پے۔ راݨا محبوب اختر سئیں جے آواز نہ چاون ہا تاں اجمل مہار چریا تھی ڳیا ہووے یا ول بستہ چا تے کہیں وکیل دا منشی بݨیا ودا ہووے ہا۔ اساݙا جھیڑا کینھی پر ارمان لڳدے ، اپݨے نانویں نال علامہ ، مولانا، شیخ ، العرب ولعجم لکھݨ آلے وی لکھتاں لکھدن تھیندن پر فرقہ ورانہ ،تقریراں وی کریندن پر او وی انسان کوں انسان نال لڑاوݨ آلیاں۔ ڳالھیں ہوسن آسمانی ،اللہ دے بندے دھرتی دی ڳالھ کرو، دھرتی واسیں دی ڳالھ کرو ، انہائیں دے حق حقوق دی ڳالھ کرو پر ناں ایں پاسے گھوٹو پمدے تے موت امدی اے ۔ محبوب اختر سئیں تہاکوں مبارخ ہووے ، بندیں اچ رہندو تے بندہ بݨ تے بندیں دی ڳالھ کریندو۔

تُساں سرائیکی اجرک تیار کرائی اے ، وݙا کم تھی ڳے ، ہُݨ سندھی ٹوپی آنگے سرائیکی ٹوپی وی ہووے ، دوستیں دی میکوں اے ڳالھ چنڳی لڳی ، میں آکھیا پڳ نسے بچا سڳئے، ٹوپی تاں ہووے پر میں آکھیا تُساں نینگر ٻیٹھو ، خدا دے ناں پڑھو، اعلیٰ تعلیم حاصل کرو، اساں ٹوپی کوں ٻیٹھے روندوں ، امریکا تے یورپ دے نویں سائنسدانیں ایجھے کمپیوٹر بݨا گھدن جیڑھے ٹوپی دی جاہ سر تے رکھئے ویندن ۔ انہائیں کمپیوٹرین دی خاصیت اے ہوندی اے جو او براہ راست انسانی دماغ نال ڳنڈھیل ہوندن ، سائنسدان آکھدن آندے پنجاہ سالیں اچ او کم کریسوں جو خود دماغ دی صلاحیت ودھ ویسے تے آندی صدی اچ صرف کوئی کوئی نی بھَل کوئی ایں مشین توں فائدہ چیسے ۔

جاگیردار

جاگیرداری ہک سوچ دا ناں اے ، ابوجہل ان پڑھ نہ ہا پر اوندی سوچ قبائلی سرداریں تے جاگیرداریں آلی ہئی، او سوچ احٖ وی زندہ ہے، احٖ وی سرائیکی وسیب دے جاگیردار چہندن جو وسیب اچ سکول، سڑکاں ، کالج تے یونیورسٹیاں نہ ہوون ، او احٖ وی چہندن جو سِجھ نہ اُبھرے، ݙینھ نہ تھیووے ، سوجھلا نہ تھیوے تے انہائیں دا راج ہووے ۔ ہر پاسے کالا اندھارا تے قہر دی کالی رات ہووے ، کیونجو ’’ عقل دے اندھے ، جاہل تے چم چیٹیں ‘‘ دی سوچ ہمیش ہک ہوندی اے ، ایں بارے راݨا محبوب اختر سئیں کیا خوب لکھئے:۔

’’جاگیر داری‘‘ توں زیادہ ݙراکلا ’’جاگیر دار‘‘ ہے ۔ جینویں غربت کنوں زیادہ غریب سوچ بری ہے تے جہالت کنوں زیادہ ݙراکل جاہلانہ رویہ۔ جاگیردارانہ روئیے تے سوچ کیتے جاگیر دار ہووݨ، غریبانہ سوچ کیتے غریب ہووݨ اتے جاہلانہ طرزِ عمل کیتے اَن پڑھ ہووݨ ضروری کائنی۔ ایہ حالت کہیں وی وݙکو پُرے اتے دماغی مریض اِچ ݙٹھی ونڄ سڳدی اے۔ جاگیرداری پتھر دے زمانے تے شکاری دوردے بعد شروع تھئی ۔ عمومی طور تے قرون وسطی دا دور یورپی دور ، جاپان ، چین تے ہندوستان اِچ فیوڈل سماج دا زمانہ ہے۔ ایندے بعد ’’نشاۃ ثانیہ‘‘ صنعتی انقلاب روشن خیالی تے ول علمی اطلاعاتی تے ابلاغ عامہ دے دور آندن۔ باقی دنیا وانگوں ساݙے پاسے وی جاگیراں مونڈھی طور تے فوجی خدمات تے بادشاہ یا غیر ملکی دھاڑے ماراں نال وفاداری اتے عوام نال غداری دے صِلے اِچ ملیاں ۔ ونڈارے دے ݙر اتے کانگریس دی ترقی پسندانہ سوچ کنوں ݙرتے پاکستانی جاگیردار مسلم لیگ اِچ رَل ڳئے ۔ ایہ او لوک ہن جنھاں کوں قائداعظم کھوٹے سِکے آکھیا ہا۔ ہندوستان اِچ زرعی اصلاحات دے نتیجے اِچ جمہوری قدراں تکڑیاں تھیاں تے پاکستان اِچ کھوٹے سکے حکمران بݨ ڳئے۔

زبان

مُنڈھ قدیم توں گھن تے احٖ اڄوجتک تئیں انسان تے اوندی زبان کوں وݙا ڄاتا ویندے ۔ محبوب اختر سئیں زبان بارے ترائے مضمون لکھین ، زبان تے سُنڄاݨ، زبان تے معاشیات، زبان تے سماجی مرتبہ۔ کتاب کوں معتبر تے وݙا بݨاوݨ اچ جتھاں ٻے مضمونیں دا ہتھ اے ، اُتھاں انہائیں مضمونیں دا حصہ اڑاندواں ہے۔ آپ لکھدن:۔

زبان دی اہمیت بارے اے پنج ، ست لائناں ، پنج ست سو صفحے دی کہیں وی کتاب تے باری اِن ۔ ساری دنیا اچ زبان بچاوݨ تے اتھاں مارݨ االا کم تھیندے ۔ پاکستان اچ احٖ جتنا وی بحران اے ، زبان دا بحرام ،پاکستانیں کوں ہک ٻے دیاں زباناں سمجھنی امدیاں ۔سرکار خودلسانی دہشت گردی دا مظاہرہ کر تے دھرتی دے زبانیں کوں پرے بُھکا مارئیے۔ کوئی ڳالھ کروں تاں اکھیندن زبان نہ مارو۔ سیاݨے آکھدن تلوار دے پَھٹ مَل ویندن پر زبان دا پَھٹ نی ملدا۔ ڳالھ زبان درازی توں ودھ تے زبان دے حق حقوق تے زبان دے ناں تے تھیوݨ آلی وانجھ تئیں پُڄ ویندی اے ، جیویں میں آکھ آیاں زبان دے پَھٹ ایجھے قہری ہوندن جو کݙاہیں نی مَلدے ۔ اے پَھٹ صرف سوچ دیاں وتھیاں نی ودھیندے ، جغرافیے وی بدل ݙیندن ،اردو ، ہندی تنازعہ ہندوستان تے ولا اردو بنگالی تنازعے پاکستان دے ٹکڑے کر ݙتا جیڑھا قومی مسئلہ پاکستان دے بانی تے انودے پُچھ لڳ اردو دانیں کوں پہلے ݙینھ توں سمجھ نہی آیا، ملک دے ݙو ݙو کراوݨ دے بعد وی اتھائیں دا اتھائیں کھڑئے، الاہے وطن وسیب کوں ماراں ݙیوݨ آلے پاکستان دے مامیں ٻیا کیا چہندن ؟

زبان انسان دی وݙی طاقت اے جیڑھی انسان کوں باقی مخلوقات کنوں نکھڑیندی اے بلکہ ایہ انسان دی تاریخ، چیتا، پچھوال ، علم و ادب، موسیقی تے شاعری کوں محفوظ رکھݨ تے آندیاں پیڑھیاں تئیں پڄاوݨ دا وݙا ذریعہ ہے۔ زبان انسان دی سبھ توں وݙی سنڄاݨ اے۔ ہک زبان دا مرمک ونڄݨ لسانی سامراجیت دے ذریعے کہیں زبان دا قتل ہک آواواڑی یا پوری قوم کوں مار مکاوݨ ہے۔ اَج دنیا اِچ ہر پندرھاں ݙینہہ بعد ہک زبان مردی مُکدی پئی اے تے انسانیت روز ݙیہاڑے غریب تھیندی ویندی اے۔ زباناں دے ’’تنوع‘‘ بارے پروشیا دے بادشاہ ݙاڈھی سوہݨی ڳالھ کیتی ہئی۔ اوں آکھیا ہا ؛ ’’میں اپݨے سفارت کاراں نال فرانسیسی ، منشی نال انگریزی تے اپݨی معشوق نال اطالوی ، اللہ سئیں نال لاطینی تے اپݨے گھوڑے نال جرمنی ٻولینداں‘‘

جہالت تے غربت ماء دھی

راݨا محبوب اختر سئیں دی کتاب دے ہِک مضمون ’’ غربت ، جہالت توں وی بھیڑی اے ‘‘ میݙا چیتا چکرا ݙتے۔ میں غوطیں وات آ ڳیاں جو غربت جہالت دی ماء اے یا جہالت غربت دی ماء اے ؟ راݨا محبوب اختر سئیں حضرت علی سئیں دے قول ’’ غریبی جہالت توں وی بھیڑی اے ‘‘ شروع کیتی اے ۔ آپ لکھدن :۔’’ کیا کریجے خیال اپݨے لوکاں دی بے وسی تے غریبی آلے پاسے ول ڳیا۔ سوچیم واقعی غربت ساریاں بُرائیاں دی ماء اے پر غریبی جہالت دی سکی ماء اے۔ جرائم ، بدامنی تے دہشت ، غربت دیاں اولاداں ہن۔ ‘‘  میں تاں اکھینداں جو جہالت تے غربت سکے بھیݨیں توں ودھ ماء دھی وانگے ہِن جہالت کوں اساں ایجھی ماء آکھ سڳدوں جیڑھی غربت پیدا کریندی اے ، یورپ اپنقے وسائل نی اپݨے علم نال امیر اے ، عرب کولوسائل ہِن پر علم کینھی ، ایں سانگے او احٖ امریکا دے پُچھ لڳ تے پِٹھو ہِن تے ساری دنیا انہائیں کوں بدو اکھیندی اے ۔ علم کالے اکھ پڑھݨ دا ناں وی کینھی، ہاں دے سوجھلے دا ناں ہے۔ بصیرت آلے لوکیں اپݨی غریبی کوں علم تے ایجاتات نال مُکائے ، احٖ او دولتمند اِن تے دولتمندیں اپݨی دولت نال جہالت کوں مُل گھدے ، عربیں دی تے سرائیکی دی تریخ رَلدی اے ، بیت المقدس تے فلسطین او وی کھسوائی ٻیٹھن ، سرائیکی وی اپݨی مقدس سر زمین کنوں ہتھ دھوتی ٻیٹھن۔ او وی عیاش اے ، اے وی عیاش ، او وی نکمے، اے وی نکمے، او وی آلسی تے اے وی آلسی ۔ میں اکھداں جو عرب ہالی سو سال ٻیا سمھسن کیوں جو ہائی انہائیں کنے تیل اے ۔ سرائیکی تاں سب کجھ کھسوا ٻیٹھے ، لولی تے لوݨ نی رہ ڳیا۔ او اُٹھے تے دنیا نال ڳالھ کرے تے ظالمیں دے گریوانیں وچ ہتھ پا تے پُچھگے جو میکوں ایں حال تئیں کئیں پُڄائے۔

کائنات دی پہلی عظیم سلطنت دے واسی جنہاں اپݨے پیریں سونے دیاں جُتیاں پاتن ، احٖ انہائیں دے پیریں جُتی کیوں کائنی ؟ کݨک دے گودام تاں بھریئے پِن ، روٹی کیوں کائنی ؟ دشمن آکھدن ، اے سرائیکستان نی ، قبرستان اے ، او وی آکھدن :۔

چہار چیز است تحفہ ملتان

گرد، گرما ، گدا و گورستان

جینکوں ݙیکھو اسیکوں ایہو شعر سݨائی کھڑے تے آکھدے ہاں سئیں ! ایہو تہاݙا ملتان اے ؟ جو اتھاں دیاں سوغاتاں مِٹی دھوڑا سوا ، پنݨ ، مگݨ تے غستان ہِن ۔ اساں اپݨی عاجزی انکساری تے حضور شرمی کنوں اکھیں جھیاں چا کریندوں تے سر سٹ تے آکھدوں جیا سئیں ! ملتان دے ایہے تحفے ہِن ۔ او بابا ہُݨ سر سٹݨ دی نی سر چاوݨ دی لوڑ اے ۔ جیڑھا سوال کرے ، اونکوں آکھو جو تُساں جواب ݙیو جو کیرھے کیرھے حملہ آور ہَن جنہاں ملتان دی سلھ نال سلھ وڄا تے اینکوں مِٹی اچ ملایا؟ او کون ہِن جنہاں کائانت دے اتنے وݙے شہر کوں غستان بݨایا؟ او کون ہِن جنہاں کائنات دے امیر ترین لوکیں کوں کاسہ گدائی تئیں پُڄائے ؟ سوال کرݨ آلئیں کنوں پُچھو جو تہاݙی حملہ آوریں نال ہمدردی کیوں اے ۔ تُساں انہائیں دی آل اچوں ہیوے یا حملہ آوریں دی رت تہاݙے اندر رلی ہوئی اے ؟ وسیب دے لوکو! جہالتیں کوں چھوڑو، جہالتیں دے ٹردے پھردے پہاڑ جاگیرداریں دی پوجا چھوڑو، اپݨے آپ کوں سنڄاݨو تے اپݨا سرائیکی دیس آزاد کراؤتے عظیم سرائیکی قوم بݨ تے جیوو، ایہو راݨا محبوب دا سنیہاہے۔

وِچھڑیاں کونجاں

وِچھڑیاں کونجاں ،ایں عنوان دا مطلب اے کائنی جو میں کونجیں تے مضمون لکھدا پیاں ،میݙی گاٖلھ مہاڑ سرائیکی دے اُنہاں شاعریں تے لکھاریں بارے ہے جیرھے پاکستان بݨݨ کنوں پہلے اتھائیں ہَن تے وَل او ہندوستان جھوکاں لݙا ڳے۔ اے او لوک ہِن جیرھے اپݨے وطن وسیب کنوں وِچھڑ ڳن ،جیویں وَلھر توں وِچھڑی کونج کُرلیندی ہے اے لوک وی اینویں کُرلاندے کُرلاندے مر ڳن ۔ میکوں چار واری ہندوستان ونڄݨ دا موقع ملیے میں اُنہائیں کوں اپݨی مٹی دی زیارت سانگے ٻکمٻدا ݙٹھے ۔ اُنہائیں اِچوں ڈھیر سارے بندیاں کوں آکھیا جو تُساں یاداں لکھو ، تساں سرائیکی شاعر، ادیب ، لکھاری ، فنکار ، گلوکار ، آرٹسٹ انہیں سب دے بارے لکھو ۔ پر میکوں ایویں لگاٖ جو ݙو یا ترائے نسلیں دے بعد وی او لوک اپݨی مٹی دی جدائی دے صدمے توں ٻاہر نئیں اَئے ۔ میں جݙاں وی اُنہاں کوں اصرار کیتا تاں او اپݨے پچھلیں یادیں کوں یاد کرکے رووݨ پئے ڳئے۔ وَلا ٹھڈا ساہ بھر تے اَکھیندے ہَن جو کیا لکھوں ؟ ہمت نی تھیندی کیویں لکھوں اپݨے وطن دا وِچھوڑا۔ میں اُنہائیں کوں ہک مثال ݙتی جو پاکستان اِچ ایں موضوع تے ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ ڳن کجھ کتاباں ’’میں نے پاکستان بنتے دیکھا ‘‘دے عنوان نال وی ہِن۔ او لوک وی تساں جہے حالات دا شکار تھے ہَن ،وَل او اَکھیندے ہَن تہاݙی گاٖل ٹھیک ہوسے پر اِتھوں جیرھے لوک ڳن اُنہائیں کوں پاکستان اِچ بہتر حالات تے خوشحالی ملی ہے ۔اساں خوشحال ہاسے اساکوں اِتھاں آ تے بدحالی ملی ہے ۔وَل جیرھے لوک اِتھوں ڳن اُنہاں وچوں ڈھیر سارے لوک پکھی واس ہَن ،اُنہائیں دیاں اِتھاں ڄیراں نہ پوریاں پیاں ہَن ۔ اساݙیاں تاں اپݨی ماء دھرتی وچ ڄیراں پوریاں پیاں ہَن ۔

میں کئی واری ارادہ کیتا جو میں آپ کجھ لکھاں پر کہیں پاسوں واند نی پی ملدی چوّ مکھی جنگ ہے ۔ سرائیکی وطن وسیب ، سرائیکی حق حقوق ، سرائیکی زبان و ادب تے وسیب دی بھوئیں تے وسائل تے ٻاہرلے لوکیں دے قبضے ، ایجھے عذاب ہِن جو ہر پاسے بھڑاند کرݨی پمدی ہے ۔ روزی دے روڳ اپݨی جاہ تے ہِن ۔ میں ایں کتاب دے وچ کجھ لکھاریں دا مختصر تعارف پیش کرینداں تے اپݨے بھرا سئیں تنویر شاہد محمد زئی کوں مبارک باد ݙینداں جو اُنہاں ایں موضوع تے ’’مٹی ہجرت لکھتی ہے‘‘ دے عنوان نال کتاب لکھ تے کجھ یاداں ہتھیکیاں کر ݙتن۔تلوک چند محروم جمعہ یکم جولائی 1887ء کوں گاجراں (تحصیل عیسیٰ خیل) میانوالی اِچ پیدا تھئے۔محرومؔ دے والد بھگت رام دیال وی سرائیکی زبان اِچ شاعری کریندے ہَن۔ جگن ناتھ آزاد5دسمبر1918ء اِچ تلوک چند محروم دے گھر پیدا تھئے۔فکر تونسوی دا اصل ناں رام لعل بھاٹیہ ہے اوہ 7اکتوبر1918کوں تونسہ دی وستی منگڑوٹھہ شرقی وچ پیدا تھئے ۔ سرائیکی زبان ، ادب وچ ٻہوں وݙا ناں تے حوالہ ہے ۔سرائیکی زبان ، ادب وچ رام لعل ٻہوںوݙا ناں ہے۔ رام لعل چھاٻڑا 3مارچ 1923ء کوں وتہ خیل میانوالی وچ  لچھمن داس چھاٻڑادے گھر پیدا تھئے۔ہرچرن چاولہ دا تعلق دائود خیل میانوالی دے نال ہے ۔او 3نومبر1925ء کوں کیول رام چاولہ دے گھر پیدا تھئے۔راجیندر منچندہ بانی14نومبر 1932ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے ۔

پروفیسر ورما ملتان اِچ پیدا تھئے او اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال بے پناہ محبت کریندے ہَن ۔ جواہر لعل نہرو یونیورسٹی دہلی اِچ جاپانی شعبے دے سربراہ ہَن ۔ عالمی سرائیکی کانفرنس دے موقعے تے اُنہاں نال ملاقات تھئی تاں اپݨی جنم بھومی کوں یاد کرتے زور زور دا رووݨ پئے ڳئے ۔ اساں اوکھیں سوکھیں چُپ کرایا ، وَل آکھݨ پئے ڳئے جو اساݙیں وݙے اساݙے نال ظلم کیتے ۔ میں آکھیا کینویں ؟ اوں آکھیا جو ایہو جئے حالات پیدا تھی ڳئے ہن جو ہندو دا اُتھاںرہݨ اوکھا تے مشکل تھی ڳیا ہئی تاں وَل او اپݨا مذہب تبدیل کرتے مسلمان تھی ونڄن ہا تے اپݨی دھرتی نہ چھوڑن ہا۔ کیوں جو مذہب تاں سارے ٹھیک ہِن تے ہک زندگی گزارݨ دا رستہ ہِن اساں ہندوستان اِچ اَحٖ ریفوجی تھی ڳیئوں ۔ اَحٖ ہندو وی اساݙے نال رشتے نی کریندے ۔ او اَکھیندن جو تہاݙیاں عادتاں مسلمانیں آلیاں ہِن ۔ میں آکھیا او کیویں؟ پروفیسر ورما ولدی ݙتی جو اساں اپݨی سرائیکی ثقافت دے مطابق شادی دے موقعے تے سہرے اَکھیندو ں تے ہِک رِدھم نال جھمر کھیݙدو ں ، گاٖنا ٻدھیندوں تاں ہندو پنڈت اساݙے اُتے فتویٰ لیندے جو اے تاں مسلمانیں آلیاں رسماں ہِن ۔وَل میݙے دماغ تے گاٖل ٹھا تھئی جو پاکستان اِچ اساں سرائیکی ثقافت دیاں رسماں اَدا کریندوں تاں اِتھاں مولوی اے فتویٰ لیندے جو اے تاں ہندووئیں دیاں رسماں ہِن ۔ اِتھوں پتہ لڳدے جو مولوی مولوی ہوندے بھانویں جیرھے مذہب دا ہووے۔بہر حال اے تاں گاٖل اِچوں گاٖل یاد اَئی ہے ۔ اساں اِتھوں ونڄݨ آلے سرائیکی ادیبیں تے شاعریں بارے ݙسیندوں جو کیجھے کیجھے لوک اِتھوں چلے ڳئے ۔ ارمان ایں گاٖل دا ہے جو اُنہاں دا کلام اساݙے کول محفوظ کائنی ۔بالی وڈ دے معروف ادا کار راجیش کھنہ 29دسمبر1942ء کوں بورے والا اِچ پیدا تھئے۔ ملکھا سنگھ معروف اتھلیٹ 1935ء کوں مظفرگڑھ دے قصبے گوویندا پورہ اِچ پیدا تھئے ۔ڈاکٹر دیوراج سکا یکم مارچ 1932ء کوں محلہ چوڑی گراں جھنگ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر شباب للت ایجھے ہندو شاعر ہَن جئیں دربار محمدؐ دے ناں تے نعت شریف لکھی جینکوں ٻہوں پسند کیتا ڳیا۔

ڈاکٹر گوپی چند نارنگ جنہیں کوں ہندوستان اِچ پدم جی ایوارڈ ملیا ۔اُنہاں دا تعلق لیہ نال ہئی تے او یکم جنوری 1931ء کوں دھرم چند نارنگ دے گھر پیدا تھئے۔ ہیرانند سوز 19مئی 1922ء کوں میانوالی اِچ شری ٹیک چند دے گھر پیدا تھئے۔ ڈاکٹر شباب للت 3اگست1933ء کوں رام کرشن للت دے گھر خانگڑھ ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے انہاں دا اصل ناں بھگوان داس ہے۔ملتان دی محبت اِچ انہاں دی نظم ’’یادِ ملتان‘‘ٻہوں مشہور تھئی ۔ مہندر پرتاپ چاندپاکستان اِچ جھوک دے دفتر وی اَئے تے اپݨیاں یاداں تازہ کریندے ہوئے اُنہاں ݙسایا جو1945ء وچ کلورکوٹ وچ پنجویں جماعت اِچ پڑھدا ہَم ۔مہندر پرتاپ چاند یکم اگست 1935ء کوں سوبھراج نارنگ دے گھر کروڑ لعل عیسن وچ پیدا تھئے۔سرائیکی لکھاری ہریس چندر نکڑا 1924ء کوں میانوالی وچ پیدا تھئے ۔ وِدیا پرکاش سرورتونسوی 21جنوری 1915ء کوں ہرگوبند پور جھنگ وچ پیدا تھئے۔انہاں دا سرائیکی زبان و ادب وچ ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ پروفیسر اودئے بھانو ہنس 2اگست1926ء کوں دائرہ دین پناہ اِچ پیدا تھئے ۔ انٹرنیشنل سرائیکی کانفرنس دے چیف آرگنائزر تے سرائیکی ساہتیہ سنگم دے چیئرمین تے سرائیکی انٹرنیشنل دہلی دے چیف ایڈیٹر بیرسٹر جگدیش بترا 1938ء اِچ غضنفر گڑھ ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے۔ کے ایل گابا سرائیکی وسیب دے علاقے لیہ اِچ پیدا تھئے ۔ ٻہوں امیر کبیر ہَن ، علامہ اقبال انہاں کوں ٻہوں پسند کریند ے ہَن ۔ کنور مہندر سنگھ بیدی سحر9مارچ1908ء کوں سرائیکی وسیب دے مشہور شہر مینٹگمری(ساہیوال) اِچ پیدا تھئے۔فدائے ادب تونسوی 1910اِچ تونسے اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر حکم چند نیئر8فروری 1931ء کوں کوٹ مٹھن ضلع راجن پور اِچ پیدا تھئے ۔ بھیم سیم ظفر ادیب 13جنوری1913ء کوں ملتان چھاوݨی اِچ پیدا تھئے۔ جے چندپریم ملتانی 1918ء اِچ ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ لالہ بال کشن بترا 13اکتوبر1894ء کوں ٻوہڑ دروازہ ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ پنڈت جیون لعل شوق 1884ء کوں بہاول پور اِچ پیدا تھئے ۔لعل چند فلک ملتانی 1887ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے ۔ جے چند پریم ملتانی 1918ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے۔لالہ دینا ناتھ گاندھی ملتان اِچ پیدا تھئے تے تاریخ پیدائش دا پتہ نی چل سڳیا۔ بالی وڈ دے ممتاز فلم سازراج گروور 1936ء کوں ملتان اِچ پیدا تھئے۔ سابق چیف آف دی آرمی سٹاف انڈیا جنرل وی پی ملک دیرہ اسماعیل خان دے رہݨ والے ہن، سابق مس ورلڈ یکتا موکھی دے ٹٻر دا تعلق وی میانوالی نال ہے۔ ڈاکٹر ہرگوبند کھوراݨا1922ء کوں رائے پور کبیر والا اِچ پیدا تھئے۔ اوم پرکاش بہاول پوری11 نومبر1926ء کوں ستلج دے کنارے وستی اوم اِچ پیدا تھئے۔ بھگوان داس اعجاز 1932ء کوں بہاول پور اِچ پیدا تھئے۔ تیجا لعل موجی 1880ء کوں خیر پور سادات ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے۔دیوی دیال آتش بہاول پوری18نومبر1915ء کوں بھولا رام دے گھر مچھی بازار بہاول پور اِچ پیدا تھئے۔ بال کرشن حقیر جون 1924ء کوں بسندا رام دے گھر پیدا تھئے۔ دیوان تارا چند چرخ سرائیکی وسیب دے چنگے لکھاری ہَن۔ بہاولپور دے قدیمی دیوان خاندان دے نال تعلق ہا تاریخ پیدائش معلوم نی تھی سڳی۔۔ ویدیا پرکاش نظم گو شاعر ہَن ۔موج لعل موج گوہری رحیم یارخان دے ڄم پل ہَن ۔ ماسٹر ہیرا لعل فدا خیر پور ٹامیوالی ، چندر بھان مفلوک تے سردار پریم سنگھ پریم خان پور دے شاعر تے لکھاری ہَن ۔ وس جو قمرہ، یوگی بہاول پوری ،لچھمی نارائن ، منشی بھگوان داس ، منشی مقدم رائے اے سارے لوک بہاول پور ریاست دے واسی ہَن ۔شری لچھمن داس آزاد گُلاٹی 15جولائی 1935ء کوں کالا باغ ضلع میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ شری رام چندر سمن سرحدی 25اکتوبر1922ء کوں پروآ ضلع دیرہ اسماعیل خان اِچ پیدا تھئے۔ بھگت لچھمن داس تبسم علی پوری 1919ء کوں علی پور اِچ پیدا تھئے ۔ جگ مشہور لکھاری خوشونت سنگھ خوشاب اِچ پیدا تھئے۔شنکر وت کمار سچدیوا(کمار پاشی)4جولائی 1935ء کوں بہاول پور وچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر ستیانند جاوا 16دسمبر1923ء کوں ملتان ڈویژن دے شہر اوکاڑہ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر کندن لعل کندن پہلی اپریل 1936ء کوں کوٹ قیصرانی تونسہ اِچ پیدا تھئے ۔ بششیر پردیپ،منوہر لعل دے گھر سرائیکی دے مردم خیز علاقے چنیوٹ ضلع جھنگ اِچ پیدا تھئے۔ ڈاکٹر رانا پرتاپ سنگھ گنوری 3جنون1938ء کوں جہان پور علی پور اِچ پیدا تھئے ۔ لالہ جیمنی سرشار قصبہ خیر پور سادات ضلع مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔ شعلہ ہسپانوی 15دسمبر 1924ء کوں دیرہ اسماعیل خان اِچ پیدا تھئے ۔ سریندر ناتھ ورما مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔انہاں دا خط جھوک اخبار اِچ وی شائع تھیا ہے جیندے وچ اُنہاں اپݨی سرائیکی ماء دھرتی نال محبت دا اظہار کیتا۔ کرشن گوپال سرائیکی وسیب دے علاقے تلمبہ اِچ پیدا تھئے ۔ پروفیسر امیر چند بہار میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ دھرم سوارپ نکرہ میانوالی اِچ پیدا تھئے ۔ اُتم چند سادھو 1899ء کوں بنڈہ اسحاق مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔بھگوان داس نقش صحرائی پہلی نومبر1919ء کوں مظفرگڑھ اِچ پیدا تھئے ۔ دھرن چند جوہر دیرہ غازی خان اِچ پیدا تھئے تے دہلی اِچ سرائیکی رسالہ وی شائع کریندے رہ ڳئے۔ ڈاکٹر راج کمار ملک کوٹلہ جام ضلع بھکر اِچ پیدا تھئے ۔ ڈاکٹر بیتاب علی پوری دا اصل ناں راما نند تے اوندے پیئو دے ناں آسا نند ہا انہاں دا تے ٹیک چند تیغ دا تعلق کوٹ ادو ضلع مظفرگڑھ نال ہا۔لالہ بھجن رام ہمدرد پہاڑ پور ضلع لیہ دے رہݨ آلے ہَن ۔ امر ناتھ دھمیجہ مٹھا ٹواݨہ دے ہَن ۔بابو روشن لعل نعیم (دیرہ غازی خان )، ڈاکٹر اُجالا چند غریب(بوریوالا) ، لالہ رام دت (بکھر) ، لالہ جے دیال منصف(علی پور)، آشو رام آس تے منور لعل (علی پور) ، لالہ تیج بھان اثر ، بندر ناتھ جیت ،اشو داس پنڈت (لیہ) ، ارمان لعل پریتم (سنانواں) تے چنائی رام (وہوا)،تُلسی داس بھاٹیہ(دیرہ اسماعیل خان)،ڈاکٹر ہریش گورور (پہاڑ پور دیرہ اسماعیل خان)، سرائیکی وسیب دے ٻہوں چنگے لکھاری ہَن ۔ ایں طرحاں ناز سونی پتی ، آزاد سونی پتی ، ڈاکٹر اے وی آدک ، گووند راکیش ، دیوراج دلبر ، بودھ راج ظفر ، کرشن نندا کرشن ، دیال چند نارنگ ، واس دیو ساہنی طالب ،جے رام داس فلک ، اُتم چند شرر ، موتی رام راحت ، جوہر چنیوٹی ، پرکاش لعل آہوجا ، دھرم پال منوچا ، بھوجا رام حیرت ، سروجنی پریتم ، اخگر شہانی ، ڈاکٹر سیتا پال بیدار ، مہر گیرہ ، رادھا کشن ،بھوامی داس ثمر ملتانی ، سی آر چندرا ، گوپال کرشن کُندن ، لالہ ہمت رائے، جی ڈی چندن ، لالہ بلدیو سہائے ، لالہ دیس راج ، لالہ رام لعل ، آتم آنند شرر وی ملتان اِچ پیدا تھئے۔ اے سارے  ٻہوں وݙے لکھاری ہَن تے تقسیم ہند دے بعد جیرھے لوک اے گاٖل کریندن جو سرائیکی وسیب دے وِچوں لوک نی ڳے بلکہ ٻہوں وݙے سوجھواݨ لوک چلے ڳن ۔ اِتھوں دی سوچ تے فکر چلی ڳئی ہے ۔ اِتھوں دی تہذیب تے ثقافت نال جُڑی ہوئی شاعری تے قلمکاری چلی ڳئی ہے ۔ایندے بدلے جیرھے کجھ اساکوں ملیے او لوک اَج وی جیرھی دھرتی تے رہندن نہ صرف اوں دھرتی دی زبان تے ثقافت کوں اختیار نی کریندے ، نہ صرف اے جو سرائیکی زبان تے ثقافت نال پیار نی کریندے بلکہ بعض لوک تاں اعلانیہ سرائیکی ماء ٻولی تے سرائیکی ماء دھرتی نال نفرت دا اظہار کریندن ۔ولا اے وی نال آکھدن جو تساں اے کیوں اَکھیندو جو ہندوستان ونڄݨ آلے سرائیکی چنگے ہَن ۔ووئے اللہ دے بندے ، ایہا گاٖل تُسا ںآپ کنوں پُچھو جو تساں اساݙے نال تے اساݙی ماء ٻولی نال نفرت کریندے کھڑے ہوسو تاں وَل اساں ایویں نہ آکھسوں تاں ٻیا کیا آکھسوں۔؟

سئیں سرور کربلائی دی مذہبی شاعری

سرائیکی دھرتی دے مہاندرے شاعر سئیں سرور کربلائی دا ݙوجھا شعری مجموعہ ’’نغمے نوک سنان دے‘‘ ݙیکھ تے دِل وچ خوشی تے ملال دا رَلیا ملیا اثر پیدا تھئے، خوشی ایں گاٖلھ دی جو اساݙے شاعر کائنات دی ابتداء توں گھن تے اَحٖ تک مظلوم دے نال ہن اَتے ظلم دے خلاف اُنہاندا قلمی جہاد جاری ہے ، ملال ایں گاٖلھ دا نواسہ رسول امام عالی مقام دی عظیم قربانی دے باوجود ظالمیں دے ظلم دی اَنت نی تھئی اَحٖ وی اساکوں سارا وسیب کربلا دیاں بھانداں تے شانداں ݙیندا نظردے۔

ذکرِ مصطفیٰؐ تے آلِؑ مطصفیٰؐ کائنات دی سب توں وݙی سعادت اے ، اُتھاں ݙاڈھا اوکھا کم وی ہے ۔ ہک ہک لوظ اَتے زیر زبر دا خیال رکھݨا پوندے ، کتھائیں ہک گاٖلھ دے ݙو معنے نہ نکلن اَتے شان وچ گھٹکی نہ تھیوے پر خوشی دی گاٖلھ اے ہے جو سئیں سرور کربلائی ٻہوں وݙے شاعر ہووݨ دے نال ݙاڈھے سیاݨے دانا اَتے علم و فضل والے انسان ہن اُنہاں کوں اُنہاں باریکیں دا علم وی ہا اَتے اِدراک وی ، اُنہاں ہک ہک لوظ کوں ہیرے موتی سمجھتے عقیدتیں دی ’’مالا‘‘ بݨا چھوڑی اے۔

واقعہ کربلا دا سرائیکی وسیب نال گہرا تعلق ہے اے گاٖلھ دعوے نال آکھی ونڄ سڳدی ہے جو حضرت امام عالی مقام دی قربانی کوں خراج عقیدت پیش کرݨ کیتے جتنی شاعری سرائیکی زبان وچ کیتی ڳئی ، دنیا دی ٻئی کہیں زبان وچ نی کیتی ڳئی ۔ ہک روائیت مطابق سانحہ کربلا 10محرم 61ھ بمطابق پہلی اکتوبر 680ء دے بعد حضرت امام حسین علیہ السلام دے پُتر حضرت امام زین العابدین ؓ تے مستورات کوں دمشق گھن ڳئے تاں حضرت امام حسینؑ دی بھیݨ ام کلثومؓ تے امام زین العابدینؓ دی مستورات مرثیے آکھیے۔ ہک ٻئی روایت مطابق امام زین العابدینؓ دی ہک زوجہ محترمہ جنہاں دا تعلق سندھ تے سرائیکی وسیب نال ہئی ، اپݨی مادری زبان سرائیکی وچ مرثیے آکھیے ۔ سرائیکی مرثیے دی اوہا روائیت سرائیکی وسیب وچ اَحٖ تئیں زندہ چلی اَمدی ہے ۔ مرثیے کوں سرائیکی دی اصناف سخن وچوں ہک معتبر صنف دی حیثیت حاصل ہے تے ایں صنف وچ لکھاں سخنور طبع اَزمائی کر چکن ، تے ہزاراں ہا کریندے پن تے سینکڑاں نی بلکہ ہزاراں کتاباں واقعہ کربلا دی یاد وچ لکھیاں ونڄ چکن ، مرثیہ جیں سوز و گداز تے محبت نال سرائیکی زبان وچ پڑھیا تے سُݨیا ویندے کہیں ٻئی زبان وچ ایندی مثال مِلݨ ٻہوں مشکل ہے۔

کربلا تے سرائیکی وسیب دے حالات و واقعات وچ کافی مماثلت ہمیشہ توں موجود رہی ہے ۔ جیں طرح اساݙے عظیم پیشوا حضرت امام حسینؑ سر ݙتا پر کُوڑے سامھے سِر جِھکا نہ کیتا ، اوہا رسم شبیری سرائیکی وسیب وچ دُہرائی ویندی رہی ہے ۔ 2جون 1818ء کوں اسلامی سلطنت دے دارالحکومت قلعہ ملتان تے ہک ٻئی کربلا تھئی ۔ سکھ فوج ابڑغت حملے کرتے قلعہ ملتان دا محاصرہ کر گھدا تے ملتان دی مسلمان فوجاں دے ذرائع رسد بند کرتے پاݨی دی سپلائی لائن وی کپ ݙتی۔ سکھا فوج والئی ملتان نواب مظفر خان کوں پیغام بھیڄا جو ہتھیار سٹ ݙیوو۔والئی ملتان واپسی جواب وچ آکھیا جو مسلمان کݙاہیں ہتھیار نی سٹیندا ، وَل سکھا فوج نے حملے کیتے ، نواب مظفر خان دے ہک پُتر کوں قتل کیتا تے ملتان دیاں چاٻیاں طلب کیتیاں ،والئی ملتان آکھیا ملتان دی چاٻیاں میݙے پیٹ وچ ہِن ، میں آخری ساہ تئیں لڑساں تے اپݨے ہتھ نال مسلم حکومت دی چاٻیاں غیر مسلمان دے حوالے نہ کریساں۔ ایندے بعد سکھاں فوج والئی ملتان دی دھی تے ہک ٻئے پُتر کوں ڈھیر کر ݙتا تے پیغام بھیڄا جو ہُݨ تیݙی کمر تُرٹ ڳئی ہے ہتھیار سٹ ݙے اپݨی تے اپݨی باقی اولاد دی جان دی امان پا گھن ، والئی ملتان جواب ݙتا جو میݙی ہک جان تاں کیا لکھاں جاناں تے لکھاں پُتر ہوون تاں وی میں ہک ہک کرتے ملتان دی مقدس مٹی دے ناں ’’ویل‘‘ ݙیواں ۔ نواب مظفر خان شہید والئی ملتان ٻالاں ٻچیاں سمیت نوں (9)جوان پُتراں تے ہک لغت جگر دھی دی قربانی ݙے تے رسم شبیری اَدا کر ݙتی تے حق دا پرچم بلند کر ݙتا ۔ قبضے دے بعد سکھا فوج کائنات دے متمول تے قدیم ترین شہر ملتان وچ داخل تھی ڳئی اَتے گھراں وچوں لُٹ مار کرݨ دے نال نال مستورات دی ’’عزتاں‘‘ کوں ہتھ پاتا تاں ملتان عصمت مآب عورتاں کھوہیں وچ ٹپ مار ݙتے ۔ اپݨیاں جاناں ݙے ݙتیاں تے عزتاں بچا گھدیاں ۔ ملتان دے ہر محلے ڳلی دے کھوہ تے کھویاں لاشاں نال بھریج ڳیاں اَتے اُنہاں کوں اجتماعی قبراں قرار ݙے ݙتا ڳیا ۔ ایہ ہے سرائیکی وسیب دی بہادری ، حریت تے غیرت دی تاریخ … عرض کرݨ دا مقصد ایہ ہے جو واقعہ کربلا تے سرائیکی وسیب وچ کافی مماثلت پاتی ویندی ہے ۔ جینویں کربلا مظلوم اے ایویں سرائیکی وسیب وی مظلوم ہے ۔ اساݙے شاعراں کوں ایں ’’مماثلت‘‘ دی طرف توجہ ݙیوݨ دی ضرورت ہے ۔ ایں گاٖلھ دا ذکر سئیں سرور کربلائی کریندے رہ ویندے ہِن۔

سئیں سرور کربلائی دی شاعری بارے اسیݙے بزرگ تے وݙے بھرا سئیں غلام حُر خان کنداݨی ٻہوں وݙا مقالہ لکھ تے گاٖلھ مُکا چھوڑی ہے ۔ اُنہاں دے بھر پور مقالے دے بعد میں جہے کم علم بندے دی گاٖلھ دی گنجائش نی بݨدی۔

میں تہاݙا وقت ویلہا نی ونڄاوݨ چہندا ایویں جو اڳوں تساں تے اساں کنداݨی سئیں دا مقالہ اَتے کربلائی سئیں دی شاعری پڑھݨی ہے ۔ چھیکڑ وچ میں تھورائیت ہاں سئیں ڈاکٹر محمد افضل خان ڈھانڈلہ، سئیں غلام حُر خان کداݨی اَتے سئیں سرور کربلائی دے صاحبزادگان دا جو اُنہاں کربلائی سئیں وی ’’سجھ دا سینہ‘‘ دے بعد ݙوجھی کتاب ’’نغمے نوک سنانِ‘‘دی طباعت دا اعزاز جھوک کوں بخشے۔

ٻٹ کڑاک دے خالق سئیں میاں انیس دین پوری

سئیں میاں انیس دین پوری ہِک شخص نی ہِک عہد دا ناں اے، سئیں کوں سرائیکی دے پہلے کالم نویس ہووݨ دا شرف تے اعزاز حاصل اے ، چنڳے لکھاری ہووݨ دے نال نال آپ کتنے ساد مرادے آدمی ہَن ؟ انہائیں ڳالھیں دا ذکر اڳوں جُٖل تے اپݨے ذاتی یاد داشتیں وچ کریساں۔ میں ایں ویلھے میاں انیس دین پوری دی قلم کاری دے بارے ݙسݨ چہنداں جو اُنہاں اپݨی صحافت دا آغاز روزنامہ کوہستان توں کیتا، بعد اِچ امروز نال وابستہ تھی ڳے ، ایندے نال نال انہاں انگریزی اخبار وچ وی لکھݨ شروع کیتا۔ 11 جون 1990 کوں پہلا سرائیکی اخبار ’’جھوک‘‘ خان پوروں شروع تھیا تاں او اپݨی جھوک اِچ آ ڳے۔ اُنہاں کھل ہس یعنی ’’ ٻٹ کڑاک‘‘ جینکوں اردو آلے مارکہ ’’طنز و مزاح‘‘اکھیندن ،دے ناں نال لکھݨ شروع کیتا ۔ اے کالم اتنا مشہور تھیا جو پڑھݨ آلے ایندا انتظار کریندے ہن ول اے وی تھیا جو جھوک دے اداریے تے کالم دی ٹرانسلیشن انگریزی اخبار ڈان وچ شفقت تنویر مرزا کریندے رہ ڳے تے اے لکھتاں سرائیکی توں انگریزی دے وچ وی شائع تھیندیاں ریہاں ۔سئیں میاں انیس دین پوری کوں اردو، انگریزی تے سرائیکی دے نال نال سندھی دا وی ٻہوں مطالعہ ہئی ، او سندھی اخبار ، رسالے تے کتاباں باقاعدگی نال منگویندے ہن تے پڑھدے ہن، انہاں دے کتب خانے احٖ وی او کتاباں موجود ہوسن۔

میاں صَیب کتاب دوست ہن، انہاں کول 50 سال پہلے دے رسالے تے اخباراں وی میں ݙٹھیم، کتابیں دا تاں کوئی حد ٻناں کائناں ہئی، لائبریر بھری پی ہئی، میاں صیب کھل ہس ، ٹوک مذاق تے اپݨی ٻٹ کڑاک وچ ٻہوں وݙیاں وݙیاں ڳالھیں کر ویندے ہن، اُنہاں دے لکھتیں وچ تاریخ ، زبان، ثقافت تے ادب بھریا پے۔جیویں جو کالم دی تعریف اے ہے جو ایندے وچ احٖ دی ڳال ہووے ، احٖ دا حال حویلہ ہووے، کل دی غزری وہاڑی دا ذکر ہووے ،جینکوں انگریزی آلے مارکہ کرنٹ ایشوز اکھیندن ، او وی ہوون، میاں صَیب دے سارے کالم انہاں حوالیں نال اِن۔ ٻٹ کڑاک دی کتاب دیر نال چھپݨ دی وجہ وی ایہا ہے جو میاں صَیب ایں ڳال تے راضی نہ تھیندے ہن ، او اکھیندے ہن کہ کالم کرنٹ ایشوز تے ہوندن ’’ رات ڳئی بات ڳئی‘‘ وانگے انہائیں دی اتنی حیثیت کائنی۔ او اکھیندے ہن جو میں اپݨے وسیب دی ہک الگ تاریخ لکھݨ چہنداں ، میݙی اصل کتاب او ہوسے ، پر میاں صَیب کتاب ناں لکھ سڳیے ، ول اُنہاں دی اکھیں دا اَپریشن تھی ڳیا ، اساں اپݨاں اصرار جاری رکھیا تے وݙی مشکلیں نال اُنہاں کجھ اخبار اساں کوں چا ݙتے جو انہائیں کوں کمپوز کروائو، بعد اِچ اُنہاں کجھ کالم اسا کوں اخباریں اِچوں کٹ تے ݙتے، ہُݨ مسئلہ اے ہے جو جیرھے کالم انہاں کٹ تے ݙتن انہاں تے تاریخ درج کائنی، البتہ جیرھا اخباراں ہن انہائیں دی تاریخ کالم دے تلے آ ڳی اے۔ چنڳی ڳال تاں ایہا ہئی جو اے کتاب انہائیں دی حیاتی وچ شائع تھیوے ہا ، او خود ݙیکھ تے خوش وی تھیون ہا تے غلطیں دی درستی وی کر ݙیون ہا ۔

میاں صَیب دے کالمیں بارے اساں ڈھیر سارے سنگتیں کنوں تاثرات لکھواوݨ چہندے ہاسے ۔ میاں صَیب خود وی فرمیندے ہن جو میݙے کالمیں بارے خطوط دا ٻہوں وݙا ذخیرہ موجود اے، درجنیں دے حساب تے چٹھیاں سئیں سید انیس جیلانی دیاں ہِن ، جو کہ بھرپور تبصرے دی حیثیت رکھیندن ، پر میاں صَیب اپݨی حیاتی اِچ او چٹھیاں اساݙے حوالے نہ کر سڳیے جیندی کمی احٖ میں محسوس کرینداں تے میکوں احساس تھیندا پے جو اتنے وݙے بندے دے لکھتیں بارے میں کیا تبصرہ کراں؟ اے ٹھیک اے جو کجھ لکھاریں توں ہݨ وی کوشش کر تے لکھوایا ونڄ سڳدے ،پر اے کتاب ول لیٹ تھی ویسے ۔میں اپݨے آپ تے ٻوجھ سمجھداں تے اے وی سمجھداں جو ایں ویلھے تئیں اللہ دے فضل نال سینکڑاں کتاباں سرائیکی ماء ٻولی دی محبت اِچ اساں شائع کیتن ، ڈھیر ساریاں کتاباں ایجھے لوکیں دیاں وی ہن جنہائیں کوں اساں ڄاݨدے وی نہ ہاسے ، انہاں آ تے سرائیکی ماء ٻولی نال محبت دا حوالہ ݙتا ، اساں تعمیل کیتی پر ہک او شخصیت جئیں اساݙے نال جھوک اِچ اتنا وݙا عرصہ کم کیتے تے کہیں پا پیسے دی لالچ دے بغیر کیتے ، انہاں کوں اساݙے نال کوئی غرض ، طماں وی نہ ہئی، انہاں جو کیتا اپݨی سرائیکی ماء ٻولی دی محبت سانگے کیتا ، کیا اساݙے اُتے لازم نی جو اساں ایجھے عظیم شخص دی کتاب شائع کروں ؟ میں ہِیں سانگے وی کتاب جلدی چھاپݨ چہنداں جو حیاتی دا کوئی پتہ کائنی ، اللہ کرے جھوکاں وسدیاں رہن پر اساں تاں کتاب ݙیکھ تے ونڄوں۔

پچھلے ڄہاڑے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور سرائیکی شعبے دے کجھ طالب علم جھوک آئے ودے ہن ، اتفاق نال میں ڳال سئیں میاں انیس دین پوری دے لکھتیں بارے کریندا ٻیٹھا ہم ، میݙی ڳال سُݨ تے ہک طالب علم الا پیا تے آکھیُس جو میں تہاݙے ڳالھیں کنوں ݙاڈھا متاثر تے خوش تھیاں ، پر میں اپݨے دل آلی ڳال ݙساں جو میاں انیس دین پوری دا ناں اپݨی ساری حیاتی اِچ میں تہاݙے منہ سݨیے، میں نی ڄاݨدا میاں انیس دین پوری کون اے ؟ تے او کیا لکھدا رہ ڳے؟ میں آکھیا پُتر ، قصور تہاݙا نی ، قصور تاں یونیورسٹی دے انہاں لوکیں دا ہے جنہاں ناںتاں جھوک بارے ریسرچ کرائی اے تے ناں میاں انیس دین پوری بارے۔ ہاں! البتہ انہاں ریسرچ کرائی اے تاں انہاں چیزیں دے بارے وچ جنہاں دے نال انہائیں دے اپݨی ذاتی دلچسپی ہئی، انہائیں چنڳے پوݨے یا ضروری غیر ضروری دا سندھا نی رکھیا ، میں تہاکوں ݙسݨ چہنداں جو جھوک اخبار تقریباً ہِک درمیانے سائز دی کتاب دا مواد ہر روز ݙیندے، اینکوں پنجوی سال تھی ڳن ، تساں آپ حساب لائو چا جو ایندے وچ کتنے کتابیں دا مواد آ ڳیا ہوسے؟ پر پاکستان دی کہیں یونیورسٹی تے کہیں شعبے کوں اے توفیق نی تھی جو او ایندے بارے تحقیق کراون ہا ، چلو باقی شعبے کوں چھوڑو ، سرائیکی شعبے وی کجھ نی کیتا، ہک واری طالب علم توں جھوک دیاں فائلاں ، ریسرچ دے ناں تے منگوایاں ول ریسرچ وی ڳئی تے فائلاں وی لوک پُچھدے ودن۔ سوال اے ہے جو سرائیکی شعبہ کیرھے مرض دی دوا اے ؟ میں تہاکوں ݙسݨ چہنداںجو بھانویں بہاولپور دا شعبہ ہووے یا زکریا یونیورسٹی دا یا سرائیکی لیکچرر دے آسامیں دا مسئلہ ہووے اے سارا کجھ جھوک کرائے۔ ایندے باوجود شعبے وچ ٻیٹھے ہوئے لوک جھوک نال اللہ واسطے دا ویر رکھیندن، ویر دی وجہ میکوں ایں توں علاوہ احٖ تک کوئی نظر نی آئی جو جھوک تے ریسرچ کرائی ڳی تاں ول طالب علم دے نال نال تاریخ دانیں کوں وی ہک سوال مل ویسے جو ہک غریب ادارے دے لوکیں اپݨی مدد آپ دے تحت اتنا وݙا کم کر ݙتے تے سرائیکی دے ناں تے اتنیاں موٹیاں تنخواہیں گھن تے تساں کیا کیتے؟

نوجوانو ! میاں انیس دین پوری تاریخ ساز ہستی ہووݨ دے نال نال ہِک تاریخ وی ہن ، او جئیں ویلھے الیندے ہن تاں انہائیں دی زبان اِچوں یادیں دے پُھل کِردے ہن، میں تہاکوں ݙسݨ چَہنداں جو انہائیں کوں ملݨ دی ہر ویلے سِک ہوندی ہئی، میں ملتانوں خان پور ونڄاں ہا تاں دین پور شریف میاں صَیب کول حاضری ضروری تھیندی ہئی ۔ طارق خان جتوئی ، نور تھہیم، مقصود دھریجہ تے نذیر بذمی میاں صَیب کول ڳے ٻیٹھے ہاسے ، اوں ڄہاڑے اخبار اِچ دیرہ اسماعیل خان بم دھماکے دی خبر آئی پی ہئی، میاں صَیب فرمایا جو اے کیہو جی مسلمانی اے ؟ جو مسلمان مسلمان کوں مسلمانی دے ناں تے قتل کریندا پے ، مسیتاں، امام بار گاہیں تے اولیاء اللہ دے مزار محفوظ کائنی، انہاں ڳالھ سݨائی جو مولانا عبید اللہ سندھیؒ دی اماں سئیݨ چھیکڑی وقت تئیں مسلمان نہ تھئے ہن ، او  پنجابی الاوݨ آلی سِکھ ہئی تے چھیکڑی عمراں وچ مولانا عبید اللہ سندھیؒ اپݨی اماں سئیݨ دے نال دین پور شریف رہندے ہن ، مولانا صَیب دا ہر سویل کوں اے معمول ہئی جو اپݨی اماں دے پیریں تے ہتھ رکھیندے ہن تے ولا اپݨے ہتھ کوں چُم تے اکھیں نال لیندے ہن۔ مولانا صَیب دی اماں سئیݨ ݙاڈھی کوڑیل ہئی تے او مولانا صَیب کوں ’’مُسلا ‘‘آکھ تے مندے وی ݙیندی ہئی،ہک واری دین پور شریف دے لوکیں ݙٹھا جو مولانا گھر دے اندروں ٻاہر بھڄ تے نکلین، او اڳوں بھڄدے ویندن تے ماء جُتی چا تے پِچھوں بھڄدی ویندی ہئی، ولا ماء ہتھوں چھوڑ کھلا ماریے ، مولوی صَیب کوں کنڈ ا چ ونڄ لڳے ، مولانا صیب جُتی چا تے چُمی اے تے ولا اماں سئیݨ کوں چا ݙتی اے تے پنجابی اِچ آکھیے ’’ اماں جی ہور مار لو‘‘ ، اے ہے انسانیت ۔ میاں صَیب اپݨی ڳال کوں اڳوں ودھیندے ہوئے فرمایا جو میݙے ݙاݙا سئیں حضرت خلیفہ غلام محمد دین پوری دا وصال 24 مارچ 1936 کوں تھیا ، انہاں مولانا عبید اللہ سندھی دے نال رل تے تحریک آزادی اِچ ودھ چڑھ تے حصہ ڳھدا ، ہِک واری گاندھی جی سندھ ویندے پے ہن ، خان پور ریلوے اسٹیشن تے میݙے ݙاݙا سئیں انہائیں کوں طعام تے کھیر بھڄوایا ، میݙے ݙاݙے سئیں تے ابے سئیں دے لنگر وچ مسلمانیں دے نال نال غیر مسلم وی امدے ہن، میاں صَیب ݙسیندن جو ڈھیر لوک میݙے ابّا سئیں مولانا عبدالہادی کول کمیں کاریں سانگے امدے ہن، کوئی تعویز پُھل تے کوئی سفارشی رُکیں دی منگ کریندا ہا، انہاں وچ مسلم غیر مسلم سب لوک شامل ہوندے ہن۔ غیر مسلم دا ابا سئیں خاص خیال رکھیندے ہن، ہِیں سانگوں جو انہائیں دے دل اِچ اے ڳال نہ آوے جو مسلمان فرق رکھیندن۔ احٖ جیرھا کجھ مولوی کریندے پن کیا ہِیندا ناں مسلمانی اے ؟ کیا ہِیندا ناں اِسلام اے؟ کیا ہیندا ناں انسانیت اے؟ اے لوک مسلمانی تے دانگ اِن۔ انہائیں دی وجہ توں سارے جڳ جہان اِچ مسلمان ذلیل خوار تے رسوا تھی ڳن۔

سئیں میاں انیس دین پوری دی لکھت بارے میں اتنا آکھساں جو ہر او لکھت طاقت ور ہوندی اے جیندے وچ مقامی محاورے، اکھاݨاںتے مثالاں ݙتیاں ڳیاں ہووِن۔ ہر او لکھت من بھانوݨی چسولی تے سوادی ہوندی اے جیرھی سادہ ہووے، پڑھݨ آلے کوں فوری سمجھ آ ونڄے تے او لکھت اپݨے پڑھݨ آلے کوں ہک پل سانگے وی آپ توں پرے ناں تھیوݨ ݙیوے، اے وی ہووے جو کجھ لوّظ سوہݨے تے من بھانوݨے ہوون، لوّظیں دے وچ گرائمر ہووے، جملے سادہ تے مختصر ہوون جئیں ویلے میں میاں انیس دین پوری لکھت پڑھداں تاں میکوں ایہے ساریاں خوبیاں اوندے وچ نظر امدین، صحافت دے استاد ݙسیندن جو صحافت دے ترائے اصول اِن، انہائیں وچوں ہِک انفارمیشن، ݙوجھی ایجوکیشن تے تریجھا انٹر ٹینمنٹ ۔ ٻٹ کڑاک تُساں پڑھو تہاکوں کہیں نہ کہیں ڳال بارے آگاہ کیتا ویندا پیا ہوسے ، ولا اڳوں او لکھت تہاکوں کہیں ڳال بارے ݙسیندی پی ہوسے ، تعلیم ݙیندی پی ہوسے تے دڳ ݙکھیندی پی ہوسے۔ ولا تساں سارا کالم پڑھو تساکوں کتھائیں بور نہ تھیسو، ڳال دی ڳال ہوسے کھل ہس دے کھل ہس تے تعلیم دی تعلیم۔ ہِیں سانگے میں اکھینداں کہ میاں انیس دین پوری صحافت دے انہائیں سارے اصولیں تے پورے لہندن ۔ میں اے وی آکھداں جو جیہے لکھاری روز روز نی صدیاں بعد پیدا تھیندن تے ول میں اے ڳال وی کرینداں جو حیاتی دے ہر میدان اِچ قابض قوتاں جیرھیاں اساکوں تے اساݙے لکھاریں کوں کجھ نی سمجھدیاں تے آپ کوں آپ وݙا ’’اوز بک خان ‘‘ سمجھدن میں انہائیں کوں چیلنج ݙینداں جو او میاں انیس دی لکھت وانگے ہک تحریر لکھ ݙکھاوِن۔

جیویں جو میں پہلے آکھ آیاں سئیں میاں انیس دین پوری ہک شخص نی ہک عہد دا ناں اے۔ میݙی نِکی جہی لکھت انہائیں دے اتنے وݙے کم دی پورائی نی کر سڳدی، انہائیں دے کم تے تحقیق دی ضرورت اے ، ریسرچ دی ضرورت اے، یونیورسٹیاں ایں پاسے توجہ کرن تے جے توݨیں وطن وسیب آزاد نی تھیندا ، اسیݙا اپݨاں صوبہ نی بݨدا او توݨیں سرائیکی لکھاری لکھدے رہن ، وسیب دی سنڄاݨ تے وسیب دے حق حقوق سانگے لکھدے رہن، جیویں سئیں میاں انیس دین پوری لکھدے رہ ڳن، سچ تاں اے ہے جو میاں انیس وݙا بندہ ہا، لبرل سوچ دا عظیم لکھاری ، عظیم دانشور تے وسیب دا ہک عظیم انسان دوست سئیں میاں انیس دینپوری 14 فروری 2014ء کوں اللہ کوں پیارے تھی ڳیا تے انہاں کوں دین پور شریف دے تاریخی قبر ستان اِچ سپرد خاک کیتا ڳیا۔جیویں خوشبو اپݨاں تعارف آپ ہوندی اے ، ایویں سئیں میاں انیس دین پوری دی لکھت وی اپݨاں تعارف آپ اے ،چھیکڑ اچ میں اے آکھساں جو سرائیکی لکھاری اللہ سئیں کنوں جو دل آوے منگن پر اے ضرور منگن جو اللہ سئیں آں ! اساں کوں میاں انیس دین پوری سئیں وانگے لکھݨ دا ݙا سکھا۔

وسریاں یاداں

خواجہ فرید سئیں فرمائے ’’ یاد آوم یار دے رلڑے ، نِت پوم کروپ کللڑے ‘‘ ۔ یاداں وی کیا غضب دی شئے ہِن ۔ بندہ جیں ویلھے وسریئے یادیں کوں ولا یاد کریندے تاں ہاں مُٹھ وچ آ ویندے ۔ جیں ویلھے میں جھوک دے پندھ کوں یاد کرینداں تاں میکوں سُدھ پمدی اے جو 11 جون 1990ء کوں اپݨے شہر خانپوروں میں نے منیر دھریجہ صیب پہلا سرائیکی اخبار جھوک شروع کیتا تاں اوں ویلھے ٻہوں سارے لوک اساݙے نال تھئے ، جون دا مہینہ ، سخت گرمی تے ولا رات ݙینہہ اخبار دے کم دا باری بار ، پر ہِک جذبہ ہا ، ہک جنون ہا ، کہیں شئے دی پرواہ نہ کریندے ہاسے توݨے پگھر پیریں تئیں وہندا پیا ہوندا ہئی ، ولا وی کم کوں جُتے پئے راہندے ہاسے ۔ نواں اخبار ہئی ، نواں تجربہ ہئی ، ایں توں پہلے سرائیکی اخبار دا کوئی نمونہ یا ماڈل اساݙے سامݨے نہ ہئی ۔ جھوک اپݨی جاہ تے تاریخ وی ہا تے تاریخ ساز وی ۔ جھوک اخبار روائتی اخبار نہ ہا بلکہ روائتاں بݨاوݨ دا کم کریندا پیا ہا ۔ جھوک دے قافلے اچ سرائیکی ماء ٻولی دی محبت اچ ڈھیر سارے لوک شریک ہَن ۔ کجھ دے ذاتی مقصد وی ہوسن پر جھوک دا جیڑھا وݙا قافلہ ہا، اوندے ا چ اکثریت سرائیکی ماء ٻولی نال محبت کرݨ آلیں دی ہئی ۔ انہاں اچ ہِک ٻہوں وݙا ناں سئیں میاں انیس دین پوری دا ہا۔

نواں اخبار، نواں تجربہ

جیویں میں پہلے آکھ آیاں جو سرائیکی دا پہلا تے نواں اخبار ہا ، سرائیکی خبراں نویں سروں لکھیندیاں پیاں ہَن ، سرائیکی ہیڈ لائن تے سرخیاں نویں سروں بݨدیاں پیاں ہَن ، اداریہ نویں سروں لکھیندا پیا ہئی ، کرنٹ ایشو تے مضمون وی نویں سروں لکھیندے پئے ہَن ،ایویں سرائیکی دے وچ پہلے کالم لکھݨ دا کوئی رواج نہ ہئی ۔ سئیں میاں انیس دین پوری سرائیکی دے پہلے کالم نگار دے طور تے جھوک وچ لکھݨ شروع کیتا ۔ میاں صیب دا وی پہلا تجربہ ہئی، ایں توں پہلے او انگریزی اخبار تے اردو اخباریں واسطے لکھدے ہَن ۔ سرائیکی اچ انہاں ’’ ٻٹ کڑاک ‘‘ دے ناں تے کالم شروع کیتا ، جݙاں انہاں دا پہلا کالم چھپیا تاں پہلے ݙینہ توں ای او کالم پڑھݨ آلئیں دے دِل کوں بھا ڳیا۔ تے لوک ٻٹ کڑاک پڑھݨ دے ہیلکے تھیندے ڳئے۔ کالم اچ حالات و واقعات دی سچائی دے نال نال خالص سرائیکی زبان دا جیرھا سواد ہئی ، اوں لوکیں کوں دیوانہ بݨا گھدا ۔ ول ایہ تھیا جو جھوک دے دفتر روزانہ ہک ݙو بندے ایہو جہے امدے ہَن جیڑھے اکھیندے ہَن جو اساں سئیں میاں انیس دین پوری دی زارت کرݨی اے۔

ٻٹ کڑاک دا نشہ

’’ ٻٹ کڑاک ‘‘ دا موضوع وسیب ، وسیب دے لوک ، وسیب دی زبان ، ثقافت تے خاص طور تے وسیب دے دیہاتیں اچ رڑھ راہکی کرݨ آلے لوکیں دے مسئلے تے انہاں دے ݙکھ پاپ ہوندے ہَن ، جو وی پڑھدا ہئی، انہاں وچوں ہر بندہ ایہو کجھ آکھدا ہئی جو کالم ا چ میݙے دل دی تے میݙی ڳالھ کیتی ڳئی اے ۔ ہولے ہولے سئیں میاں انیس دین پوری دے کالمیں دی ہوک وسیب توں ٻاہر نکل تے سارے جڳ جہان اچ پُڄݨ پئی ڳئی ۔ اوں ویلھے جھوک دی اپݨے سارے وسیب اچ سرکولیشن ڈھیر ہوندی ہئی ۔ نال اے وی ہئی جو اساں ڈاک دے ذریعے سینکڑاں اخبار سارے ملک اچ انہاں لوکیں کوں بھڄیندے ہاسے جیڑھے سرائیکی ماء ٻولی نال محبت کریندن ۔ ول ایہ وی تھیا جو جھوک ہِک سوکھڑی تے سوغات بݨ ڳیا ۔ جے کوئی سرائیکی سعودی عرب توں امدا پے، دبئی توں امدا پے ، امریکا توں امدا پے یا برطانیہ توں امدا پے تاں انہائیں دے سنگتی فرمائش ایہ کریندے ہَن جو واپسی تے سرائیکی اخبار جھوک ضرور گھن آویں۔ ایویں میانوالی دے سنگتی پروفیسر سلیم احسن ݙسیندن جو میکوں نویں دلی ہندوستان اچوں میانوالی ایسوسی ایشن دے سنگتیں دی فرمائش جھوک اخبار ہوندی ہئی تے میں جݙاں ہندوستان ڳیم تاں او سارے اخبار اپݨے نال چا ڳیم جیرھے تُساں میکوں ݙاک دے ذریعے میانوالی بھیڄے ہَن ۔ میں آکھݨ اے چاہنداں جو جھوک دی معرفت میاں انیس دین پوری سئیں دے کالم دیاں دُھماں سارے جڳ جہان اچ پُڄ ڳیاں ہَن ۔ سئیں انیس شاہ جیلانی ، سئیں دلشاد کلانچوی ، سئیں امداد نظامی تے کوئٹہ وچ میزان اخبار دے ایڈیٹر ہوندے ہَن ( انہاں دا میکوں ناں وسر ڳے ) اے سارے لوک میاں صیب دے کالمیں دے دیوانے ہَن تے ایں طرح سینکڑاں نی بلکہ ہزاراں لوک میاں صیب دے کالمیں دا ذکر وݙی محبت نال کریندے ہَن ۔ جے کہیں ڄہاڑے کالم نہ چھپ سڳے ہا تاں ول لوک فون کر تے پُچھدے ہَن ’’ سئیں خیر تاں ہے ، کالم نی آیا، احٖ تاں اساݙا اخبار پڑھݨ دا نشہ پورا نہ تھیا ‘‘ ۔

میاں صیب دی سادگی

سئیں میاں انیس دین پوری ٻہوں وݙے خاندان دے فرد ہووݨ دے باوجود اصلوں سادہ زندگی گزریندے ہَن ۔ دین پور شریف دے خانوادے کوں کون نی ڄاݨدا ، آپ دا تعلق اوں خاندان نال ہئی توݨیں جو آپ پیرانِ پیر ہَن پر میاں صیب پیری مریدی توں ہمیش پرے رہندے ۔ موٹے کپڑے پیندے ہَن ، سائیکل تے سفر کریندے ہَن ، غذا اصلوں سادہ ہئی ، ݙاڈھے مُحت آلے انسان ہَن ۔ جھوک تے آون ہا تاں ساریں کوں مِلدے ہَن ، خیر خوش کریندے ہَن تے سب دا حال حویلہ گھن تے سامھے کُرسی تے تھی ٻہندے ہَن ، میں کئی واری آکھیا جو تُساں میݙی کُرسی تے ٻہو ، میاں صیب آکھدے ہَن جو اے کݙاہیں نہ تھیسے ، میں تہاݙے سامݨے ٻیٹھاں ، سوہݨاںلڳداں ۔ میں کئی واری ݙٹھا جو وسیب دے کجھ لوک دفتر دے سامھے لنگھدیں ہوئیں میاں صیب کوں ݙیکھ تے، بھڄ تے آون ہا ، میاں صیب دے پیریں پوون ہا پر میاں صیب ہر غریب امیر کوں تھٻا بھر تے اُتے اُٹھا کھڑیندے ہَن ، ولا بھاکُل پا تے مِلدے ہَن تے اکھیندے ہَن جو میں ایں قابل کائنی ، ایہ کم نہ کیتا کرو ، وݙی ڳالھ تاں ایہ ہے جو او پیر ، عالم تے زمیندار گھراݨے نال تعلق رکھدے ہَن پر ہمیشہ انہاں اپݨی زبان تے اپݨے قلم دے ذریعے جو درس ݙتا ، او ایہ ہئی جو جیرھے چنڳے پیر ، چنڳے عالِم تے چنڳے وݙکے ہِن ، اساں انہائیں دے جُتی جوڑ ہیسے پر مَکری مُلاں ، ٹھڳو پیر ، ظلمی جاگیردار توں اساں تیز گام آنگے پرے بھڄدوں ، میاں صیب اپݨے ہر عقیدت مند ، ہر مِلݨ آلے کوں ایں ڳالھ دا باقاعدہ درس ݙیندے ہَن ، تُساں آپ کوں آپ سنڄاݨو ، تُساں آپ کجھ ہیوے، جنہاں دے پیریں پمدو ، انہائیں دے پَلے کجھ کائنی۔ او جیڑھی ڳالھ اکھیندے ہَن یا جو کجھ لکھدے ہَن ، اوندے اُتے عمل وی کریندے ہَن ۔

جھوک دی یاد

اخبار دی سرکولیشن دے مسائل دی وجہ توں اساں فیصلہ کیتا جو جھوک کوں خانپور دے نال ملتانوں شروع کیتا ونڄے ، ایں سلسلے اچ اساں ساریں سنگتیں نال صلا ثواب کیتی ۔ ساریں سنگتیں آکھیا جو ٻہوں چنڳا فیصلہ اے ، ماشااللہ کرو، بسم اللہ کرو پر میاں صیب چُپ کر ویندے ہَن ، انہائیں دی خاموشی دے اندر وی وݙا خطاب ہئی ، ہک ڄہاڑے میں آکھیا سئیں تُساں کُھل تے اپݨے دل دی ڳالھ نی ݙسیندے، تہاکوں اے فیصلہ چنڳاں نی لڳدا تاں اساکوں ݙسو ۔ میاں صیب آکھیا جو تُساں فیصلہ کیتے ، تُساں اینکوں بہتر سمجھدو ، میں تہاݙا دل نی تروڑݨ چہندا پر خانپور دیاں رونقاں ویندیاں راہسن ۔ میں آکھیا سئیں ایندا مطلب ایہ ہے تُساں چہندو جو اساں نہ ونڄوں ۔ میاں صیب آکھیا کہ میں ولا وضاحت کرینداں جومیں رُکیندا نی ، تُساں آپ سوچو جو جھوک خانپور دا کیا تھیسے ؟ہُݨ تُساں فیصلہ کر چکو تاں ماشااللہ کرو ، اساݙیاں دعائیں تہاݙے نال اِن ۔ ول اساں ݙٹھا جو میاں صیب دے وِپرے تے جھورے غلط نہ ہَن ۔ جھوک خانپور دے رونقیں دے وچ فرق آ ڳیا ، ول میکوں کجھ سنگتیں ݙسیا جو میاں صیب ہُݨ شہر آوݨ کیتے دین پور چوک توں دو آبہ پُلی تے ولا ٹرنک بزار آلے پاسے اپݨے دفتر آ ویندن تے جیڑھے پاسے جھوک دا دفتر اے یعنی شاہی روڈ آلے پاسوں کائنی امدے ۔ میں آکھیا الاہے کیا ہوسے ؟ چلو خانپور ویساں تاں پُچھساں ، میں ملتانوں گھر ڳیا ، ولا سئیں نور تھہیم تے رئیس مختیار کھوکھر دے رَلے دین پور شریف ڳیوسے ۔ میں میاں صیب کوں آکھیا’’ سئیں تُساں جھوک تاں کیا شاہی روڈ آلا رستہ وی چھوڑ ݙتے ،کوئی ناراضگی اے ؟ میاں صیب فرمایا ظہور سئیں! تُساں ملتان جھوک لݙا ڳیو تے منیرݨ سئیں اللہ کوں پیارے تھی ڳن ، میں ہُݨ اُتھوں لنگھاں تاں میݙا ہاں گُھٹیندے ، میں اوہو بزار وی وینداں پر کہیں ویلھے جھوک دی ،تہاݙی تے منیر سئیں دی یاد آ ونڄے تاں ݙوجھے پاسوں لنگھ وینداں ۔ ‘‘

ریڈیو نال یاری

میاں صیب ریڈیو سُݨݨ دے ݙاڈھے شوقین ہَن ، ولا دور ٹی وی دا آ ڳیا ، انہاں ول وی ریڈیو نال یاری نہ چھوڑی ۔ او ݙسیندے ہَن جو ریڈیو ٹی وی توں وی ودھ چنڳاں ہے ، اساں آکھیا : سئیں ! او کیویں ۔ انہاں آکھیا جو پالے دی مُد کوں بندہ بھانویں سوڑ اچ منہ لُکئی پیا ہووے ول وی ریڈیو سُݨ گھندے ۔ ٹی وی تاں نی سُݨ سڳدا ۔ میاں صیب ریڈیو تے بی بی سی ، آکاشواݨی ، نویں دلی ، وائس آف امریکا دے نال نال ریڈیو ملتان ، ریڈیو حیدر آبادݙاڈھا سُݨدے ہَن ، ولا بہاولپور تے خیر پور ریڈیو بݨ ڳے ، انہائیں کوں وی رحٖ تے سُݨدے ہَن ۔ سرائیکی پروگرامیں دے ݙاڈھے دیوانے ہَن ۔ میاں صیب آپ اکھیندے ہَن جو اساکوں تاں ریڈیو نال اتنی محبت اے جو اساں رات کوں چِرکے ویلھے تئیں ریڈیو سُݨدے راہندوں تے سمھدے ویلھے وی ریڈیو ہاں نال ہوندے ۔

زناوریں نال محبت

میاں صیب گھروں روانہ تھیندے ہَن تاں سائیکل تے کپڑے آلا تھیلا نال ہوندا ہا ۔ میاں صیب سائیکل دے ہینڈل تے لُوہے دے تاریں آلی ہِک ٹوکری بݨوائی ہوئی ہئی ۔ واپسی تے او تھیلا ٹوکری دے وچ ہوندا ہئی ۔ میں حیران ہَم جو میاں صیب اپݨے گھر دے سارے معاملے پُتریں دے حوالے کیتے ہوئے ہِن ، انہائیں کوں کݙاہیں گھر دا سودا سود سبزی یا پھل فروٹ گھندا نی ݙٹھا ، پتہ نی تھیلے دے وچ کیا ہوندے ؟ ہِک واری تھیلا پھرولیا تاں اوندے وچ چھچھڑے ہَن ۔ میں آکھیا میاں صیب اے کیا ؟ میاں صیب آکھیا جو گھر اچ ہک ٻلی بِٖلا ہے تے ہِک گُلر اے ۔ اے سارا کجھ انہائیں سانگے ہوندے ۔ میں آکھئے صرف انہائیں زناوریں نال یاری اے یا گھر اچ کُئی ٻے وی ہِن ؟ میاں صیب آکھیا منجھیں ، ڳنویں ، ٻکریاں تے لیلا پارھو، ککڑیں تے پکھی پرندے ،سب کجھ ہے ، انہائیں دے کرݨ کرتݨ آلے وی ہِن پر او حلال زناور اِن ، انہائیں دی ہر کوئی کریندے پر انہائیں شودیں دی میں آپ کرینداں۔میاں صیب مُسکئے تے آکھیونے جو اساں مسلمان حلال زناوریں دی سیوا داری ، انہائیں دی محبت اچ نی کریندے بلکہ ہِیں سانگے کریندوں جو ہِنائیں کوں کونہہ تے اساں آپ کھاوݨاں ہوندے یا ول قصائیں کوں ݙے تے پیسہ کماوݨاں ہوندے ۔

کتابت

میاں صیب کوں اپݨے کالمیں دی کتابت تے پروف ریڈنگ دا ݙاڈھا وِپرا ہوندا ہئی ۔ او اکھیندے ہَن جو میݙے کالمیں دی کتابت او کاتب کرے جیڑھا غلطیاں تھولیاں کریندا ہووے۔ سئیں غلام یٰسین فخری جیرھے جو ٻہوں وݙے خطاط ہووݨ دے نال نال آپ چنڳے خوش نویس وی ہَن ، ہمیش ایہا ڳالھ کریندے ہَن ‘ میاں صیب دے کالمیں دی کتابت کہیں ویلھے نواز شاہ ، کہیں ویلھے حبیب اللہ خیال ، کہیں ویلھے طارق دھریجہ ، کہیں ویلھے نواز دھریجہ تے کہیں ویلھے کوئی ٻیا کریندا ہئی ۔ ادل بدل تھیندی رہندی ہئی ، کاتب وی آئے ڳے راہندے ہَن ، سوہݨاں خط نواز دھریجے دا ہا پر کہیں ویلھے او غلطی کرے ہا تاں ݙاڈھی خوفناک ہوندی ہئی ۔ جیویں ہِک واری انہائیں ’’ جُتی تیݙی چِیک مچیکاں ‘‘ لکھدیں ہوئیں ج کوں چ آلے ترائے نقطے لا ݙتے ۔ شُکر اے میاں صیب چھپݨ کنوں پہلے پڑھ گھدا ولا انہاں آکھیا نواز سئیں! ہوش نال کتابت کیتی کرو ۔

بھٹو نال محبت

میاں صیب کوں ذوالفقار علی بھٹو نال ݙاڈھی محبت ہئی ۔ انہاں واسطے مسئلہ اے ہا جو سارا دین پور شریف بھٹو دا مخالف ہوندا ہا پر میاں صیب اپݨی ڳالھ توں کݙاہیں پرے نہ تھئے ۔ ہِک وقت اے آیا جو دین پور شریف دے سجادہ نشین تے میاں صیب دے وݙے بھرا مولانا سراج احمد دین پوری محترمہ بے نظیر بھٹو دے دور اچ پیپلزپارٹی نال رَل ڳے تے انہائیں کوں وزیراعظم دا مشیر مذہبی امور تے رویت ہلال کمیٹی دا چیئرمین وی بݨایا ڳیا ۔ ایں ڳالھ تے میاں صیب ݙاڈھے خوش اِن جو دین پور شریف تے پیپلز پارٹی ہِک تھی ڳن ۔ میاں صیب دی خاص ڳالھ اے ہئی جو او اندروں ٻاہروں ہِک ہَن ۔ پیر ہوندیں ہوئیں وی انہائیں کݙاہیں پیریں آلا ویس نہ وٹایا ، یا آپ کوں آپ پیرزادہ نہ لکھوایا ۔ او انسان ہَن ، فرشتے نہ ہَن ، انہائیں وچ انسانیں آلیاں کمیاں خامیاں سب کجھ ہَن پر او فرشتیں توں ودھ ہَن جو او کݙاہیں بہروپئے بݨݨ دی کوشش نہ کیتی ہانے ۔

جھوک دے خلاف محاذ

سرائیکی اکھاݨ اے ’’ جِتھ وݨ نہ ہووے ، کنڈیرا وی وݨ اے ‘‘ ۔ ایہو حال خانپور اچ ہئی ۔جھوک آوݨ کنوں پہلے خانپور اچ اساݙے اردو ٻولݨ آلے بھرانویں دے ہِک ݙو اخبار شائع تھیندے ہَن ، ہَن تاں او اخبار وی ’’ منشاء وار ‘‘ پر اساݙے اردو آلے بھرا جھلیجݨ اچ نہ امدے ہَن ۔ چالہی پنتالی سال انہاں خانپور دی صحافت تے راج کیتا ۔ جیویں مرضی آوے تے جیں ویلھے مرضی آوے ہا چنڳے چنڳے شریفیں دی پڳ لہا گھندے ہَن ۔ جھوک آیا تے آوݨ نال سارے وسیب دی اکھ دا تارہ بݨ ڳیا ۔ ہر پاسے ہُل ہُل پئے ڳی ۔ جھوک دی سرکولیشن ݙینھ و ݙینھ وادھو وادھ تھیندی ڳئی۔ اساݙے اردو آلے بھرانویں کوں اے ڳالھ چنڳی نہ لڳی ۔ انہاں جھوک دے خلاف محاذ بݨا گھدا ،کجھ اپݨیں وی ہُنائیں نال رَل ڳے ۔ جھوک دے خلاف روز درخواستاں ، کہیں ویلھے صدر کوں ، کہیں ویلھے وزیراعظم کوں ، کہیں ویلھے گورنر کوں تے کہیں ویلھے وزیراعلیٰ کوں تے کہیں ویلھے ضلعی انتظامیہ دے ڈپٹی کمشنر کوں ۔ الزام اے ہوندا ہئی جو سرائیکی اچ اخبار دا مطلب لسانی تعصب اے ،حکومت دے خلاف اشتعال انگیز خبراں چھپیندن ، سرائیکی صوبے واسطے کم کریندن ، ٻیا الزام اے جو انہاں کول اپݨا پرنٹنگ پریس کائنی تے پریس اینڈ پبلی کیشن آرڈیننس دے تحت اے غیر قانونی اخبار چھپویندن ۔ ایندے نال نال او ہر چھپݨ آلے اپݨے شمارے اچ جھوک دے خلاف کالم وی لکھدے ہَن ۔ اساں پیشیاں بھگتیندے رہ ڳیوسے تے میاں صیب انہائیں کوں اپݨے کالمیں وچ جواب ݙتی رکھدے ہَن ۔ میاں صیب ’’ ٻٹ کڑاک ‘‘ اچ لکھیا جو خدا تُساں کنوں پُچھے مشرقی تے مغربی پاکستان اچ اردو ٻولݨ آلیں دی تعداد ݙو فیصد ہئی تے اے ݙو فیصد وی اِتھائیں دے واسی نہ ہَن ، ہندوستان وچوں آئے ہَن ۔ اساں ݙو فیصد لوکیں دی مسافر زبان کوں قومی زبان منیا ، رات ݙینھ تہاݙے اردو آلے اخبار، رسالے شائع تھیندن ، حکومتی ادارے وی لکھاں ، کروڑاں روپے ݙینھ رات اردو دی ترقی واسطے خرچ کریندن، جے اساݙی ماء ٻولی دا ہِک اخبار آئے تاں تہاکوں ساڑ پئے ڳے ۔ کیونجو اے نماݨی سرائیکی زبان اچ اے، ایں سانگے تُساں اکھیندو جو اے لسانی تعصب اے ۔ جے اے لسانی تعصب اے تاں ول اردو وی تاں ہِک زبان ہے ، اے وی تاں وݙا لسانی تعصب اے ۔ بحث دا اے سلسلہ جاری رہ ڳیا ، میں ذاتی طور تے انہاں صاحبان کوں ونڄ تے ملیا وی سہی جو بھئی اپݨی صحافی برادری ہِک اے ، اساݙا تہاݙے نال کوئی تنازعہ یا جھیڑا کائنی ، جے اساݙا جھیڑا ہے تاں تخت لاہور نال ہے ، تُساں مہربانی کرو اساݙے ٻکیں نہ پوو۔ پر او نہ رُکئے ، کالمیں آلا سلسلہ وی جاری رکھیا ، جھوک دے خلاف ایں محاذ بارے ہِک واری میاں انیس دین پوری صیب اپݨے کالم دے آخر اچ لکھیا جو اے اہل زبان اِن ، انہاں کوں سرائیکی سمجھ نی امدی ، ہِیں سانگے میں انہائیں کوں انہائیں دی زبان دے ہِک شعر اچ التجا کرینداں جو ’’ بے سبب ہوتے ہو کیوں دست و گریباں مجھ سے، چھوڑو میرا داماں چھوڑو میرا کچھ اور پکڑ لو‘‘۔مارکیں کوں اے ڳالھ کھا ڳی تے او بھڄ تے دھریجہ نگر پُڄ ڳے ۔ اساݙے بزرگ ہوندے ہَن بابا امان اللہ دھریجہ ؒ انہاں کوں آکھیونے جو اساݙے نال اے ظلم تھی ڳے ۔ بابے سئیں فرمایا جو بھئی ٻال اِن ، انہاں کوں سمجھیسوں ۔ تاں نقوی صیب ول ول آکھن حضور یہ پڑھیئے ، یہ پڑھیئے ۔ بابا سئیں ݙیکھ کرائیں ولا ولا آکھن ہا ہا غلط لکھئے ، انہائیں کوںسمجھیسوں ۔ نقوی صیب ولا ہِک واری لوظ تے انگل رکھ تے آکھیا حضور اس اور پر غور فرمائیے۔ بابا سئیں آکھیا لا حول ولا میں انہائیں کوں چنڳے طریقے تے سمجھا ݙیساں ، پرتُساں وی کجھ خیال کرو جو ہِک اساݙا سرائیکی اخبار آئے ، تُساں محاذ بݨاگھدے ۔ اے چنڳی ڳالھ نی ۔ ایندے بعد صاحبان چپ تھی ڳے پر او تاں چپ تھی ڳے پر کجھ ایجھے لوک وی ہَن جیرھے سارا ݙینھ جھوک اچ راہندے ہَن ، اپݨیاں خبراں وی لویندے ہَن تے ولا جھوک دے خلاف گم نام نویسیاں وی کریندے ہَن ۔ میاں صیب ایجھے لوکیں کوں کئی واری اپݨے کالمیں وچ سبق سکھایا ہا ۔

درخواستی صَیب تے مفتی صَیب

میاں صَیب ہِک ڳال اے وی سُݨیندے ہن جو میں امروز اخبار دا نمائندہ ہَم ، اخبار دے ایڈیٹر سئیں مسعود اشعر ہن، ٻہوں وݙے صحافی تے دانا آدمی ہن، انہائیں دا حکم ملیا جو اساں خان پور امدے پیوں ، مولانا عبداللہ درخواستی نال ملاقات دا اہتمام کرائو، میں حضرت دے صاحبزادے مولانا مطیع الرحمن کوں مل تے اے ڳال ݙسی ، اُنہاں آکھیا جو حضرت صَیب ٻاہر ڳے ہوئے ہن تے کل تئیں آ ویسن، چنڳی ڳال اے ملاقات تھی ویسے،کجھ ݙینھ بعد حسب پروگرام مسعود اشعر صَیب آ ڳئے ، اساں مخزن العلوم ڳیوسے ، مطیع الرحمن صَیب فرمایا جو پہلے تُساں سئیں کوں  مل تے اُنہاں کوں بریف کر ݙیوتاں جو سیاسی حوالے نال چنڳی ڳال مہاڑ تھی سڳے، میں ونڄ تے حضرت صَیب کوں مسعود اشعرصَیب دا ݙسیا ، تاں اُنہاں اردو اِچ فرمایا ’’ میں کسی اخباروالے کو نہیں ملتا، یہ جھوٹ لکھتے ہیں ‘‘ ول او میݙے آکھݨ تے من ڳئے تے ملاقات تھی ڳئی،جے ایویں نہ تھیوے ہا تاں میݙی سبکی تھیوے ہا تے او آکھن ہا جو اے کیہو جہے سیاستدان اِن جیرھے اخبار آلے کوں نی ملدے۔ انہاں ݙینھ اِچ مولانا مفتی محمود وی دین پور ہن ، میں مسعود اشعر صَیب کوں ذکر کیتا ، اُنہاں آکھیا جو بالکل ملاقات دا پروگرام بݨائو، میں مفتی محبوب صَیب کول ڳیا، او ٻہوں خوش تھی ڳے تے لحظے وچ بݨ جُݨ تے فٹ فاٹ تھی ٻیٹھے، بہر حال ملاقات تھی ڳئی، اساں اپݨے ایڈیٹر کنوں سر خرو تھی ڳیوسے۔

ٻٹ کڑاک دے کردار

سئیں میاں انیس دین پوری دے ٻٹ کڑاک دے چار کردار ہن۔

1۔ مولوی بھن تروڑ

2۔ منشی مُک مُکا

3۔ صوفی سرمچو

4۔ ماسٹر ڳنڈھ تروپ

میاں صَیب جیرھے خاص خاص کالم لکھدے ہن انہاں چار کرداریں دے ناں وچ ضرور گھن امدے ہن، اے چار ڄݨے میاں صَیب دے خاص دوستیں وچوں ہن، انہائیں دے اپݨے اپݨے اصل ناں وی ہن پر میاں صَیب انہائیں کوں جو ناں ݙتا ول ایہے ناں انہائیں دی شخصیت دا حصہ بݨ ڳے، مولوی بھن تروڑ دے بارے اکھیندن جو انہائیں دا کم اے ہئی جو کوئی ڳال کتھائیں رُک ڳی اے ، صلاح نی پی تھیندی ، یا جھیڑا نی پیا تھیندا تاں مولوی اکھیندا ہئی جو میں بھن تروڑ کر تے اَجھو آیا، ہِیں سانگے میاں صَیب اوندا ناں مولوی بھن تروڑ رکھ ݙتا۔ منشی مُک مُکا وپاری وݙے وپاری دی منشی گیری کریندا ہئی تے زمینداریں نال مُک مُکا کریندا ہئی، ہِیں سانگے اوندا ناں منشی مُک مُکا پئے ڳیا۔ صوفی سرمچو سُرما وِچیندا ہئی تے سُرمے داݨی نِت نال رکھیندا ہا تے جینکوں گھٹ سما پووے ہا سُرمے داݨی اِچوں سرمچو کڈھ تے اوندے اکھیں اِچ پھریندا ہا۔ ایویں ماسٹر ڳنڈھ تروپ ہِک درزی دا ناں ہا ، او نِت کپڑا کُھٹائی رکھیندا ہا ، ول ہر کوئی پُچھدا ہا جو کپڑا پورا تھی ویسے تاں او ولدا ݙیندا ہئی ڳنڈھ تروپ کریسوں۔ ہِیں سانگے میاں صَیب اوندا ناں ماسٹر ڳنڈھ تروپ رکھ ݙتا۔ میاں صَیب دے اِنہاں چار کرداریں کوں لوک احٖ وی یاد کریندن۔

جھوک دا وزیر

میاں صَیب دیاں جھوک نال ڈھیر ساریاں یاداں ہن، جے بندہ لکھݨ پووے تاں اے ہک انج کتاب بݨ ویسے،میکوں یاد اے میاں صَیب سویلے گھروں آوِن ہا تاں پہلے دھریجہ پریس تے منیر صَیب کوں ملدے ہن ، انہاں کوں خیر خوش کریندے ہن، ولا جھوک دے دفتر امدے ہن، اوں ویلھے جھوک دا پراݨا سنگتی وزیر احمد دفتر دی صفائی کریندا ودا ہوندا ہئی ، میاں صَیب ٻاہر تھی کھڑدے ہن، وزیر احمد ٻوہاری ݙے تے کرسی میزیں تے کپڑا مار تے چھنڈک پھوک جئیں ویلھے کر گھنے ہا ولا میاں اندر امدے ہن، وزیر احمد ہتھ دھو تے میاں صَیب کوں پیریں تے ہتھ رکھ تے ملدا ہا ، میاں صَیب اکھیندے ہن ابا ایویں نہ کیتا کر، ہِک ڄہاڑے میاں صَیب آکھن اے ٻال ݙاڈھا چنڳاں ایں، کون تھیندے ؟ میں آکھیا سئیں تُساں آپ پُچھو، میاں صَیب اکھیندن ابا وزیر احمد تُساں کون تھیندو؟ وزیر اکھیندے ،میراثی، میاں صَیب اکھیندن او ہو ،اوہو پُتر میراثی کوئی ذات نی، اے لوّظ میراث کنوں ہے تے اڄکل ڳاوݨ آلیں دے پیشے دے طور تے استعمال تھیندے، اے پولی، موچی، میراثی ،نٹ، کُٹاݨے،چڑھوئے ، درکھاݨ اے سارے پیشے ہن ذاتاں نی، اے سارے پیشے قابل احترام اِن۔ کمی او نی جیندے کول ہنر یا کسب اے ، کمی او ہے جیندی سوچ اچ کمی اے، آکڑ ، غرور تے پھتریڑ اے۔ میاں صَیب  وزیر دے سر تے ہتھ پھیریا تے آکھیا وزیر توں ’’ جھوک دا وزیر ‘‘ ایں۔ ایندے بعد وزیر کوں احٖ تئیں لوک جھوک دا وزیر سݙیندن۔

سوہݨاں خط

میاں صَیب دا خط ڈھڳ سوہݨاں ہئی، میاں صَیب اپݨاں کالم لکیر دا کاغذ تے لکھدے ہن ، لکھائی ایجھی سوہݨی ہوندی ہئی جو موتی پروتے کھڑے ہووِن۔ ہُݨ میکوں خیال امدے جو میاں صَیب دے اپݨے ہتھ دے لکھیے ہوئے اوہے کالم سانبھ سانبھ تے رکھی آئوں ہا تاں احٖ ہُنائیں کالمیں کوں ٹریسنگ پیپر تے فوٹو کاپی کر تے چھاپ ݙیوں ہا تاں ہِک تاں غلطیاں نہ ہووِن ہا تے ݙوجھا میاں صَیب دے اپݨے ہتھ نال لکھی ہوئی چیز ہِک یادگار ورثہ وی ہووے ہا۔ ہک واری میں میاں صَیب کوں میاں صَیب تہاݙا خط ݙاڈھا سوہݨائے ، میاں صَیب آکھیا سئیں خط تاں خواجہ فرید دا ہا ، اسیݙا وی کوئی خط اے؟ میݙے منہ ابڑ غُت اے لوّظ نکلیا جو خواجہ فرید سئیں خوش خط ہن؟ میاں صَیب مُسک پے تے آکھیو نے جو خواجہ سئیں ریاست بہاولپور دے نواب کوں ہک یادگار خط لکھیا ہئی ، میں اوں خط دی ڳال کریندا پیاں، میں پُچھیا او خط کیا ہا؟ میاں صَیب آکھیا جو نواب صَیب ہِک بندے کوں ریاست بدر کر ݙتا ہئی، او بندہ دھاں چا تے خواجہ صَیب کول ڳیا ، خواجہ صَیب لکھیا

صادق!

زیر تھی

زبر نہ بݨ

متاں پیش پووی

میاں صَیب دی اے ڳال سُݨ تے میں وی مُسک پیُم تے آکھیُم ، میاں صَیب تساں اپݨی خوش خطی آلی ڳال کوں خط آلے پاسے ولاکا ݙے ڳیو پر خط دی ڳال وی تاریخی تے چنڳی سُݨائی اے، دل خوش تے ایمان تازہ تھی ڳے، اللہ سئیں تُہاکوں خوش رکھے۔

چھیکڑ اچ میں عرض کریساں جو میاں انیس دین پوری دے سینکڑاں کالم اڄاں باقی ہِن، اللہ سئیں جیویں فرصت ݙیسے او کالم وی ضرور چھپویسوں ، ݙو ترائے کتابیں دا مواد بݨ ویسے۔ سرائیکی وچ شاعری ٻہوں چھپ ڳی اے ، نثر کوں چھپواوݨ دی ضرورت اے ۔ ساری قوم دی طرفوں میں سب توں پہلے سرائیکی استادیں کوں آکھداں جو او اڳوں تے آون ، ولا مالدار لوکیں کوں آکھداں جو سرائیکی ماء دھرتی دا رزق حرام کرݨ دی جاہ تے سرائیکی ماء ٻولی دی ترقی، سرائیکی دیس دی قومی آزادی تے صوبہ سرائیکستان سانگے اپݨے وسائل خرچ کرن۔ ایہو سنیہا میاں انیس دین پوری تے انہائیں دی کتاب ٻٹ کڑاک دا ہے ۔

جہانگیر مخلص تے اوندی شاعری

میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا

کہیں وی آفاقی شاعر دی شاعری آس اُمید تمنا تے خواہش توں خالی نی ہوندی ۔ ایہا آس مُراد مخلص دی شاعری دا مرکزتے محور اے ۔ میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا ،نظم وی ہے تے کتاب دا ناں وی ۔ ڈِٖسݨ اِچ کوٹ ݙیراور کوں ارداس اے پر اصل اِچ جاڳݨ دی ارداس تے سنیہا سارے وس وسیب تے اوندے اِچ وَسݨ آلے سارے لوکیں سانگے ہے ۔ میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا ، تیکوں صدیاں آن سلام کرن ، ہر راہ دے رُلدے لوکاں کوں ، شالا وسدا ݙیکھاں جھوکاںکوں ، ہُݨ موڑ پچھوں تے واڳ ولا ، میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا ، میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا ، میݙا کوٹ ݙیراور جاڳ ولا ۔

پرہ باکھ۔ پہلا تعارف

’’پرہ باکھ‘‘ جہانگیر مخلص نال پہلا تعارف ۔ جیا سئیں! پرہ باکھ سئیں جہانگیر مخلص نال پہلا تعارف ہئی ۔ اکتوبر1992ء اِچ پرہ باکھ اساں دھریجہ پرنٹرز خان پور توں چھاپی ۔ اوں ویلھے پہلے سرائیکی اخبار جھوک دا عروج ہا ، صدیں دے بے زبان سرائیکیں کوں جھوک دی شکل ا چ زبان مل چکی ہئی ، ہر پاسے سرائیکی سرائیکی ہئی ، جیویں سرائیکی صحافت اِچ جھوک ہک انقلاب ہا ، ایویں سرائیکی دے مزاحمتی ادب وچ پرہ باکھ ہک ٻہوں وݙا انقلاب ہا ۔ سئیں جہانگیر مخلص اپݨے موہری اَکھریں کوں ’’کھڑے پاݨی اِچ وَٹا ‘‘ دا عنوان ݙتا ۔ سچ پُچھو ’’پرہ باکھ‘‘ جھوک اخبار وانگے کھڑے پاݨی اِچ وَٹا ثابت تھئی ، کتاب چھپݨ دے بعد مخلص دے انقلابی کلام دی صورت ا چ سرائیکی تحریک دے کارکنیں دے ہتھ ݙانگ آ ڳی ،قوم کوں تے تحریک کوں ہمت حوصلہ تے وقار ملیا۔پرہ باکھ کوں لوکیں ہتھ و ہتھ گھدا تے مخلص سئیں دی شاعری ہر سرائیکی کٹھ میل دا ترانہ تے انقلابی نغمہ بݨ ڳئی ۔ جیویں قومی سطح دا ہر سیاسی جلسہ فیض تے جالب دے شعریں توں بغیر اَدھورا سمجھا ویندا ہا ، ایویں وسیب دا ہر سیاسی ثقافتی تے ادبی کٹھ جہانگیر مخلص دی شاعری توں سِوا بُٖٹہ لڳدا ہا ۔ ’’پرہ باکھ‘‘ دیاں نظماں نویں سِجھ دے ناں ، سرائیکی نینگر ، سڄݨ حالات کیا پُچھدیں، ممبریں دے ناں ، پھٹی دا بھا ، ایں توں پہلے ،خصوصی عدالتاں ، اَٹھویں ترمیم ، بہاریں دی آمد تے ہارس ٹریڈنگ تے ایہو جہاں ٻیا نظماں ،سرائیکی سیاسی کارکنیں کوں زبانی یاد تھی ڳیاں ۔ ’’پرہ باکھ‘‘ دی شاعری وسیب دے لوکیں دا نواں بیانیہ ہا ، جینکوں وسیب دے لوکیں ہر جاہ تے کھول کھول تے بیان کیتا ۔ جیویں میں پہلے آکھ آیاں ’’پرہ باکھ‘‘ میݙے نال جہانگیر مخلص دا پہلا تعارف ہئی ۔ جے گاٖل کوں ودھائوں چا تاں ’’پرہ باکھ‘‘ صرف میݙے نال نیں ساری قوم نال جہانگیر مخلص دا تے جہانگیر مخلص نال وسیب دا پہلا تعارف ہئی۔

اساں کون؟

ہر اوں شاعر دی شاعری وݙی بݨدی اے جیندی اپݨی سُنڄاݨ ہووے ، شاعر ی تاں ہر کوئی کریندے پر اپݨے  آپ آنگے کوئی کوئی کریندے ۔ جہانگیر مخلص وسیب دا ایجھا مہاندرا تے وکھرا شاعر اے جیندی شاعری اِچ اپݨی سُنڄاݨ اے ، او جو کجھ لکھدے اپݨے رنگ اِچ لکھدے ، اے ٹھیک اے جو نویں شاعر انہائیں دی ریس پرِیس اِچ اُنہائیں دے رنگ اِچ لکھݨ دا تردُل کریندن پر مخلص شئیں دی شاعری دا اپݨا رنگ تے اپݨی خوشبو اے ۔ اساں کون؟ تساں ݙیکھو ، مخلص سئیں کیویں ݙسیندن جو اساں کون؟:

سولاں وات حیاتی ساݙی گِٖݨ گِٖݨ ساہ پے جیندوں

تن دے بوٹ گراں ہِن ساݙے رت وی اپݨی پیندوں

شام تھیوے تاں پھٹیل بُت کوں پھنبے رکھ رکھ سیندوں

سُکھ دا ساہ نی سئیت اساݙی اساں سرائیکی تھیندوں

اللہ ڄاݨے

کے تئیں ساݙی سئیت نہ وَلسی ، کے تئیں ڈُٖکھ جھلیسوں، کے تئیں ساݙیاں نسلاں بݨدے رہسن بھاݨے ، اللہ ڄاݨے ، جیا سئیں! اے او نظم اے جیڑھی 25سال پہلے شہزادہ سخاوت حسین توں سُݨی تاں میݙی لُوں لُوں وچوں آواز آوݨ پئے ڳئی ، کے تئیں کے تئیں؟ اوں ویلے وی مخلص سئیں دی زبان اِچ آکھ ݙتا ، اللہ ڄاݨے ۔ پر اللہ ڄاݨے آکھ تے اساں اپݨی جان ’’کے تئیں ‘‘چھڑائی رکھسوں ۔ مخلص آکھدے سیاݨے تھیوو اَکھ بھالو ، مخلص پنجوی تریہہ سال پہلے جیڑھی گاٖلھ کیتی ہئی اَحٖ وی اوہا گاٖل اے ، اَحٖ وی گنجا شاہی اے ۔ مخلص آکھدے:

کے تئیں ساݙی رَت وچ مخلص ٹوپیاں رتیاں تھیسن

کے تئیں کھاسن ماس اساݙا گنجے ککے کاݨے

اللہ ڄاݨے

مخلص سئیں دی ایں نظم دے نال ’’نویں سِجھ دے ناں‘‘ تے ’’سرائیکی نینگر‘‘ وی پڑھݨ دی ادراس کریساں۔تے نال اے وی آکھساں جو مخلص سئیں دی ساری شاعری تے اوندا ہک ہک شعر پڑھݨ دے لائق اے۔ میکوں ایں ڳال دا اندازہ ہے جو میݙی لکھت مخلص سئیں دی شاعری تے ’’ادبی تبصرہ ‘‘کینھی ، میں ڈھیر ساریاں ڳالھیں ایݙوں اوݙوں دیاں کیتن ، اپݨے موضوع تے وی نی رہ سڳیا پر میݙا تے مخلص سئیں دا لیکھا ہکو سنواں ہے جیویں او شاعری کریندن تے خوشی دے ڳاوݨ اچ وی ماء دھرتی نال تھیوݨ آلی وانجھ دا قصہ گھن امدن ، ایویں میں وی پٹڑی توں لہہ ویندا ہوساں پر سبھ کجھ ہمتے نیں کریندا ، ماء دھرتی ماء ٻولی تے وس وسیب دے ݙکھ اتنے ہن جو اے سبھ ربوں تھی ویندے۔

مخلصؔ دے شوق

جہانگیر مخلصؔ دا ہک شونق فوٹو گرافی ہے اوندے کول سوہݨے سوہݨے فوٹو ہِن ، انہائیں اِچوں خاصے دے خاص فوٹو اپݨی روہی تے اپݨے وسبے دے فوٹو ہِن ۔ مخلص سئیں جے مہربانی کرن تے ایہے تصویراں سوشل میڈیا تے گھن آون تاں جو سارا جگ جہان اَسیݙے وطن وسیب کوں ݙیکھ ݙیکھ تے ٹھر ٹھر پووے تے مخلص ؔ گاٖنڈھے آلا جوأن اے ،سرائیکی دے ہر کٹھ میل اِچ ویندے تے خرچ وی آپوں کریندے۔ بزم نقوی توں گھن تے سخن سفارت تئیں ڈھیر سارے بزمیں تے انجمنیں دے بانیں اِچ اُنہائیں دا ناںشامل ہے۔

جہانگیر مخلصؔ دے بارے لکھݨ اوکھائے ، مخلصؔ صرف شاعر تے اُستاد نی ، شاعر ،ادیب ، دانشور، سپورٹس مین ، سیاح تے نہ ڄاݨے کیا کیا ۔ٻہوں سیاݨاں سمجھدا، داشمند، سوجھواݨ ہمدرد تے غمگسار آدمی اے ، اپݨی مٹی دھرتی تے اپݨے وسیب نال ایویں محبت تے عقیدت کریندے جیویں جیویں دھرتی دے کہیں پتر کوں اپݨی ماء نال ہوندی اے ، جہانگیر دے انہائیں گُݨیں جہانگیر کوں جہانگیر بݨائے تے شاعری دی جہانگیری عطا تھی اے ۔ میں ڈھیر لوکیں کوں ݙٹھے شاعر وݙے ہِن پر بندے چھوٹے ۔ میں اے وی ݙٹھے جو ڈھیر شاعریں دی دنیا اپݨی ذات توں شروع تھیندی اے تے اپݨی ذات تے مُک ویندی اے ، میں ایجھے شاعریں کوں وی ݙٹھے جیڑھے ’’میں میں‘‘ کریندن تے اَنت ٻکری آلی کار اپݨے پیریں تے ٹنگیج کھڑدِن ۔ جہانگیر مخلص کوں ݙیکھداں تاں او میکوں کہیں وانگے نیں ، آپ وانگے آپ نظر دے ، میں اوندی یاری آلی عادت کوں ݙیکھداں تاں یاریں دا ہک جہان اوندے نال نظردے تے ایویں ڄاپدے، مخلص آکھدا کھڑا ہووے ’’یاری لاوݨ تے توڑ نبھاوݨ ساکوں پیر فرید دا  ڈَٖس اے‘‘۔ ہوندا کائنی پر ایویں ہے ، مخلص شاعر ہووݨ دے نال نال چنگا کھݙکار وی ہے ، نکے لا توں او چنگا فٹ بالر اے ، بہترین اتھلیٹ اے ، جمپ مارݨ ، رسہ چھکݨ ، پینگھ جھوٹݨ ، گولہ سٹݨ ، بار چانوݨ ، بھاحٖ بھڄݨ ، تاریاں ترݨ تے ٹُٻیاں مارݨ جیہاں ساریاں کھیݙاں کھیݙدے ۔ جہانگیر مخلص سائیکلسٹ وی ہے ۔ ہک قدیم سرائیکی شاعر سائیکل تے سوہݨی نظم لکھی ہئی ’’عجب رفتار سائیکل دی ݙیندی وچھڑے ملا جلدی‘‘شیئت مخلص اوں نظم دے اثر اِچ سائیکلسٹ بݨیا ہووے۔

جہانگیر مخلص اپݨی ذات اِچ انجمن اے ، جتھ ٻہندے رونقاں لا ٻہندے ، سنگتیں ساتھیں نال ٻیٹھا ہووے تاں وَل اوندے ’’مزاحیہ کلام‘‘ توں ہر ڄݨاں کِھل توں ولہوٹ ہوندے تے ککھاں گھدی ودا ہوندے ، ’’کمپنی‘‘ ساری جمع ہووے تاں وَل منہ دے بݨاوتو سازیں نال ’’قوالی‘‘ تھیندی اے ۔ ٹوک مذاق ، کھل ہَس ، ٻٹ کڑاک اِچ کوئی ماء ڄایا مخلص توں ودھ نی سڳدا۔ جہانگیر مخلص دسمبر1960ء اِچ پیدا تھئے ، اٻے سئیں دا کلہا پُتر اِے، جہانگیر ذات دا نائچ اے، میں ہک ݙینہ گاٖل کریندا ٻیٹھا ہم جو ملتان دی ملی قوم جیندے ناں تے ملتان ہے تے جئیں قوم یونان دے حملہ آور سکندر اعظم دا مقابلہ کیتا تے اوں بدبخت کوں زخمی کرکے بھڄایا ، اوں ملی قوم دے اولادیں بارے گزٹیئر ملتان اِچ ہک منظوم اَکھاݨ لکھی ہوئی اے :

سنگلی جنھاں دی ݙاݙی ، سوڈھی جنہاں دی ماء

ملی ڄݨیے پنج پُتر ݙاہر ، بھٹہ ، نائچ ، شجرا ، لنگاہ

ایں تریخی اَکھاݨ کوں پڑھ تے پتہ لڳدے جو جہانگیر وݙے حسب نسب آلا جوأن اے ۔ ہِیں سانگے وݙیاں گاٖلھیں کریندے ، تے وݙی شاعری کریندے۔ سرائیکی شاعری وچ مرثیے تے نوحے کوں وݙا کجھ ڄاتا ویندے ، مجلس عزا بھاویں دِلی ہووے ، لکھنؤ ، کراچی یا پشاور ہووے جے تئیں اوندے وچ سرائیکی مرثیہ نہ پڑھیسے او تئیں اوندے اِچ رنگ نہ آئوسے ۔ جہانگیر مخلصؔ وی مرثیہ لکھیّے ، جہانگیر مخلصؔ نوحے وی لکھین پر او مرثیے تے او نوحے ہِن سرائیکی دھرتی دے ۔ جابر تے قابض قوتیں جئیں طرح وسیب کوں کربل بݨائے ، اوندی سارے جڳ جہان ا چ مثال ملݨ اوکھی اے ، اے ڳال کون نہ منیسے جو ست دریاویں دے مالکیں دا جئیں طرح پاݨی بند کیتا ڳے تے روہی اِچ جئیں تریہہ توں لوک مَردے پِن ، وَل جہانگیر مخلصؔ جیہا حساس شاعر تے ماء دھرتی دا حلالی پُتر نوحے نہ لکھسے تاں ٻیا کیا لکھسے؟۔

میں ہک گاٖل ٻی کرݨ چہنداں ، او اے ہے جواَحٖ قومی فلسفے توں نا آشنا محمد علی درانی ، نواب صلاح الدین عباسی تے مخدوم احمد محمود جہے لوکیں ریاست بہاول پور دے سرائیکی لوکیں کوں سرائیکی قومی دھارے توں انج کرݨ دی کوشش کر تے بگا کاں بݨاوݨ دا جُرم بݨاوݨ کیتے ۔ نہ تاں سچی گاٖل اے جو ہے اَحٖ سرائیکی تحریک تے سرائیکی قومی سُنڄاݨ دی شکل نظر اَمدی پی اے ،اینکوں بݨاوݨ اِچ سارا کردار بہاول پور دا ہے ۔ جݙاں بہاول پور دے لوکیں پنجاب توں آزادی دا نعرہ ماریا ، اوں ویلے ملتان ، دیرہ غازی خان ، دیرہ اسماعیل خان ، جھنگ ، میانوالی سارے سُتے پَے ہَن ، 1970ء وچ بہاول پور دے لوک ہَن جیڑھے ڈَھکیندے پے ہَن مرِیندے پَے ہَن ، پر پنجاب دی جابر قوتیں دے سامھے سینے تاݨ تے کھڑے ہَن ۔ اوں ویلے ملک اِچ مارشل لاء ہا ، مشرقی پاکستان اِچ حالات ݙاڈھے خراب ہَن ، حکومت اپݨے سارے مخالفیں کوں گولی نال جواب ݙیندی ہئی ، اوں ویلے بہاول پور دے ایہے سرائیکی شاعر ہَن جیڑھے پنجاب دے جبر دے خلاف مزاحمتی نظماں پڑھدے ہَن ۔ لوکیں کوں او ویلہا تے او منظر نی بُھلدا جݙاں نصراللہ خان ناصر ؔ عین شباب تے جوانی اِچ سٹیج تے نظماں پڑھدا ہا تے بھیݨ بݨ تے مادر وطن دے بھرا ویں کوں اُچیاں ٻاہیں کرتے آکھدا ہا جو میݙی روہی کربل اِچ شمری سپاہ آ ڳی اے ، میݙا ویر میݙا بھرا توں کِتھ ایں؟ اے سُݨ تے سئیں سفیر لاشاری اچاچیت سٹیج تے آ تے لمبیاں ٻاہیں کرتے آواز ݙیندا ’’لبیک میݙی بھیݨ اساں جِیندے ودے ہیں‘‘۔

سرائیکی ماء ٻولی دی محبت تے سرائیکی ترانیں دے ایہے جذبے اِی ہَن جو جݙاں پنجابی فوج 24اپریل 1970ء کوں فرید گیٹ بہاول پور دے جلوس تے گولی چلائی تاں لوک سینہ تاݨ تے کھڑے رہ ڳے ۔ ولا اے تھیا جو سرائیکی ریاست بہاول پور دے سارے لوک پنجاب توں آزادی سانگے سڑکاں تے آ ڳے تے ظلم، جبر ،تشدد ، مار کُٹائی تے گولی جیل کوئی شئے انہائیں دی راہ نہ روک سڳی۔سرائیکی ماء دھرتی سانگے قربانی دا جیرھا اعزاز بہاولپور کوں حاصل تھئے او کہیں کوں نی تھی سڳیا ۔ بہاولپور ا چ گرفتاریاں تھیاں ، گولیاں چلیاں ، لوک شہید تھئے ، سزاواں تھیاں ، پرنٹنگ پریس سر بمہر تھئے ، اے قربانیاں نہ ہن تے کیا ہن ؟ اے اعزاز وی بہاولپور کوں حاصل تھیا جو سرائیکی ادارے بہاولپور بݨیے اخبار رسالے سرائیکی ا چ بہاولپور وں آئے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ وی بہاولپور قائم تھیا۔

بہاول پوری غردار

اَحٖ کجھ لوک آکھدن جو بہاول پوری غردار ء ِن ، میں آکھداں جو بہاول پوری نیں ، آکھݨ والے ایویں ہوسن کیوں جو سرائیکی واسطے سب توں پہلے تے وݙا کم بہاو لپور دے لوکیں دا ہا ۔ بہاول پور دے لوکیں دی صوبے دی تحریک پنجاب توں آزادی دی تحریک ہئی ، میں پُچھداں جݙاں وسیب دے لوک پنجاب توں آزاد تھیوݨ سانگے لڑدے کھڑے ہَن اوں ویلہے سارا سرائیکی وسیب موئیں لیکھے کیوں ہئی ، جے موئیں لیکھے نہ ہووے ہا تاں فرید گیٹ بہاول پور تے بھرا گولیاں کھمدے پِن ، مدد اپݨی جاہ ریہی ،میانوالی ، دیرہ اسماعیل خان ، جھنگ ، دیرہ غازی خان تے ملتان اِچوں کوئی مکاݨ سانگے نہ لنگھ آیا۔ اوں ویلہے بہاول پور دا شاعر ہا جیڑھا پنجاب دے خلاف نفرت تے آزادی دا درس ݙیندا کھڑا ہا ۔ اے احسان وی بہاول پور دا ہے جو اُنہاں بہاول پور صوبہ محاذ ختم کرتے سرائیکی صوبہ محاذ بݨایا تے وسیب دے سارے لوکیں کوں کٹھا کر تے ہک قوم بݨا ݙتا ۔

جہانگیر مخلص اَکھ بھالی تے شاعری دے میدان اِچ آیا تاں اوں سرائیکی قوم سانگے سب توں زائد انقلابی کلام لکھّے تے اُنہائیں دی گاٖل صرف بہاول پور دے سرائیکیں سانگے نیں ، بھل سارے وسیب سانگے ہے ۔ جہانگیر مخلص جݙاں وی گاٖل کیتی اے قوم دی گاٖل کیتی اے تے وسیب دی گاٖل کیتی ہے ۔ احٖ وی او سرائیکی قوم تے سرائیکی وسیب کوں تقسیم کرݨ آلیں دے خلاف جنگ لڑدا کھڑے ، سرائیکی قوم جہانگیر مخلص تے جتنا فخر کرے گھٹ اے۔آئو ! ہک واری ولا مکالمہ تے ڈائیلاگ تھیوے ، چند لوکیں دی وجہ توں سارے بہاولپوریں کوں سرائیکی قوم دا غردار نہ آکھیا کیوں جو احٖ وی اساں بہاولپور آلے سرائیکی سانگے اڳوں ہیسے۔

جہانگیر مخلص انقلابی شاعر؟

میں اے لکھݨ ٻیٹھاں تاں ہک سنگتی ہک شاعر دا ناں گھن تے آکھیّ ، سرائیکی دا انقلابی شاعر او ہے ، ٻیا کوئی کائنی ، میں آکھیّے او وی ہوسے پر اے نہ آکھو ’’ٻیا کوئی کائنی‘‘ اوں آکھیا میں ٻے کہیں کوں نی مَنیندا ، میں آکھیا یار! میں تئیں توں کجھ نیں منویندا ، میں تاں ہک مضمون لکھدا پیاں ، وݙا شاعر کون؟ میݙا اے موضوع نیں ، او وَل زور دا اَلاوݨ پئے ڳیا تے آکھݨ لگاٖ ’’انقلابی شاعر‘‘ دا لوظ بس ہک شاعر کوں چنگا لڳے ۔ میں آکھیا جو کھو دے ݙیݙر آلی مثال ڈھیر پُراݨی تھی ڳی اے ، میںہک ٻیا واقعہ سُݨینداں ، اوندے وچ تہاݙا جواب وی ہے تے اُنہائیں دا جواب وی جیڑھے سرائیکی کوں نیں مَنیندے واقعہ اے ہے جو:

میں ہک جاہ تے لکھیا جو سرائیکی زبان دی تریخ اتنی پُراݨی اے جتنی انسان دی اپݨی تریخ ۔9محرم دا ݙینہہ ہا ، اسا ںاپݨے دھریجہ نگر دے غستان کھڑے ہاسے ، اسیݙی وستی دا ہک اعتراضی بندہ ہے ، او میݙی ہر گاٖل تے اعتراض کریندے ، میکوں آکھیُس تساں لکھّے ’’سرائیکی زبان دی تریخ اتنی پُراݨی ہے جتنی انسان دی اپݨی تریخ‘‘۔

میں آکھیا ہا!

اوں آکھیا ، اے گاٖل کیویں ثابت کریسو؟

میں غستان اِچ پیر احمد شاہ سئیں دی قبر نال ڄال آلے پاسے اشارہ کرتے آکھیا ، اے کݙاں دی اے ؟ اوں آکھیا تُساں ݙسو میں آکھیا جو میں اپݨے ٻلپݨ توں اینکوں ایویں ݙٹھے ۔ اوں فٹ آکھیا واہ سبحان اللہ کیا دلیل اے ، ڳال ودھا تے اوں آکھیا ، اساں سرائیکی کوں صرف تریہہ چالہی سال توں ݙیکھدے پیوں میں صاف آکھداں تساں سرائیکی بارے وضاحت نی کر سڳیئے ۔

میں آکھیا جو سرائیکی نہ زبان نویں اے تے نہ لوظ ، البتہ اے ٹھیک جو ایندے اُتے اتفاق 1962ء اِچ تھئے ۔ اوں طنز کریندے ہوئے آکھیا اچھا ! انسانی تاریخ 1962ء توں شروع تھیندی اے ۔ میں آکھیا یار! ایویں نیں در اصل ! سرائیکی ایں وَݨ آلی کار اے ، جیندیاں جڑھاں ہِن پر نظر نی پیا اَمدیاں ، وَݨ ہے ، پتے ہِن ، لام لمڑیاں ہِن ، چھاں ہے ،بُٖور وی ہے ، سب کجھ نظر دا پے، جے اسیکوں ایندیاں پاڑاں نظر نی پیاں اَمدیاں تاں ایندا مطلب اے کائنی جو ایندیاں پاڑاں کائنی۔میں آکھیا ملتانی دی بزاریں سالیں دی تریخ اے ، کیا ایندی کوئی زبان ہئی ؟ میں آکھیا ڳال انقلابی شاعری دی تھیندی پی ہئی ایویں ہروں بھروں میکوں ٻے پاسے اوجھڑ تے ولا مرائے۔

سرائیکی وِچ ہک نیں ٻہوں سارے انقلابی شاعر اِن ۔ اُنہائیں اِچ جہانگیر مخلص ہک وݙا تے نشابر ناں اے ، مخلص دی انقلابی تے مزاحمتی شاعری سرائیکی وسیب دی رزمیہ داستان وی ہے تے وسیب دا نوحہ وی ۔ مخلص نہ تاں لُک چھپ کھیݙدے تے نہ اولے اِچ گاٖل کرݨ آلی جناتی شاعری کریندے ۔ اوندی گاٖلھ چِٹی پدھری ہوندی ہے تے سُݨݨ آلے کوں بھمدی وی ہے تے سمجھ وی اَمدی ہے:

نہ کوئی مخلص سݙاوے اِتھ کے نہ کوئی ساکوں خطاب ݙیوے

اساں جھیں فطرت شناس لوکیں کوں ٻیا ہُݨ نہ عذاب ݙیوے

جے تھی سڳے تاں لباں تے سکدے سوال دا کوئی جواب ݙیوے

اساݙا ستلج وِکا ڳیا ہے اساکوں تریہہ دا حساب ݙیوے

کنگݨ آلا

کنگݨ آلے دا ناں سُݨیا ہا ، ݙٹھا نہ ہاسے تے ایویں کنگݨ آلے دے سئیں صاحبزادہ شیر میاں عباسی دا وی ناں سُݨیا ہا تے ݙٹھا نہ ہاسے ، خواجے سئیں دے فرمان ’’اَکھیاں ترسن منہ ݙیکھݨ کوں ، ڳل لاوݨ کوں پھتکن ٻاہیں ،ملݨ دی سِک ݙاڈھی ہئی۔ جہانگیر مخلص سئیں ’’دیوان بالتحقیق‘‘ دا کانڈھا ݙتا ، ڄاݨ تے گسواڳیُم جو مارکہ تخت لہور دی گاٖل کریسن تے میں شہر بھنبھور دی ، تخت لہور دی کوڑی وٹپ میں توں برداش نہ تھیسے تے بے حیائی تھی پمسے ۔ کجھ عرصے بعد مخلص سئیں انہاں اے وی فرمایا عصمت اللہ شاہ صاحب محترم صاحبزادہ شیر میاں عباسی سئیں نال گاٖل کرائی ، سئیں فرمایا ’’دھریجہ سئیں آئو تے سنگتیں کوں ’’شہر بھنبھور‘‘ آلی گاٖل وی ݙسو تے کنگݨ آلے دی خواجہ فرید کانفرنس بارے وی صلاء ثواب کریسوں ، میں آوݨ دی حامی بھری۔

بہاول پور شیر میاں عباس سئیں دی کوٹھی تے شام ویلے ٻے سنگتی وی کٹھے ہَن ، لیکچر دا اہتمام ہا ، میں شہر بھنبھور دی گاٖل مُکائی تاں صاحبزادہ شیر میاں عباسی دیوان بلا تحقیق چا آئے تے فرمایا جو تخت لہور آلے لفظ کوں آپ اپݨے ہتھیں نال کٹ ݙیو۔ تے شہر بھنبھور لکھ ݙیو ایندے بعد کنگݨ آلے پروگرام دی صلاء ثواب تھئی ، کانفرنس دا نیٹا تے کارا ٻدھیج ڳیا۔

دِل کرے ویلہا تکھے تکھے لنگھے، یار دی جھوک ونڄوں ، کنگݨ آلا ݙیکھوں تے روہی ݙیکھوں ، ایویں لڳے جیویں وقت دے پیریں کوں نَیل لڳ گِٖے ہوون ، ہک ہک پل مر مر تے پیا لنگھے ، ’’غریبیں روزے رکھّے تے ݙینہ وݙے تھی ڳئے ۔ ہک ہک ݙینہ ، ہک ہک سال وانگوں لنگھیوسے ۔ اَنت ݙینہ آ ڳیا ، کنگݨ آلے پُڄ ڳیوسے، ’’جنگل اِچ منگل‘‘ اتنے وݙے دانشمند لوکیں دا میلہ ، ہک توں ہک ماہر فرید ، سارے ہک ٻے توں آل و آل روہی رنگ رنگیلی ، چک کھپ ہار حمیلاں پاوے ، روہی ریت ،ڄال ڄلوٹے ، ہر پاسے پیار محبت ، جی سئیں ، ابا سئیں ، حاضر سئیں ، نوکر سئیں نوکر ، ٻانھے سئیں دے ٻانھے ، دیاں مٹھیاں مٹھیاں سرائیکی آوازاں ۔ سارا ماحول تے منظر ݙیکھ تے دِل اچوں ہوک نکھتی جو ہائے اَحٖ میں شاعر ہوواں ہا تے ٻی کوئی گاٖل نہ کراں ہا خواجے فرید سئیں دی روہی دی شان لکھاں ہا خواجے سئیں دا قصیدہ لکھاں ہا ،کنگݨ آلا تے کنگݨ آلے سانول سلوݨے شیر میاں سئیں دا گاٖوݨ گاٖواں ہامیں شاعر ہوواں ہا تاں ایویں تھیوے ہا شاعر نہ ہووݨ دا ارمان تے غم ہا ، پر میݙی خوشی دی اوں ویلے انتہا نہ رہی جݙاں میں جہانگری مخلص سئیں دی آوݨ آلی کتاب دا مسودہ ݙٹھا ، میݙی آس کوں سوبھ ملیا جو کنگݨ آلا کوں جہانگیر مخلص سئیں نظم کر چھوڑیے، اے مخلص سئیں دے نی میݙے جذبات اِن ، پر جئیں توں پُچھسو او ائیں آکھسے۔

آ میݙا جانیاں آ میݙے دیس وچ

’’آ میݙا جانیاں آ میݙے دیس وچ ‘‘ جہانگیر مخلص دی درگھی تے شاہکار نظم اے ، نظم دے اَٹھ حصے ہِن تے ہر حصہ اَٹھ سطریں دا ہے ۔ ایں لیکھے64سطریں دی درگھی نظم اے ، نظم مسدس نیں پر مسدس آنگے کمپوز کیتا ڳے ، نظم ہک اے ، ایندے وچ گاٖل وی ہک یعنی محرومی والی ہے پر نظم دی ہک سطر اپݨی اپݨی جاہ تے وکھو وکھ نظم لڳدی اے ۔ نظم وچ شاعر اپݨے سنگتی ٻیلی ، ہمدرد تے غمگسار کوں سݙیندے جو’’ آ میݙا جانیاں آ میݙے دیس وچ ‘‘آ تے ݙیکھیں جو حاکم دا فرمان ہے ، کوئی عید براتاں تے مل نہ سڳے ، عید دی رات موکل چھڑی اِتلی ہے ، ڳلکڑی پا گھنے یار کھل نہ سڳے۔

نظم وچ جہانگیر مخلص ہک سیاݨے سوجھواݨ وانگوں سرائیکی شاعری کوں نویں دِھرتے نویں سوچ نال سامھݨے گھن تے آئے ، نظم وچ سرائیکی دے مضبوط تے تکڑے لوظ جنہائیں دا مترادف اُردو آلئیں کول کائنی ،گھن آئن جینویں جو ’’چور گپ‘‘ اینکوں اُردو آلے مارکہ دلدل آکھدن ۔ ’’ہیل‘‘ ہوا دی ہک قسم اُردو آلے مارکہ ہر طرح دی ہوا کوں ہوا آکھ ݙیندن ۔

ایویں ’’من مندریج ڳن ، نین پتھریج ڳن ‘‘جہے نج سرائیکی لوظ اپݨی شاعری اِچ ورت تے جہانگیر مخلص آپ کوں آپ ’’اہل زبان‘‘ ثابت کیتے ۔ مخلص دی ساری شاعری پسند اے ، پر اے نظم میکوں ݙاڈھی پسند اے ،ایویں لڳدے جو میݙی ونڄی ہوئی ڄاݨ سُنڄاݨ تے میݙے کھسیے ہوئے قومی اختیار کوں کہیں آواز ݙتی ہووے ’’آ میݙا جانیاںآ‘‘

سندھ نال ڳانڈھا

جہانگیر مخلص صرف شاعر نیں ، او سوجھل سوچیں دا سوجھواݨ تے ماء دھرتی دا درد رکھݨ آلا سرائیکی اڳواݨ وی ہے ۔ تھی سڳدے مخلص ایویں مخلص نہ ہووے ہا جے او وسیب یا پنجاب دی کہیں یونیورسٹی اِچ تعلیم حاصل کریندا ، مخلص دی سوچ اِچ ماء دھرتی نال محبت دا اخلاص سندھ اِچ رہݨ دی وجہ توں اَئے ۔ مخلص جام شورو سندھ پڑھدا رہ ڳے ۔ اوں ݙٹھے جو سندھ دے لوک اپݨی ماء دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال کتنی محبت کریندن۔سندھ دے تعلیمی ادارے ماء دھرتی دی محبت دا پہلا درس ہِن ۔اسیݙے وسیب اِچ وی استاد ہِن جنہائیں کوں ابوجاہل دی اولاد آکھݨ ایں سانگے جرم اے جو ابوجہل توݨیں ابوجہل ہا پر اوں اے کݙاہیں کوڑ نہ ماریا ہا جو میں عربی کائنی ، اسیݙے کول جیڑھے بے اُستاد اُستاد ٻیٹھن ، سبحان اللہ ! میں کیا آکھاں؟جہانگیر مخلص کوں پڑھو اوندی شاعری کوں پڑھو تے جے ٻیا کجھ نہ وی پڑھو تاں جہانگیر مخلص دی ہک نظم اے ’’سندھ‘‘ او ضرور پڑھو ۔

سندھ دا مطلب صوبہ سندھ نی ، سندھ مطلب پاݨی تے دریا ہے ، سرائیکی وسیب کوں ’’سپت سندھو‘‘ ست دریاویں دی سر زمین آکھیا ڳے ، ہِیں سانگے جہانگیر مخلص آکھیئے جو ’’سندھ دے نال ہے روح دا رشتہ ، سندھ ہے جند تے جان اساݙی‘‘ سندھ وادی دی اصل وارث سرائیکی قوم ہے ۔ سندھی اسیݙے بھرا ہِن پر او اساݙے ڄائے ہِن ، اساں انہائیں دے ڄائے نی ، پر وخت ویلے تے چکی دے پھیر دی گاٖل اے جو ہک سندھ آلئیں کول وطن دی سُنڄاݨ ہے تے ست سندھ دے مالک کیہل کوٹاݨے تے جانگلی اَکھیجݨ پئے ڳن ۔ سندھ نظم سندھی سرائیکی کوں ݙوں نیں ہک بݨیندی اے تے اے سنیہا ݙیندی اے جو ’’ہک ٻے سانگے مخلص تھیوو ، آپت ء ِچ پیار ودھائوو‘‘ ایویں جہانگیر مخلص دی نظم ’’سندھ طاس معاہدہ‘‘ انہائیں دے ٻہوں وݙے سوجھواݨ تے دانشمند ہووݨ دی گواہی اے ۔ سندھ طاس معاہدہ مطلب سندھ دریا دا معاہدہ نی پاݨی تے دریا دا معاہدہ ہے تے ستلج دے قتل دا معاہدہ ہے ۔ میݙے خیال اِچ صوبہ سندھ ، دریائے سندھ تے وادیٔ سندھ کوں جݙاں دِل دی اَکھ نال ݙیکھسوں تاں اساں آپ اِی آپ ہوسوں غیر کوئی نہ ہوسے۔

پارت

بیت المقدس تے فلسطین وانگوں سرائیکی دھرتی مقبوضہ بݨ ڳئی ، اساں قیدی تخت لہور تے قیدی تخت پشور دے بݨ ڳیوں ، اسیݙی دھرتی تے کیویں قبضہ تھیا؟ اساں قیدی کیویں بݨیئے؟ کوئی چور ݙاکو ݙس بناں کہیں گھر اِچ نی وڑدا ، ݙس ݙیوݨ آلے کون ہوندن؟ اے ٻاہرلے نی اندرلے یا ایں آکھوں غیر نیں اپݨے ہوندن ، اے گاٖل تاں ہئی پر ایندی سر کھری نہ پی تھیندی ہئی ۔ صحیح معنیں اِچ ایندا ویورا جہانگیر مخلص دی نظم پارت آ تے کیتا۔اے نظم 1982ء اِچ لکھی ڳئی ، وَل ایں نظم دی اتنی مشہور تھئی جو ہر پاسے ہُل ہُل پئے ڳی تے ڈھیر سارے شاعریں ایں رنگ اِچ لکھیا پر جئیں طرح سئیں جہانگیر مخلص وسیب دے لغاری ، مزاری ، گیلانی ، گردیزی ، کھچی ، قریشی تے ٻے سرداریں بھتاریں دی ملی پڑھی اے او سرائیکی دی مزاحمتی شاعری دا ہک نواں مکھ ہا۔ ایں نظم دے نال وسیب واسیں دے دماغ توں سرداری خوف لتھا تے انہائیں کوں زبان مل ڳی ۔وَل اے تھیا جو ایہے سارے سردار بھتار سرائیکی کٹھیں دے وچ ٻیٹھے ہوندے ہَن تے ’’پارت ‘‘دی شکل اِچ انہائیں دا عرس پڑھیندا پیا ہوندا ہا۔

سرائیکی ادبی مجلس دا جھیڑا

جیویں میں پہلے آکھ آیاں جہانگیر مخلص صرف ہک شاعر نیں او ماہر تعلیم تے سرائیکی قوم پرست وی ہے ۔ وسیب نال جتھ وی وانجھ تھیوے جہانگیر مخلص چُپ نیں رہندا ۔ سرائیکی ادبی مجلس بہاول پور جیرھی سرائیکی زبان و ادب دے ودھارے سانگے بݨی تے بلدیہ بہاول پور دے چیئرمین سئیں سیٹھ عبیدالرحمن بہشتی، کروڑاں روپے دی چھی کنال دے لڳ بھگ زمین مجلس کوں ݙتی ۔ بلدیہ ریکارڈ اِچ مجلس دے نال لنگھݨ آلی سڑک دا ناں شارع سرائیکی تے وݙے چوراہے دا ناں سرائیکی چوک رکھا ڳیا ۔تے چوک توں ٹیشݨ آلے پاسے ونڄݨ آلی وݙی سڑک دا ناں ’’شاہراہ سرائیکی ‘‘ رکھیا۔ ایں ادارے دے تحت رسالہ سرائیکی بریگیڈئیر نذیر علی شاہ دی اردات وچ شروع تھیا ۔ ادارے نال سئیں دلشاد کلانچوی ، سئیں ظامی بہاول پوری ،کئی سیٹھ عبیدالرحمن تے ٻئے وݙے وݙے لوک وابستہ ریہے ، بعد وچ کجھ غیر ادبی لوکیں آتے ادب کوں اکھاڑہ بݨا ݙتا تے تباہی شروع تھی ڳئی ۔ ایندے خلاف جہانگیر مخلص صرف آواز اِی نیں چاتی ،باقاعدہ جنگ وی کیتی اے پر انہائیں کوں ڈُٖکھ اے ہے جو ادب اَکھاڑہ بݨاوݨ آلئیں دے سر تے ہتھ ایجھے لالچی تے لوبھی لوکیں رکھیّے جیڑھے آپ کوں آپ ادب دا تھنب آکھدن ۔ جہانگیر مخلص آکھیئے ادب دا ناں وی آوے تے سرائیکی دا ناں وی آوے تے وَل اِتھاں اݙے چلدے ہوون تاں میں کیویں چُپ رہ سڳداں ؟جہانگیر مخلص سرائیکی ادبی مجلس کوں بچاوݨ سانگے ہر جاہ تے جنگ لڑدا پے ، اوندا ایندے وچ ذاتی مفاد کائنی او قومی مفاد سانگے لڑدا اَمدے ۔ جہانگیر مخلص 19گریڈ دا افسر اے پر اوندے مقابلے وچ او کلرک ہِن جنہائیں دا لکھݨ پڑھݨ تے علم ادب نال کوئی تعلق نیں، او نت پیشیاں پوائی کھڑن ۔ جہانگیر مخلص آکھدن جو میکوں ذاتی بھرم نی چہیدا ، قومی بھرم دی لوڑ اے ، سرائیکی شان دی ضرورت اے ۔ ضرورت ایں گاٖل دی اے جو سارے ادیب ، شاعر لکھاری تے سارا وسیب جہانگیر مخلص دا ساتھ ݙیون تے سرائیکی قوم دا ادارہ سرائیکی ادبی مجلس بچا گھنے ۔

شاعری دی کیا گاٖل کراں؟

اے سطراں لکھدے ویلے دِل اِچ آپ کوں آپ میں آکھدا ٻیٹھاں جو وسیب دے مخلص دی گاٖل ڈھیر تھی ڳئی اے ، ہُݨ اوندی شاعری دی گاٖل وی تھیوے ، پر گاٖل تاں اے ہے جو اوندی شاعری وسیب اِچوں نکلے تاں میں وی ٻاہر آواں ، مخلص دی غزل کوں چاؤں جو ایندے وچ عشق تے پیار محبت تے دی کوئی گاٖل آوے پر اِتھاں وی میں ݙٹھے جو مخلص کوں وسیب وکیڑی کھڑے۔ غزل اِچ وی وسیب اے ، وسیب دے لوک تے لوکیں دے نال ڳال مہاڑ ہے۔ ݙو چار غزلیں دے شعر ݙیکھو:

اپݨی دھرتی بُکھ افلاس دی دُھپ دے تلے ݙیہداں

ہر نینگر دے چہرے تے کہیں ݙیݨ دے نلے ݙیہداں

……………

روح دی روہی رُلی ساہ ستلج ڳیا

ہاں توں ہکڑہ دے ہوکے نکلدے ریہے

……………

اساں پپلیاں پونجھ تے پُچھدے ہیں

ساݙی سئیت سلامت کیوں کائنی

……………

ساݙیاں سوچاں ساݙے وپرے ساݙے ڄمدے ٻال

ساݙیاں مونجھاں ، ساݙے ہنجوں مٹی کھمدے ٻال

……………

اساں مونجھاں تیݙیاں اساں کونجاں تیݙیاں

سُدھ نئیں کئیں گاٖل وچ ڳئے ہیں گاٖرے اساں

……………

جہانگیر مخلص دے غزلیں کوں ݙیکھݨ دے بعد میں گیت آلے پاسے آیاں ، میݙا خیال ہا جو مخلص دے گیتیں اِچ شادی ہوسے ، خوشی ہوسے ، میندی ہوسے ،ڳانا ہوسے،  میندی دے گاٖوݨ ہوسن ، گھوٹ ہوسے ،کنوار ہوسے ، جھمر تاڑی واڄا تے دول ہوسے ، نغارہ ہوسے ، بین ہوسے ، شرنا ہوسے ، گھوٹ کنوار دے سر تے سجے سہرے تے گھوٹ کنوار دے لکھے سہرے ہوسن ، پر گیتیں اِچ وی مخلص دی گاٖل اُتھائیں کھڑی اے ، جݙاں کہیں وسیب تے مصیبتیں دے پہاڑ تُرٹ پوون ، جݙاں کہیں وسیب دے لوکیں تے ظلم دی اَنت تھی ونڄے، جتھاں ہک ہک پل وچ لکھاںلوکیں دیاں آساں امیداں تے خواہشاں قتل تھیون ،جتھاں ٻال ماء دے پیٹ اِچ ہوون تے اُنہائیں دے جیوݨ دے خاب پہلے قتل تھئے پے ہوون تاں وَل شاعر شام غریباں دی مجلس نہ پڑھسے تاں ٻیا کیا کریسے؟ شاعر بھاویں حساب لکھݨ آلا فرشتہ نہ ہووے پر قوم دے مونڈھے نال مونڈھا رلا تے ٹُرݨ آلا ایجھا کاتب تاں ضرور ہوندے جیڑھا جو ݙیکھدے او لکھدے ۔ میں سلام پیش کرینداں مخلص سئیں کوں جو غزل ہووے تے بھانویں گیت اوں جو لکھّے سچ لکھئے تے سچ دے سوا کجھ نی لکھیا ۔ گیتیں دے کجھ مُکھڑے ݙیکھو:

اپݨیاں جھوکاں آپ وسائوں رَل مِل یار گزاروں

اپݨی راہ دے ککرے کنڈے پپلیاں نال ٻوہاروں

سانول وَل آ پاروں

……………

ساری عمراں دا ڈُٖکھ ݙے ڳیوں ہُݨ سوچینداں جولانواں نہ ہا

جینکوں ہک جان سمجھا ہامی او تاں میݙا پچھانواں نہ ہا

نہ الیندا تاں مردا ہا میں

اوندی ضد ہئی الاواں نہ ہا

سرائیکی وسیب دے منتخب ممبریں دے ناں

جہانگیر مخلص دی نظم دا عنوان اِی وݙا خطاب ہے ، پہلے اسمبلی اِچ ونڄݨ آلئیں کوں کوئی کوڑ سچ نہ آکھدا ہا ، اَلاوݨ دا رواج نہ ہا ، ضیاء الحق دور جیرھے ظلم تھئے جہانگیر مخلص دُھر دے گُونگیں کوں زبان ݙتی ۔ اساں تریخ دے پچھلے پَنے پھرولوں تاں صاف نظردے رنجیت سنگھ دے حملے (2جون 1818ء) دے بعد سرائیکی وسیب کوں سب توں زیادہ نقصان جنرل ضیاء الحق دے مارشل لاء توں تھیا ، ضیاء الحق دور وچ ہیروئن تے کلاشنکوف دے عام تھیوݨ دے نال برادری ازم دے ہتھیار نال رے سینکے دھرتی دے اصل وارثیں دیاں گردناں لہائیاں ڳیاں تے پنجابی ازم وسیب وچ اتنا ودھایا ڳیا جو پنجابی دے سوا باقی سارے کمی تے شودر بݨا ݙتے ڳئے ۔ اوں ویلے ضیاء الحق دے اڳوں پچھوں ازلیں توں غردار وسیب دے جاگیردار ہِن ، کوئی گورنر بݨیا کھڑا ہا تے کوئی وزیر ، ایہے جاگیردار جنہائیں کوں نہ وسیب دی سُدھ اے تے وسیب دی زبان ، ثقافت تے شاعری دی ، جنہاں نہ کݙاہیں سرائیکی شاعری سُݨی اے تے نہ موسیقی ، نہ کوئی جھمر دے پِڑ تے دھرتی واسیں نال رَل تے دھمال پاتی اے تے نہ کݙاہیں ماء دھرتی دی شان اِچ کوئی وعظ سݨیے۔

لکھݨ پڑھݨ نال انہایں دے پیئو ݙاݙے توں کوئی تعلق نہ ہا ۔ جاگیردار تے انہائیں دیاں اولاداں لہور دے ہسپتالیں اِچ ڄمیئن تے لہور دے سکولیں اِچ پڑھین ، برائیلر آلی کار انہائیں دی پرورش تھئی اے ، جے اپݨے وطن وسیب تے ڄمدے ، اُتھائیں بانبڑے ݙیندے ، اُنہائیں دے بُت کوں سرائیکی ماء دھرتی دی مٹی لڳدی ، ولا اوہا مٹی اُنہائیں دی لُوں لُوں اِچ پہہ ویندی ، ولا میں ݙیکھاں ہا اے کیویں ماء دھرتی نال محبت نی کریندے؟ اساں غیرب چنڳے ہیسے ، رات ݙینھ مٹی نال مٹی تھی تے مٹی نال محبت کریندوں ،سرائیکی قوم تے سرائیکی ماء دھرتی کوں برباد کرݨ آلے جاگیردار تے گدی نشین سیاستدان جیڑھے ہمیش اسمبلیں اِچ رہ ڳن جیڑھے کابینہ اِچ رہ ویندن ، پر اتھاں چھائو مار ٻہندن تے گُوٹھے بݨیے ٻیٹھے ہوندن ، اُنہائیں کیتے جہانگیر مخلص سئیں ڈھیر سارا پیغام تے سنہیا ݙتے، جیرھے ساݙی دھرتی دے بݨ ڳن وپاری او کھوسے دریشک تے کھر یاد رکھیں۔

نواب تے مخلص

سرائیکی اِچ آکھدن ٻالیں دی کھیݙ اِی اُݙاہیں تے ݙیݨ دا گھر وی اُݙاہیں ۔ جہانگیر مخلص جتھ رہندے نواب وی اُتھائیں رہندن ۔  نواب ، ریاست بہاول پور دے نواب ۔ ہک ڳال میں ݙسݨ چہنداں جو اسیݙے نواب آپ کوں آپ عربی اَکھویندن پر سر تے ٹوپی ترکی رکھدن ۔ حالانکہ ترکیں تے عربیں دا آپت وچ جتنا جھیڑا تے نکھیڑا ہے او سب کوں پتہ ہے ۔ بندہ جتھاں رہوے جتھاں ڄاوے او اُتھائیں دا ہوندے ۔ اڄوکے نواب صلاح الدین سئیں کوں اَحٖ وی پتہ کائنی جو اساں سرائیکی تھیندوں ، او ریاستی اَکھویندن حالانکہ ریاستی کوئی قوم کائنی ، ریاستی قوم ہووے ہا تاں خیر پور تے حیدر آباد آلے نواب تے سوات آلے نواب ریاستی اکھواون ہا۔ اساݙے نواب سرائیکی قوم دی عظمت دی نشانی سرائیکی پڳ دی جاہ تے گملے آنگے رَتی ٹوپی جیڑھی جو پڑوپی دی بھاند ݙیندی اے رکھی ودن، مخلص سئیں ہک سرائیکو اِچ آکھدن:

در تیݙے تے روندے ٻیٹھوں بے دخلی دے بعد

ویندا پئیں تاں منگی آویں اُݙ تے رَتی ٹوپی

اَٹے دی ہک پڑوپی

میں اے نیں چہندا:

میں اے نیں چہندا جو میں مینار بݨاں میݙا پچھاواں ہووے میݙاپٹکا کہیں دے ڳل دا ڳلانواں ہووے ، میکوں سلام تھیون میݙے آکھّے خنام تھیون متام تھیون ، ڳلوں ننگے ٻالیں دے بکھیں وستیں تے میݙا راج ہووے ، میں اے وی نی چاہندا جو میݙے ہوندیں کہیں دے سر تے پہاج ہووے ، ہر پاسوں فوارے ہوون تے میݙی روہی چھانگا مانگا وانگوں ہووے ۔ میں اے وی نیں چہندا جو میݙے ہر پاسوں نظارے ہوون۔

مخلص کجھ نیں چہندا تے وَل سوال اے ہے جو کیا چہندے؟ ہر شئے دے انکار دے بعد مخلص آکھدے میں فقط اے چہنداں:

اساݙے گھر وچ ایہہ بُکھ نہ ہووے ایہہ تریہہ نہ ہووے

اساݙے ٻالاں کوں کھاندے جیڑھا وسیب اِچ ایجھا دیہہ نہ ہووے

میں وسیب تاں کیا سارے جڳ جہان دے لوکیں کوں آکھداں جو مخلص سئیں دی نظم ’’میں اے نیں چہندا‘‘ ضرور پڑھن کیوں جو گاٖل وسیب دی ہے تے اپݨی سوچ ، اپݨی فکر ، اپݨی زبان ،اپݨی فکر نال سرائیکی قوم دی ترجمانی جہانگیر مخلص کیتی اے۔پر ڳال دنیا دے ہر مظلوم سانگے ہے۔

بے جان تصویریں کوں حیاتی ݙیوݨ آلا آرٹسٹ سئیں ضمیر ہاشمی

لکیراں ڳالھیں کریندن تے تصویراں ٻولیندین ، کیا اے سچ اے ؟ میں اکھینداں جو بلاشک اے ڳالھ صحیح اے جو آرٹسٹ ایویں کر سڳدے ۔ آرٹ بذاتِ خود حیاتی د اناں اے اَتے اللہ سئیں جیرھے آرٹسٹ کوں فن ݙیوے او بے جان اکھریں کوں وی ٻلوا سڳدے ، او بے جان لکیریں کوں وی الوا سڳدے اتے او بے جان تصویریں کوں وی فن دی حیاتی ݙے سڳدے ۔ ملتان ، سرائیکستان بلکہ میں تاں اے اکھیساں جو سارے پاکستان تے سارے جہان دا فخر سئیں ضمیر ہاشمی ہِک ایہو جیہا آرٹسٹ اے ۔ ضمیر ہاشمی پنسل ورک کریندے تے اوندیاں تصویراں زندہ تصویراں لڳدین۔ ضمیر ہاشمی دی پہلی تصویر 1979ء دے وچ کراچی دے قومی جرائد وچ چھپی تاں انہاں دا پہلا تعارف ای انہاں دی ٻہوں وݙی سنڄاݨ بݨ ڳیا تے کراچی دے علمی ادبی تے ثقافتی حلقے انہاں دے فن دی طرف متوجہ تھئے ۔ اوندے بعد تصویراں قومی جرائد دے وچ مسلسل چھپدیاں چھپݨ شروع تھی ڳیاں ۔ میں انہاں کنوں پُچھیا جو تُساں اے فن کتھوں سِکھئے تاں او ݙسیندن جو اے فن میݙی روح دے وچ شامل ہئی ، میں اپݨے آپ پنسل چلاوݨ شروع کیتی تاں پنسل چلدی ڳئی تے سوہݨیاں تصویراں بݨدیاںڳیاں ۔ البتہ میں اپݨا روحانی استاد انعام راجہ کوں سمجھداں جو میں انہائیں دے فن کوں متاثر تھی تے اے کم شروع کیتا ۔

ضمیر ہاشمی اپݨے فنی سفر دا آغاز کراچی توں کیتا ۔ میݙے ذہن اچ خیال آیا جو او کراچی کݙاں تے کیوں ڳئے ۔ایں سلسلے دے وچ 19 نومبر 2013 ء دے خبریں دی اشاعت اچ ڈائریکٹر انفارمیشن سئیں سجاد جہانیہ لکھدن جو ضمیر ہاشمی کوں غربت چھوٹی عمر اچ کراچی گھن ڳئی ۔ اُتھاں او اپݨے چاچا سئیں کول راہندے ہن تے پڑھدے وی ہَن ۔ او ݙسیندن کہ میں 1974 ء اچ اٹھویں جماعت پڑھدا ہم ، جیکب لائن دے اشرف ناں دے ہِک نینگر کوں ݙٹھا او پنسل نال تصویر بݨیندا پیا ہئی ۔ تصویر ݙاڈھی سوہݨی ہئی ۔ ضمیر ہاشمی ݙسیندن جو اوں تصویر کوں ݙیکھدیں ݙیکھدیں میں اتھائیں کھڑ ڳیا تے ول اتھوں میݙے اندر دا آرٹسٹ جاڳ پیا ، ول میں گھر آ تے تصویر بݨاوݨ شروع کر ݙتی ۔ ول ہولے ہولے فن دے وچ نکھار آندا ڳیا تے ضمیر ہاشمی دا شمار ملک دے وݙے آرٹسٹیں اچ تھیوݨ پئے ڳیا ۔

مٹی جیویں اکھیندین رت رلا کریندی اے تے مٹی دی چِھک آپ ݙے چِھکیندی اے ، ایویں ضمیر ہاشمی ملتان آ ڳئے محکمہ آثار قدیمہ دی ملازمت ہئی لیکن ملتان اچ کراچی آلا ماحول تے کم تاں نہ ہا البتہ جیویں عشق تے مُشک نی لُک سڳدا ایویں فن دا اظہار وی کہیں نہ کہیں شکل اچ تھیندا رہ ویندے ۔ میں خواجہ فرید سئیں دی ہِک تصویر بݨی ہوئی ݙٹھی تلے ناں ضمیر ہاشمی لکھیا ہویا ہئی۔ میݙے دوست سئیں رحیم طلب اوں ویلھے ملتان ہوندے ہن ، میں انہاں کوں ضمیر ہاشمی دے بارے پُچھیا ، انہاں ہاشمی صاحب دے بارے ݙسیا جو او ٻہوں عظیم آرٹسٹ ہووݨ دے نال نال ٻہوں عظیم انسان وی ہِن ۔ ول انہاں دے مِلݨ دی سِک ودھ ڳئی ۔ 1994 ء اچ اساں ملتان توں جھوک شروع کیتا تاں ایں دوران سئیں ضمیر ہاشمی نال ملاقات تھئی ۔ انہاں سرائیکی اخبار شروع تھیوݨ تے اتنی خوشی دا اظہار کیتا جو میݙی درخواست توں پہلی خود آپ آکھ ݙتا جو میں روزانہ جھوک کوں ٹائم ݙیساں تے ایندا کوئی معاوضہ وی نہ گھنساں کیوں جو سرائیکی ماء ٻولی دی ترقی دا کم تہاݙا ساݙا سانجھا کم اے ۔ او ݙینھ تے احٖ دا ݙینھ سئیں ضمیر ہاشمی تے میں ہِک ٻئے کوں ہِک پل واسطے وی جدا نی تھئے ۔

سئیں ضمیر ہاشمی دا پورا ناں ضمیر حسین شاہ ہے تے آپ 1960 ء اچ مخدوم سرور شاہ دے گھر پیدا تھئے ۔ انہائیں دے نال ہِک نسبت ایہ وی ہے جو میݙی تاریخ پیدائش وی پہلی جنوری 1960 ء ہے ۔ سئیں ضمیر ہاشمی وستی میاں پور جہان پور اچ پیدا تھئے ۔ آپ دا تعلق مخدوم عبدالرشید حقانیؒ آف مخدوم رشید نال ہے ۔ مخدوم رشید ٻہوں وݙا مردم خیز خطہ ہے ۔ اتھاں وݙے وݙے لوک پیدا تھئے ۔ مخدوم جاوید ہاشمی دا ناں تاں سیاست وچ ہے پر انہاں توں ودھ ایں علاقے وچ آواز دی دنیا دے عظیم لوک انہاں وچ سئیں مخدوم مرید حسین ہاشمی تے ایں خاندان دے ٻئے لوک اپݨی مثال آپ اِن ۔ ایں وستی دے سئیں مخدوم اکبر ہاشمی دی سرائیکی شاعری دی سوہݨی کتاب ’’ سِجھ دا پوکھا ‘‘ دے ناں نال شائع تھئی ہے ۔ سئیں ضمیر ہاشمی دے عظیم فن دے بارے دے وچ ہِک کتاب شمع بناسپتی دے چیف ایگزیکٹو سئیں شیخ احسن رشید دی اعانت نال معروف رائٹر سئیں شاکر حسین شاکر شائع کیتی اے ۔ ایں کتاب دے وچ جیرھیاں تصویراں شائع کیتیاں ڳن او اپݨے وسیب دیاں جیندیاں جاڳدیاں تصویراں ہِن ، جنہائیں وچ وسیب دی تہذیبی جھلک دے نال نال محرومی دا عکس وی ہے ۔ سئیں ضمیر ہاشمی دے بارے میں اتنا آکھساں جو انہاں جہے فنکار روز روز نی بلکہ صدیاں بعد پیدا تھیندن ۔ اساں انہاں دے شخصیت تے انہاں دے فن تے جتنا ماݨ کروں گھٹ اے ۔

ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دی تحقیق

سرائیکی ادب دی دنیا اچ ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دا ٻہوں وݙا ناں اے ۔ اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندن ۔ سرائیکی کتابیں دی اشاعت دے نال نال سوجھل سویل دے ناں تے رسالہ وی شائع کریندن جیندے وچ وسیب دے وݙے وݙے لکھاریں دیاں لکھتاں شائع تھیندن ۔ ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دے کتابیں اچ سوجھلا ، سوجھل خواب ، اردو شاعری اچ انسان دوستی ، سرائیکی ثقافت دے رنگ ، لوں لوں جاڳدی تس ، کوہ سلیمان دا حاتم ، سرائیکی شاعری اچ انسان دوستی ، جدید سرائیکی شاعری ( تنقید تے تحقیق ) دے نال نال ٻیاں کتاباں وی شامل ہِن ۔ ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دی خوبی اے ہے جو او اپݨے پَلے توں سرائیکی ماء ٻولی واسطے پیسے خرچ کریندن تے دوست احباب کوں سرائیکی کتاباں تے سرائیکی رسالے ݙیندن۔

ڈاکٹر گل عباس اعواݨ چنڳے شاعر ،چنڳے ادیب تے چنڳے محقق ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان وی ہِن ۔ آپ گورنمنٹ کالج آف کامرس لیہ وچ پڑھیندن تے اپݨا وی ہِک تعلیمی ادارہ بݨائی کھڑن ۔ 25 مئی 1964 ء کوں لیہ وچ پیدا تھیوݨ آلے سئیں ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دی کتاب جدید سرائیکی شاعری دی تحقیق بارے ریسرچ سکالر سئیں اسلم رسول پوری لکھدن جو ڈاکٹر گل عباس اعوݨ جدید سرائیکی ادبی نقادیں وچ اپݨا خاص مقام دے حامل ہِن کیونجو انہاں زیادہ تر تنقید عملی تے سیاسی بنیادیں تے قائم ہے۔ جیں دی وجہ کنوں انہاں دے ادبی تجزیئے معتبر ہِن ۔ انہاں دی تنقید دی اے وی خوبی ہے جو او تخلیقی ہوندی اے ۔ اِت واسطے او کہیں وی شاعری دے کلام دا تجزیہ کریندے ہوئیں نویں نویں پہلو نشابر کریندن جیرھے سرسری قسم دے مطالعے دے دوران سامݨے نی آندے ۔ سئیں ڈاکٹر گل عباس اعواݨ دی ہک شاعری دی کتاب سوجھل خاب وی ہے ۔ سرائیکی سوجھواݨ ریاض ہاشمی آکھیا ہئیجو آزادی دی خاہش موت اے تاں ول وی اساں وطن دی آزادی کیتے جیسوں تے آزادی کیتے مرسوں ۔ ایویں سوجھل خاب دے صفحہ 155 تے سئیں ہِک نظم اے اوندا عنوان زندگی ہے ۔ آزاد نظم اچ او اکھیندن ’’زندگی جے پتھر ہے تاں ‘ پتھریں نال ہنڈیسوں ،زندگی جیکر مُکدا رستہ، رستہ آپ بݨیسوں ‘‘ ۔

نعت گو شاعر سئیں گلشاد قادری

چٹی کھیر ڈاڑھی ، کݨک رنگا موکلا متھا، سوہݨیاں اکھیں ، نک نموز آلا، پتلے پتلے تھوڈ ، ماݨک موتی ݙند ( توݨیں جو ڈھیر ڈھ ڳن ) ، قد برابر، سر تے سرائیکی پَڳ ، مونڈھے رتا رومال ، چٹا چولا تے منجھ چٹی چادر، کالی واسکٹ تے پیریں طلے آلا کھسہ ، من بھاوݨا سنڄاپو چہرہ ۔ اݨ سونہے سانگے وی سونہاں۔ اے ہِن سئیں گلشاد قادری ۔

گلشاد قادری سئیں صرف شاعر نی ، عاشق رسولؐ وی ہے نہ الاوے تاں اوندی چُپ وی خطاب وانگے لڳے۔جے الاوے تاں ایویں لڳے جیویں کھنڈ تپاسے تے مصریاں ونڈیندا بیٹھا ہووے ،مولود یا کافی ڳاوے تاں روح خوش تھیوے تے ہاں ٹھر پووے۔ ’’ ڈھولا تیکوں کتھائیں ݙٹھے ݙٹھے ، ٻول ٻولیندیں جیڑھے مٹھے مٹھے ‘‘ میکوں تاں ایویں لڳدے جو جاوید شانی اے ڳاوݨ گلشاد سئیں سانگے لکھیا ہووے ۔

نکے لا مسیت اچ ، عربی قاعدہ پڑھدے ہاسے، استاد سرائیکی اچ پڑھیندے ہن ’’ جو کوئی پُچھے تئیں کنوں توں کیڑھی بھتی پڑھدیں ، ݙو زبری بھتی ، الف دیاں ݙوزبراں ان بن ، الف کوں ان ‘‘ ۔ احٖ ہوں نکے لا آلی تکرار اچ جو کوئی پچھے میں کنوں جو تیݙے وسبے دا سرائیکی کیویں ہوندے؟ اوندا ویس ، اوندا اَلا ٻول تے ورت ورتارا کیا ہوندے ؟میں گلشاد قادری سئیں آلے پاسے اشارہ کر تے آکھ سڳداں ’’ ایویں ہوندے ‘‘۔ سچ پُچھو تاں میکوں تاں گلشاد سئیں ٹردا پھردا سرائیکستان لڳدے ۔ سئیں گلشاد قادری بارے سئیں دلنور نور پوری ٻہوں چنڳیاں ڳالھیں گلشاد سئیں دی کتاب ’’ مدنی دے سہرے ( مطبوعہ 2012ء ) ‘‘ وچ لکھین ، سئیں دلنور نور پوری لکھدن:۔

’’ او لوک خوش قسمت ہوندن جنہاں کوں محبوب کبریاؐ دے ثناء خوان ہووݨ دا شرف حاصل تھیندے ۔ اساݙے وسیب دے بزرگ نعت گو شاعر سئیں فیض بخش المعروف گلشاد قادری ٻہوں خوش نصیب اتے خوش قسمت ہن جو انہاندے نعتیں دا شعری مجموعہ شائع تھیندا پے، میݙی خوش نصیبی ہے جومیں ایہو جہے خوش قسمت شاعر دی ڄاݨ سنڄاݨ کراواں۔

سئیں فیض بخش گلشاد قادری ، سئیں محمد یار نون دے گھر واقع موضع مقیم پور تحصیل شجاع آبادوچ سن 1924ء اچ پیدا تھئے۔ پرائمری تک تعلیم حاصل کیتی ، زمینداری تے کاشتکاری دا پیشہ اختیار کیتا۔ سرکار رسالت مآبؐ نال محبت نکے لا توں ہئی، وعظ اَتے مولود خوانی دے محفلاں وچ ونڄݨ دا ݙاڈھا شوق ہا۔ انہاں محفلاں دی برکت نال نعتیہ شعر و شاعری دا شوق وی پیدا تھی ڳیا۔ گلشادسئیں  دے آکھݨ موجب 1970ء اچ میݙے روحانی استاد خواجہ فریدؒ سئیں رہبری فرمائی تے میکوں رنگ لڳ ڳیا ۔ میں نعتاں لکھݨ دے نال نال نعتاں پڑھݨ وی شروع کر ݙتیاں۔احٖ میں جو کجھ ہاں سرکارؐ دی کرم نوازی دے صدقے ہاں۔ سئیں گلشاد قادری 82سال توں اُتے دے تھی ڳن، او ہک تاریخ وی ہن اتے تاریخ ساز شخصیت وی ، ایجھے لوک تے انہاندے ادبی کم اُتے تحقیق تے ریسرچ دی ضرورت ہے۔ دعا کرینداں جو اللہ سئیں انہاں دی عمر دراز کرے  تے مٹھی ماء ٻولی وچ نعتاں لکھدے تے پڑھدے رہن‘‘۔

گلشاد سئیں ݙسیندن جو اساں پراݨے ویلے مسیتیں اچ مولود شریف سݨدے ہاسے ، سوہݨے سُریں آلے مولود ی ہوندے ہن، وݙے وݙے وعظ تھیندے ہن، ہر عالم ، ݙو ݙو ترائے ترائے مولود خواں اپݨے نال رکھدا ہا ، سارے مولوی عشق مصطفی تے انسانیں نال چنڳائی دی ڳالھ کریندے ہن، اللہ تے اللہ دے رسولؐ دا فرمان سݨیندے ہن ، کُراڑیاں تے اوکھیاں ڳالھیں اصلوں نہ ہوندیاں ہن ، تقریر اچ جاہ جاہ تے خواجے سئیں دی کافی دے بند یا ول مولوی یار محمد سئیں گڑھی آلے دیاں محبت بھریاں نصیحتاں جو ’’ماراں کھاویں مار نہ آویں ‘‘ ہوندیاں ہن ، احٖ تاں ظلم دے اڳوں زاری اے، مولوی کلاشناں چئی ودن، ہر پاسوں ٹھا ہ ٹھاہ اے ، مولویں دے ایجھے عملیں توں لوک مذہب توں پرے تھی ڳن ۔ گلشاد سئیں اکھیندن جو احٖ وی اسلام دا ٻول بالا کرݨے تاں اونویں کم کرو جیویں اجمیری سئیںؒ ،بابا فرید سئیں ؒ، گنج شکر سئیںؒ،زکریا سئیںؒ ، مہاروی سئیںؒ ، باہو سئیںؒ ، بلہے شاہ سئیںؒ ،تونسوی سئیں ؒتے خواجہ فرید سئیںؒ کیتے، اے کلاشناںکیاں ہن ؟ لوکیں کوں دین دے قریب کرݨ چہندو یا پرے بھڄاوݨ چہندو؟ گلشاد سئیں دے چنڳیں ڳالھیں دے وچ میں ارداس کیتی سئیں ڳالھیں تاں کریسوں بیٹھے، تہاݙی مٹھی آواز اچ سرکارؐ دا ذکر تاں تھی ونڄے ، کیا خیال اے؟

گلشاد سئیں آکھدن کیوں نہ تھیوے ، بسم اللہ لکھ واری تھیوے ، ہیں ثنا خوانی دے سانگے تاں جیندے ودوں نہ تاں اساݙی حیاتی کئیں لیکھے؟ اے آکھ تے ولا انہاں ݙوہیں ہتھ کن تے چا رکھئے تے اُچی آواز اچ مولود شریف دا منڈھ ٻدھا:۔

سئیں گلشاد قادری دے لکھݨ دا اندازہ سادہ تے من بھاوݨا ہے، اپݨی شاعری اچ سوہݨے سوہݨے سرائیکی لوظ ورتیندن ، انہاندی شاعری دا وݙا حصہ نعتیہ ہے، کافی تے ݙوہڑہ وی سوہݨا لکھدن ، گلشاد سئیں بنیادی طور تے نعت گو شاعر اِن ، جو کجھ وی لکھدن پہلے اوندی طرز بݨیندن تے ولا قلم چا تے لکھ چھوڑیندن ۔ خواجہ فریدؒ دی بارگاہ اچ گلشاد سئیں ارداس کریندن ؟ نمونہ ݙیکھو : ۔

گلشاد سئیں اپݨی گذری وہاݨی بارے ݙسیندن جو اساݙا ویلہا چنڳا ہا، لوکیں دی ہک ٻئے نال سِک تے چاہ ہئی، کوڑ ݙٹ اصلوں نہ ہا، چیزاں اصل تے نج ہن ، شادی خوشی دے میل تھیون ہا تاں کئی کئی راتیں جھمراں کھیݙدے ہاسے ، رل تے ڳاوݨ ڳمدے ہاسے ،دول نغارے تے جھمر دے ’’ ششکار ‘‘ کئی کئی میلیں تئیں سݨیندے ہن، اساݙے نال رہݨ آلے کراڑ وی اساݙے نال رل تے جھمراں کھیݙدے ہن ، اساݙے نال خوشیاں منیندے ہن ، انہاں دیاں عورتاں شادی مراد تے اساݙے عورتیں نال رل تے سہرے آکھیندیاں ہن ، کراڑ لوک بھانویں ہندو ہن ول وی عید اساݙے نال گذریندے ہن ، اساݙے لوک وی ہولی دے رنگ انہائیں نال رل تے کھیݙدے ہن، اتھاں رہݨ آلے کراڑیں کوں ( سرائیکی ) ملتانی زبان نال عشق ہا ، شعر وی لکھدے ہن ،چنڳی ڳالھ اے جوکجھ کراڑ حضور پاک ؐتے حضرت امام حسینؑ دی شان وچ پڑھدے ہن،سندھی ڳاوݨ آلے ڳویے کنور بھگت کوں ݙٹھا تاں کینھی پر سݨیے جو اللہ رسولؐ دی تعریف وچ وی ڳمدا ہا، گلشاد قادری سئیں ݙسیندن جو میکوں کراڑیں دی بھاڄڑ توں پہلے دا زمانہ ایں سانگے چنڳی طرح یاد اے جو میݙی اپݨی شادی کراڑیں دی بھاڄڑ توں پہلے تھی ہئی تے او سارے لوک اساݙے خوشیں وچ شریک تھئے ہن ، اساں رل تے میلے ٹھیلیں تے وی ویندے ہاسے، کوݙیاں تے کشتیاں وی کھیݙدے ہاسے ، سانوݨیاں دی منیندے ہاسے ، ساوݨ مینھ وسراند اچ خواجے سئیں دیاں کافیاں ، ڈھولے تے ڳاوݨ وی رل تے ڳمدے ہاسے، امب پنڈ دی مُد اچ واہ جو روݨقاں ہوندیاں ہن۔ دیسی امب ایجھے مٹھے تے سوادی ہوندے ہن جو ٻالٹیں دیاں ٻالٹیاں پاݨی اچ پُسا تے کھا ونڄوں ہا۔ مجال اے ہاں تے ٻوجھ کرن ہا، اساݙے شجاع آباد دے امب ایجھے ہاضمے دار ہوندے ہن جو امب جو کھاؤں ہا ݙکار تے ݙکار پے آون ہا۔ واہ واہ سبحان اللہ! کیا بہشتی میوے ہن۔ پنڈ لہے ہا تاں چاڑھے خجیں تے چڑھ تے ݙوہڑے ڳمدے ہن، ڳاوݨ ایجھے جو سݨ تے سواد آ ویندا ہا۔ خجیاں اچیاں تے لمبیاں ہوندیاں ہن ، چاڑھے کمند پاتے اُتے چڑھدے ہن،امب پِنڈ دی مُد شروع تھیوݨ توں پہلے خجیں دے بھوترے ، سریں دے کمند تے پینگھیں دے کھمبڑ بنݨ پئے ویندے ہن، اے سارے نظارے ݙیکھ تے ہاں ٹھردا ہا، خجیں دے چاڑھے ، ݙوکے لہا کے پہلے لوݨ لاؤں ہا، ہک ݙو ݙینھ بعد لوݨے ݙوکے کھاوݨ دی چس چاؤں ہا، ولا ݙنگ آ ونڄے ہا، ولا وݨ آلی پنڈ، کیا سواد ہوندا ہا؟ ولا تݙی دے بݨے ہوئے پڑچھ وچھا تے پنڈ سکاؤں ہا ، پنڈ دے ٻنڈے بھریندے ہن تے اپݨے عزیز رشتے دار تے سنگتیں ساتھیں کوں پنڈ دیاں سوغاتاں ونڄن ہا، تریمتاں آکھن ہا :۔

گلشاد قادری سئیں وسریاں یاداں ، یاد کریندے بیٹھے ہن ،جیویں خواجہ سئیں فرمائے ’’ یاد آوم یار دے رلڑے ، نت پووم کروپ کللڑے ‘‘ آنگے ول ول ہاں تے ہتھ رکھ تے ٹھڈے ساہ وی بھریندے بیٹھے ہن’’ ہو ہو ‘‘ دے ہوکڑے وی لئی بیٹھے ہن، اکھیں دا ساوݨ وی وسدا پیا ہا، چٹی کھیر ڈاڑھی دے رستے چولے دا دامن وی پُسدا پیا ہا ، شئت ایجھی کیفیت تے ایجھے منظر کوں ݙیکھ تے سئیں احمد خان طارق لکھیا ہوسے ’’ نوہی آ تے ڈٹھا جانی ہنجوں دے پاک جوڑے کوں ، چٹے چولے تے ناباں ہن سالارا ہا نوہی آیا ، میݙے خوابیں دی شادی ہئی تماشہ ہا نوہی آیا۔ ‘‘

گلشاد سئیں یادیں یاد کریندے بیٹھے ہن ، اپݨے مٹھے اَلا نال مٹھے ٻول ٻولیندے بیٹھے ہن ، انہاں دی گذری وہاݨی سݨ تے میݙے اپݨی حالت وی انہاں توں گھٹ نہ ہئی، شئت اے وی ہوں کیفیت دا اثر ہا جو میکوںاپݨے بھرا حاجی عید احمد آکھئے جو گلشاد قادری سئیں دی کتاب بارے تاثرات لکھ ݙیو ،کیوں جو ہک مہینے توں کتاب تہاݙے تاثرات سانگے رُکی پئی اے ،میݙے بھتریجے زبیر وی الا نبھا ݙے چھوڑے جو اساں کمپوزنگ دا لحظہ دیر کروں تاں ݙردے ٻیٹھے ہوندوں ، تُساں ݙو ݙو مہینے نہ لکھو تاں کون پُچھے؟ میں لکھݨ بیٹھاں ، تبصرہ نعتیہ شاعری بارے کرݨا ہا ، گلشاد سئیں دی عقیدت تے عشق رسولؐ بارے ڳالھ کرݨی ہئی پر پتہ نی لکھیج کیا ڳے ؟ شئیت اے وی بے وسی آلی ڳالھ اے ، پر اے ڳالھ وی تاں ہے جو جئیں ’’یاد ‘‘ جہی شئے کوں ڈاڈھی بلا آکھئے، کوڑ تاں نی ماریا، میݙا قصور کینھی ، خود آپ گلشاد سئیں آکھیندن :۔

جند ݙاڈھیں دے ہتھ آ ڳئی اے

کیا تھیوݨا ہا ، تھی کیا ڳئی اے؟؟

سرائیکی زبان ، اوندا رسم الخط تے آوازاں

سرائیکی وچ زبان بارے ٻہوں گھٹ لکھیا ڳے ۔ سچ پُچھو تاں اساکوں ہُݨ وی زبان تے اوندی اہمیت دی پوری سُدھ کائنی ۔ سئیں اسلم رسول پوری دی ایں کتاب دا پہلا ایڈیشن 1980ء وچ شائع تھیا ۔ اپݨی ایں کتاب اچ لکھدن ’’ سرائیکی لوکیں کوں اپݨی سیاسی تے اقتصادی جدوجہد دے دوران زبان کوں پوری اہمیت ݙیوݨی چہیدی اے کیونجو زبان ای استحصال دے خلاف ہک چٹان ثابت تھی سڳدی اے ۔ ’’واحد زبان دا مسئلہ ‘‘ سرمایہ دارایں دا مسئلہ ہوندے تے ایں کوں اپݨا استحصال جاری رکھݨ وچ مدد ݙیندے ۔ سئیں اسلم رسول پوری ایہ وی لکھدن جو ہِک علاقے وچوں ٻئے علاقے ݙو لوکیں دی ہجرت قومی شہریں دی شکل بدل ݙیندی اے ۔ ہک زمانے وچ ’’ ریگا ‘‘ جرمن شہر ہا لیکن او ہُݨ ’’ لیّت ‘‘ قوم دا شہر اے ۔ کجھ عرصہ پہلے ہنگری دے سارے شہر جرمن ہَن تے ہُݨ تقریباً منگیار قوم دے شہر ہِن ۔ پاکستان بݨݨ توں پہلے تے ہُݨ دے شہریں کوں ݙٹھا ونڄے تاں ایہ فرق واضح ہے ۔ کراچی ، حیدر آباد، سکھر تے ملتان دے علاوہ کئی ٻنہاں شہریں دا ناں وی گھدا ونڄ سڳدے ۔ ‘‘ صاحب کتاب دیاں اے ڳالھیں پلے ٻدھݨ تے اکھیں کھول ݙیوݨ آلیاں ہِن۔سئیں اسلم رسول پوری اپݨی ایں کتاب وچ سرائیکی زبان ، اوندا رسم الخط تے آوازاں دے نال نال زبان دے سیاسی اثرات بارے وی اساکوں آگاہ کیتے سچی ڳال تاں اے ہے جو جیرھی ڳالھ یا جیرھے خطریاں توں احٖ توں 37سال پہلے سئیں اسلم رسول پوری اساکوں آگاہ کیتا ، او سارے عذاب اساݙے ڳل پئے ڳن پر اساکوں احٖ وی سمجھ نی آئی ۔

سئیں اسلم رسول پوری دی کتاب دے نمایاں عنوانیں تے دید بھنوائوں تاں سرائیکی زبان دا ارتقاء، سرائیکی دے اضافی حروف، وادی سندھ تے اسوری ، عبرانی تے سرائیکی ، سنسکرت تے سرائیکی ، وادی سندھ اچ عربیں دی آمد، سرائیکی دی موجودہ صورت ، سرائیکی دا پراݨاں رسم الخط ، سرائیکی دیاں آوازاں ، سرائیکی دی علاقائی ونڈتے ایں طرح دے ٻئے ٻہوں سارے موضوع اپݨی جاہ تے الگ الگ باب ہن ، ٻیا اے جو سئیں اسلم رسول پوری منڈاری دے شمال مغربی گروہ دا جیڑھا نقشہ بݨائے ایندے وچ لہندا ، ملتانی دے ناں شامل ہِن ۔ ایہو کجھ ہند آریائی پراکرتیں وچ شامل ہے ۔ سئیں اسلم رسول پوری اپݨی کتاب دے وچ سرائیکی دی ٻئے زبانیں دے نال مماثلت دے جیرھے چارٹ بݨائن ، انہاں وچ منڈاری ، دراوڑی ، عبرانی ، سنسکرت ، پالی ، مرہٹی ، دردی ، چینی ، سندھی ، عربی ، فارسی ، پشتو، بلوچی ، زبانیں دے حوالے وی شامل ہِن جیرھے جو اپݨے موضوع دے اعتبار نال اہم ہووݨ دے نال نال زبان دے طالب علمیں واسطے اہم حوالہ تے ٻہوں وݙا ترکہ ہن۔

ہِک نقشہ وادی سندھ دی تہذیب دے مرکز دا ہے ۔ ایہ نقشہ دریائے سندھ دے مُنڈھ توں گھن تے پاند تئیں دا ہے جو کہ سارے دا سارا سرائیکی علاقہ ہے ۔ ایں ڳالھ دی تصدیق بی بی سی دے پروڈیوسر رضا علی عابدی اپݨی کتاب شیر دریا اچ ایہ آکھ تے کیتا جو جݙاں میں دریائے سندھ دے مُنڈھ توں گھن تے پاند تئیں دا سفر کیتا تاں سندھ دریا دے سڄے کھٻے سرائیکی الاوݨ آلے ملیے ۔

کتاب اچ ڈھیر سارے نقشے وی شامل ہِن جیرھے جو اینکوں معتبر بݨیندن ۔ انہاں نقشیاں وچ ہک نقشہ وادیٔ سندھ دی تہذیب دے مرکز 200 ق م ، ہِک ٻیا نقشہ سلطنتِ اشوک اعظم 269 ق م ، ہِک نقشہ سکندر دا رستہ 326 ق م ، ٻیا نقشہ سکندر دی واپسی دا وی ہے ۔ ہِک نقشہ اسلام کنوں پہلے سندھ دا ہے ، ہِک ٻیا نقشہ فتوحاتِ سندھ محمد بن قاسم 711ء 712 ء ، ہِک نقشہ سندھ موافق بشاری مقدسی 985ء دا ہے ۔ ہِک نقشہ پاک و ہند دا ہے جیرھا 1030ء دا ہے جیندے وچ محمود غزنوی دے حملیں دی نشاندہی کیتی ڳئی اے ۔ کجھ نقشے ایہو جہے ہِن جیندے وچ سرائیکی زبان دیاں حداں ݙسیاں ڳن ۔ کتاب ا چ جمشید کمتر دا نقشہ وی ہے، ایں نقشے وچ نہ ڄاݨے کیوں ٹانک ، بنوں ، دیرہ اسماعیل خان تے ساہیوال وغیرہ شامل کائنی ۔ ایویں اختر وحید دے نقشے وچ جھنگ ، دیرہ اسماعیل خان نقشے دے ٻاہروں ݙکھائے ڳن ۔ ظامی بہاولپوری دے نقشے وچ ٻہوں سارے علاقے ݙکھائے ڳن پر ایندے وچ وی جھنگ ساہیوال شامل کائنی ۔ سئیں اسلم رسول پوری ٻہوں چنڳا کیتے جو آپوں کوئی ڳالھ شامل نی کیتی بلکہ جیندے جو نقشے ہَن انہاں کوں انویں دا انویں کتاب اچ شامل کر تے ہِک دیانتدار محقق دا ثبوت ݙتے ۔

جے تئیں کتاب دی ڳالھ اے تاں کتاب مختصر پر جامع ہے تے ایں لیکھے وی کتاب دا سوبھ ودھ ویندے جو اے کتاب اوں ویلھے لکھی ڳی جئیں ویلھے ایں موضوع تے سرائیکی اِچ کتاباں ݙیکھݨ کوں نہ ملدیاں ہن، سئیں اسلم رسولپوری سرائیکی رسم الخط بارے ݙسیے جو پہلے پہل لکھت دی کیا شکل ہوندی ہئی ، رسم الخط دی تاریخ پڑھوں تاں آکھیا ویندے جو ہتھ نال مورتاں تے شکلاں وی بݨایاں ویندیاں ہن، لکیراں لاتیاں ویندیاں ہن تے ایویں ترقی تھئی تے حرف وجود آئے ا چ دنیا آپو واݨیں رسم الخط ایجاد کیتے ، کجھ رسم الخط ایجھے ہِن جیرھے سڄے ہتھ نال لکھیے ویندن، زیادہ تر کھٻے ہتھ آلے ہن جنہائیں کوں اساں کھٻیڑ آکھدوں، اردو ، پنجابی سندھی، پشتو ، بلوچی تے ٻی زبانیں آنگے سرائیکی رسم الخط وی مانگوا ہے، ایں بارے سئیں اسلم رسولپوری تفصیلی ڳال کیتی اے پر سرائیکی دیاں ضرورتاں اوندا اپݨاں رسم الخط پوریاں کر سڳدے۔ اللہ سئیں وطن وسیب کوں آزاد کرویسے ، وسیب دے لوکیں دا اپݨاں صوبہ تے اپݨی ریاست ہوسے تے ول او کچی توں سولہویں تئیں اپݨے ٻالیں کوں اپݨی زبان ، اپݨے رسم الخط ا چ پڑھاوݨ جوڳے ہوسن۔

سئیں مسیح اللہ خان جام پوری دے اظہاریئے

سئیں مسیح اللہ خان جام پوری دے ’’اظہاریئے‘‘ ݙیکھ تے دِل خوش تھے ، تے نال اے ڄاݨ تے وی خوشی تھئی اے جو آزاد نظم تے نثر دے وچاڳ ہک نویں ادبی ونکی سامھے اَئی اے ،جینکوں ’’اظہاریئے‘‘ دا ناں ݙتا ڳے ۔ اے ہک نواں تے تریخی کم اے ،آوݨ آلے وقت اِچ لکھاری اظہاریئے بارے اپݨا اپݨا اظہار خیال کریسن۔

میں مسیح اللہ خان توں پُچھیئے ، سئیں ! تہاݙی اِنہاں نظماں کوں کیا آکھسوں، اُنہاں وی ایہو فرمائے جومیں اپݨے مونہوں تعریف نی کرݨ چہندا ، اتنا آکھداں جو اے میݙے دِل دی آواز اے جینکوں اُردو اِچ ’’اظہاریئے‘‘ آکھیا ویسی ۔ ’’اظہاریئے‘‘ اُردو اِچ وی ہِن تے سرائیکی وچ وی ، اُردو دے مہاندرے لکھاری تے شاعر سئیں رضی الدین رضی خان صیب دی شاعری کوں نظم دا ناں ݙیندے ہوئے لکھدن

’’اصل بات تو یہ ہے کہ مسیح اللہ خان نے اپنے جذبات اور احساسات کو کسی پابندی کو خاطر میں لائے بغیر صفحہ قرطاس پر منتقل کر دیا ہے لیکن میں انہیں نظمیں اس لئے کہہ رہا ہوں کہ ان میں ہمیں جابجا شعری حسن اور لطافت دکھائی دیتی ہے۔‘‘

اظہاریئے بارے رضی الدین رضی دی تصدیق نال ہک ’’خطرہ‘‘ پیدا تھی ڳے جو اظہاریئے پڑھ تے میں جہے ڈھیر سارے لوک ،جنہائیں وچ شاعری دے پرے پرے تئیں کوئی آثار نی ݙسدے ، شاعر بݨ ویسن ، کیوں جو جئیں ویلے میں مسیح اللہ خان دی شاعری پڑھی اے ،او اتنی سوکھی تے آسان اے جو میݙا اپݨا رو تھی پے ،میں آکھداں جیویں میݙا دِل کریندے ایویں ڈھیر کنہائیں دا رو وِسکسے تے او ایویں شاعر بݨ ویسن ، جیویں عطاء اللہ خان عیسیٰ خیلوی کوں سُݨ تے ڈھیر سارے نینگر گلوکار بݨ ڳن ، میں اے گاٖل نجھا تے صاف صاف ݙسݨ چہنداں جو جیکر میݙے نال شاعری دا کوئی حادثہ پیش آ یا تاں ایندے ’’ذمے وار‘‘ مسیح اللہ خان ہوسن۔

خان صیب دی شاعری دا ’’سرکاری ونڈ‘‘ مطابق وݙا بھانگا اُردو دے ’’نصیب‘‘ اِچ اَئے ، سرائیکی شاعری دے تھولے ہووݨ دے شکوے دے نال ، اپݨے بَھنے تُرٹے لوظیں اِچ میں اپݨی تُھتھ مُتھ گاٖل سرائیکی بارے کرینداں تے  ݙسݨ چہنداں جو سرائیکی حصے اِچ پہلی نظم ’’وسیب دی تریہہ‘‘ ہے ، خان صاحب وݙی درد مندی نال ترسی دھرتی ترسے لوک ، ترسے وَݨ تے ترسے پکھیں دا ذکر کریندے ہوئے پھینگ پھینگ پاݨی سانگے دُعائیں دا ذکر کیتے تے نال اے وی ݙسائے جو پاݨی دے سوال دا کوئی جواب نی ݙیندا جو سارے گونگے ٻاتے ، لولہے لنگڑے تے اَندھے مُندھے ہِن ۔کوئی ولدا ݙیوے بھاویں نہ ݙیوے مسیح اللہ خان دی نظم دی شکل اِچ اے سوال ہمیش موجود رہسے جو ست دریاویں دی سر زمین سرائیکستان کوں تریہہ کئیں ماریے؟

نظم سنگ تے سنگھار اِچ مسیح اللہ خان اپݨے سنگتیں تے اُنہائیں نال گزری وہاݨی کوں یاد کریندن ۔ ’’میݙے مولا‘‘ ایں نظم اِچ مسیح اللہ خان ظلم دے خلاف احتجاج کریندن تے اللہ سئیں کوں آکھدن اللہ سئیں آ ! تلے لہہ آ تے اپݨی مخلوق کوں بچا ، تلے لہہ آ! اے وی ہک بحث اے ، پر مولوی صاحبان جو اَکھیندن اللہ سئیں اُتے رہندے وَل مخلوق کوں ایویں آکھݨاں پَمدے نتاں او تاں شہ رگ توں وی نیڑے ہے۔

مسیح اللہ خان دیاں نظماں ’’ریس کریسی جڳ ، کوڑ ڄما لکھا کما، یار ݙیکھاں ، گدا ، حد وی کائنی ، پندھ تے جھمراری جھمری جھمری ٻہوں چنگیاں نظماں ہِن ، ہک نظم ہے ’’جیندا رہوے پاکستان‘‘ ایندا مُنڈھ ایویں ٻدھیندن جو ’’سرائیکستان عالی شان ، مٹھے لوک سوہݨی سُنڄاݨ ، ایں نظم وچ خان صیب پاکستان کوں جیوݨ دی دُعا ݙیندن ، چولستان دی خیر منگدن تے نال وطن وسیب دے واسیں کوں ہمت ، آس اُمید دے حوالے نال خواجہ فرید سئیں دا ہک شعر سُݨیندن جو ’’تھل مارو دا پینڈا سارا تھیسی ہک ٻلہانگ‘‘ میݙے اپݨے خیال مطابق خان صیب دی اے نظم ساری کتاب تے اُنہائیں دی ساری شاعری دا حاصل اے ، میݙی دُعا ہے جو خان صیب دی اے کتاب ایں توں پہلے آلی کتاب ’’نگارخانہ‘‘ وانگے قبولیت دا شرف حاصل کرے تے جیویں ’’نگارخانہ‘‘ دے ایڈیشن ولا ولا شائع تھیندے پِن ، ایویں ’’اظہاریئے‘‘ وی ولاولا آوِن ، اے وی دُعا ہے جو اللہ سئیں خان صیب کوں صحت دی بادشاہی ݙیوے تے اُنہائیں دا سایہ اساݙے سریں تے ہمیش سلامت رکھے۔(آمین)

سئیں حافظ ظفر حسین ظفر فریدی

کجھ سال پہلے دی ڳال اے ، مہاندرے سرائیکی شاعر سئیں نسیم علی پوری دی وفات تے علی پور دی وستی حسن آلے گیا تاں میکوں اپݨے سنگتی احسان خان ݙسیا جو اساݙے علاقے دا نینگر شاعر اے ظفر فریدی، تساں انہائیں کوں مِلو؟ میں آکھیا ملیا کینھی، ناں سݨیا ہوئے اے وی سݨیا ہوئے جو علی پور دے علاقے ا چ ہک میلاد کانفرنس ہئی مولانا شاہ احمد نورانی صدارت کریندے پے ہن۔ چھوٹی عمر دے نینگر ظفر فریدی سرائیکی کلام پڑھیا تاں سرائیکی نہ ڄاݨن دے باوجود مولانا شاہ احمد نورانی تے وجدانی کیفیت طاری تھی ڳئی۔ مولانا اٹھی تے ظفر فریدی کوں پیار کِتا تے فرمایا جو’’ اس پر سرکار کا کرم ہے، کرم کے بغیر اس طرح کی شعری آمد نہیں ہوتی‘‘ احسان خان آکھیا، اوہو بالکل اوہو، میں وی ملیا کینھی پر تعریفاں ݙھیر سݨیݨ۔

جھوک ا چ بیٹھے ہاسے، دلنور صاحب تکھے تکھے ٻاہر اٹھی گن، سوہݨی شکل آلے ہک نینگر جیندے ڳل سوہݨا فریدی رومال ہا، کوں بھاکل پا تے ونڄ ملیئے، میں ملیا تاں میکوں اکھیو نے سئیں اے ہِن ظفر فریدی! میں آکھیا ہاں! جیا سئیں، اے اوہے ظفر فریدی ان جنہائیں دے ملݨ دی تساں سک رکھیندو، میں آکھیا بسم اللہ بسم اللہ! ہک واری ول ملوں۔ ظفر فریدی سئیں توں انہاندی فریدی نسبت تے ایویں ڈھیر سارے سوال ہن، جیڑھے میں پوری ودا ہم تے سوچی ودا ہم جو ملسوں تاں پچھسوں۔ اپݨی فریدی نسبت بارے ظفر سائیں ݙسیا جو اساں پیئو ݙاڈے توں فریدی ہیسے۔ میرے ڈاڈا حاجی میر ہزار خان گبول چاچڑاں شریف دے خواجہ عبدالکریم سئیں کوریجہ دے مرید ہن، انہاں کوں اپݨے پیر تے اپݨے مرشد دے ’’شہر فرید‘‘ چاچڑاں شریف نال اتنی محبت تھئی جو انہاں ساری حیاتی چاچڑیں شریف ا چ گزار ݙتی، انہائیں دی تمنا ہئی جو میکوں چاچڑیں ا چ موت آوے۔  ایں لِکھے میکوں وی اپݨے پیر گھراݨے نال قلبی نسبت اے،  ایندے نال نال روحانی تعلق ایں سانگے وی ہے جو میکون شاعر خواجہ فرید سئیں دی شاعری بݨا ئے، توݨیں جو میݙی شاعری دے استاد سئیں منظور احمد شوق ہن پرول وی خواجے سئیں دیاں جیڑھیاں کافیاں نکے لا توں کنیں ا چ پمدیاں ہن او میݙی لو ں لوں ا چ لہہ ڳن، ہݨ شعریں دی شکل وچ جو میں لکھداں یا الینداں او میں نی میݙی لوں لوں الیندی اے۔ ظفر فریدی ڈسیندن جو جڈاں میں شاعری شروع کیتی تاں خواجے سئیں دے عرس تے پہلے پہلے ݙر ݙر تے پڑھیا۔ وݙے وݙے شاعر آ تے ٻیٹھے ہن، سئیں امان اللہ ارشد سب توں پہلے واہ واہ کر تے داد ݙتی، ول میں تکڑا تھی گیم کیوں جو میں امان اللہ دا ناں سݨیا ہویا ہا۔ انہاندی داد میکوں وݙا حوصلہ ݙے ڳئی۔

ظفر فریدی سئیں توں میں پچھیا تساں سرائیکی دے علاوہ کہیں ٻی زبان ا چ شاعری کیتی اے، انہاں آکھیا بی زبان ا چ لکھݨ دا ݙا نی امدا۔

میں آکھیا تُساں کوشش کیتی اے؟

انہاں آکھیا نہ کوشش کیتی اے تے نہ ارادہ ہے

میں آکھیا تہاݙی تعلیم؟

انہائیں ولدی ݙتی، سکولوں تاں اٹھویں ا چوں بھڄ گیا ہم پر مدرسے وچوں درس نظامی تے دورہ حدیث پڑھیئے۔

تساں کݙاں تے کہیں توں متاثر تھی تے شاعری شروع کیتی؟

میݙے سوال دے جواب ا چ ظفر سئیں آکھیا جو شوق تاں نِکے لا توں ہا۔ 1980؁ء وچ وستی کل کنول علی پور ا چ میݙا جمݨا تھیا۔ 1999؁ء وچ لکھݨ شروع کیتا۔ تساں اے فرمائے جو کئین توں متاثر تھی تے شاعری شروع کیتی تاں سچی ڳال اے جو میکوں سئیں دلنور نور پوری دے کتابچے شاعری آلے پاسے گھن آئے، میں دلنور سئیں کوں ملیا تاں انہاں پہاڑ جتنا حوصلہ ݙتا تے آکھیا جو بس لکھݨ شروع کرو، او ݙینھ تے احٖ دا ݙینھ ٻس لکھدے ودوں۔ میں پچھیا جو تساں سارے ملخ ا چ پروگرام کریندو، سارے لوک سرائیکی سمجھدن؟ ظفر سئیں ڈسیندن جو چکوال تلہ گنگ، سسی کشمور، ہڑپہ جیکپ آباد لاہور تے ساہیوال میکوں محبت نال سڈیا ویندے تے او لوک ہک ہک شعر کوں مکرر مکرر آکھ تے کئی کئی واری سݨدن، سرائیکی کوں پسند کریندن، اسیڈے نعت خوانی دے ذریعے آپ کوں آپ منویندن پر میں کلہا آدمی آں جینکوں سارے ملخ ا چ سرائیکی مشاعر دے طور تے سڈیا ویندے تے میں بغیر ترنم ایویں پڑھدا جیویں مشاعرہ پڑھیندے۔ میں پچھیا دوران مجلس کوئی یاد گار واقعے؟ ظفر سئیں ݙسیا جو ڈھگ اِن پر اے ڈسی ونڄاں بڈھن شریف ضلع دیرہ غازیخان دے تاجدار حضرت خواجہ محمد اعظم شاہجمالی ثناء خوانی دے دوران اپݨی دستار مبارک میکوں چار واری پوا چکن، میں آکھداں جو میں ایں قابل کینھی اے اوندا کرم اے جیندا میں ثناء خواں ہاں۔

میݙا دل کریندے جو میں ظفر فریدی سئیں بارے ݙھیر کجھ لکھاں پر جاہ تھولی اے ہݨ نکی جہی ڳال شاعری بارے تھی ونڄے شاعری ہووے تے بھاویں نثر، اپݨی لکھت  ا چ تُساں جتنے خالص لوظ ورتیسو تے اسلوب تہاݙا جتنا سادہ ہوسے او شاعری کوں بے مثال تے لازوال بݨا ݙیسے۔ مولوی صابر مبارکپوری صیب دا نعتیہ شاعری ا چ ٻہوں وݙا ناں اے، ایندی وجہ انہاں دا سادہ تے من بھاوݨا اسلوب تے سوہݨے لوظیں دا استعمال ہے، انہائیں دے ہک مولود شریف دا مُکھڑا ݙیکھو:

جیڑھا مل مدنی دا در ویندے

او عرش دے نال ٹکر ویندے

ایویں اساں کافی لکھݨ شاعریں کوں ݙیکھوں تاں خواجہ فرید سئیں آکھدن ’’اُتھ درد منداں دے دیرے جِتھ کرڑکنڈا ٻوئی ڈھیر اے‘‘ یتیم جتوئی سئیں آکھدن’’ یاری نہ لاوݨی تھئی ، لوکی کھلاوݨی تھئی، مُد ساوݨی گذر ڳئی، ہک ݙینھ نہ ساوݨی تھئی‘‘۔ ایویں صالح اللہ آبادی سئیں آکھدن ’’جانی رات رہ پو گالہیں کریسوں، مدتاں دے حال ہک ٻے کو ݙیسوں‘‘ مولوی صابر سئیں فرمیندن’’ جانی رات رہ پو سانگا خدائی اے۔ متاں ول نہ ٹکروں جندڑی پرائی اے‘‘۔ احمد خان طارق سئیں آکھدن’’ روندیں نہ کر شام ڑی پاگل۔ تھی ویسوں بدنام ڑی پاگل، ایویں اساں اپݨے پہلے آلے قدیم شاعریں دی شاعری دا جائزہ گھنوں تا ںایکوں ایہو جہے رنگ جاہ جاہ تے ملسن، میں عرض اے کرݨ چہنداں جو کافی عرصے بعد میکوں بزرگیں آلا ایہو رنگ سئیں ظفر فریدی دی شاعری ا چ نظر آئے تے میں داد ݙتے بِناں نی رہ سگیا۔ میں اے آکھݨ تے ݙسݨ چہنداں جو میکوں ظفر سئیں نی آکھیا جو میݙی شاعری بارے کجھ لکھو میݙے اپݨے دل کیتے تے جو میں لکھدا پیاں آپو لکھداں پیا۔ ظفر فریدی سئیں دیاں انویں تاں ڈھیر مثالاں ہن، انہائیں دی ساری شاعری چنگی اے، ہر ݙوہڑہ، ہر قطعہ تے ہر ہر سطر تے ہر ہر لوظ ہک ٻے توں آل و آل اے پر جیڑھے میکوں ڈھیر چنگے لگن، ہک ݙو نمونے ݙیکھو:۔

طلب نی کہیں توں وزارت کریندے

وطن دی ظفر نی بغاوت کریندے

کوئی اسلحے کوں چا تے عقیدہ بچیندن

عقیدہ ساݙی خود حفاظت کریندے

دل کوں قدمیں رول چھُڑیجے

عشق ترازو تول چھڑیجے

سئیں دے ظفر شہر دے اتوں

ساری دنیا گھول چھڑیجے

حافظ ظفر فریدی سئیں دے مولود شریف لکھݨ اسلوب وی سادا تے من بھاوݨا ہے، اونویں تاں ظفر سئیں دیاں ڈھیر کتاباں شائع تھن، انھاں کتابیں ا چ نعتیہ شاعری بے بہا اے‘ میں ہک کتاب وچوں مولود شریف دے ہک ݙو نمونے پیش کرینداں، تساں پڑھو، پڑھت دی پڑھت ثواب دا ثوب اے آپ لکھدن!

دلڑی نہ تھی ݙکھاری، روندیں کو آ ہسین

مدنی مدینے والے در تے اجھو سݙیسن

ہک ٻی جاہ لکھدن

مدنی دے ناں تے خوش تھی خوشیاں ہزار ملسن

دنیا قبر حشر وچ ݙیکھیں وقار ملسن

چھیکڑ ا چ ایہو کجھ آکھساں جو سئیں ظفر فریدی ٻہوں چنگا شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنگا انسان تے ٻہوں چنگا سنڳتی ہیوے، میں اپݨی حیاتی وچ ٻہوں چنگے شاعر، فنکار تے وݙے وݙے نا ںآلے سیاستدان وݙی تعداد ا چ ݙٹھن پر میکوں چنگے آدمی تھولے نظر آئن ، ٻہوں گھٹ تے قلیل تعداد وچ ہک ناں ظفر فریدی دا ہے۔ میݙی دعا ہے اللہ سئیں اپݨے حبیبؐ تے آل حبیب دے صدقے ظفر فریدی سئیں کوں لکھݨ تے اوندے اُتے عمل کرݨ دی ودھ توں ودھ توفیق ݙیوے تے عمراں دراز ہووے کیوں جو ایجھے لعل تے ہیرے روز روز نی صدیاں بعد پیدا تھیندن۔

سئیں دلنور نور پوری دیاں نظماں

اونویں تاں ساری دی ساری شاعری کوں نظم آکھیا ویندے پر نظم دے ݙو حصے بݨائے ویندن ، ہک آزاد نظم تے ٻئی پابند نظم ۔ آزاد نظم نویں شاعر لکھدے پن پر پابند نظم ازلاں توں لکھیندی امدی اے ۔ واراں ، جنگ نامے ، رزمیہ ڳاوݨ ، لوک قصے ، لوک شاعری ،سہرے ، موسماں دے گیت، چرخہ ، ڈھولہ، گانمݨ تے ایویں شاعری دیاں ٻہوں ساریاں ونکیاں ایجھیاں ہن جیرھیاں در اصل نظماں ہن پر انہاں وچ اصلاحی نظمیں دی اپݨی الگ ہک سنڄاݨ اے۔ سئیں دلنور نور پوری دیاں چند اصلاحی نظماں نظم دی حقیقت کوں سمجھݨ سانگے کافی مدد ݙے سڳدین ۔ جیویں جو نظم لٻاری ، رشوت تے ممبری داجھیڑا ۔

کہیں وی قوم دا لوک ورثہ اکھاݨ ،بجھارتاں ، لوک داستاناں ، سماجی نظماں تے لوک گیت ہوندن ،سرائیکی وسیب اچ لٹ مار تے قتل عام ہک عرصے توں جاری اے ۔ حملہ آور تے حملہ آوری دیاں شکلاں تبدیل تھیندیاں رہ ڳن پر حملہ آوری دی چھل نی رُکی ۔ وسیب دے لوکاں اپݨی اپݨی جاہ تے مزاحمت جاری رکھی ، واراں لکھیاں ڳیاں ، مزاحمتی نظماں وجود اچ آیاں ۔ ٻیاں تاں ٻیاں ظلم ، زیادتی تے ڈڈھپ دے خلاف اکھاݨ آکھئے جیویں جو ’’ ݙاڈھے دے ݙو بھانگے  ، ݙاڈھیں نال وپارتے ݙیندیں گھندیں سئیں ، لڑݨ سانجھ پٹیجن ٻوٹے ، سُکی نال سنی ٻل ویندی اے ، غریب دی ماء نہ ویاوے، غریب دی کُتی شاہ کوں بھونکے تاں شہر دا شہر مراوے ‘‘۔ ایویں اکھ چکی تبالوں غرق، سچ کوں مرچاں ، سئیں دلنور نور پوری دیاں اصلاحی نظماں تے ٻئے شاعریں دیاں وسیبی نظماں ݙیکھوں تاں پتہ لڳدے جو وسیب دے لوک کتنے سیاݨے ہِن ۔

لوک میں توں پچھدن جو سرائیکی وسیب کیا ہے ؟ میں آکھداں بہشت ۔ او آکھدن کیویں؟ میں ݙسینداں جو قرآن مجید اچ اللہ سئیں بہشت دے بارے فرمائے جو باغ ہوسن ، کھیر تے نہراں ہوسن، ایہو سب کجھ سرائیکی وسیب اچ ہے ، وسیب دیاں فصلاں ݙیکھو ، امب ، امبیں دا ٻور، ٻور دی خوشبو، امبلیاںتے ول انہائیں دے رنگ ݙیکھو ، ول آپ ݙسو جو سرائیکی وسیب بہشت ہے کہ کئیناں؟ میں ݙساں جو سرائیکی وسیب دے نشابر نشانیاں وچ روہ ، روہی ، تھل ، دمان آندے ، وسیب وچ پہاڑ وی ہن ، دریا وی ہن ، صحرا وی ہن تے میدانی علاقے وی ہن ۔ وسیب دا سارا نقشہ ہو بہو بہشت وانگے ہے ۔ زبان تے زمین دا ٻہوں اثر ہوندے ، جیکر تُساں دریائی علاقیں وچ ویسو تاں تہاکوں دریائی ، صحرا وچ صحرائی تے میدان وچ میدانی گیت ، نظماں تے شاعری ملسے ۔ سارے جڳ جہان وانگوں سرائیکی وسیب دی دیہات تے شہراں وچ ونڈیا ہویا ہے ۔ پر دیہاتی تے شہری کلچر اچ ٻہوں زیادہ فرق ایں سانگے کائنی جوسرائیکی وسیب تے قابض قوتیں وسیب دے شہراں کوں وی دیہات آنگے آکھیا ہوئے ۔ اتھاں کوئی ایݙی وݙی صنعتی ترقی نی تھیوݨ ݙتی ۔ ہک ٻیا اے تھئے جو سرائیکی وسیب کوں محکوم بݨا تے ٻاہروں آوݨ آلے حاکمیں لُٹ مار کوں اپݨا وطیرہ بݨائے تے رشوت دا بزار گرم کیتے ۔ رشوت خور کیویں لٹیندے ، انسانیں کوں کیویں ذلیل کریندے ، اے سارا کجھ تُساں دلنور نور پوری دی نظم رشوت وچ ݙیکھ سڳدو۔ اساݙی بہشت جہی دھرتی کوں دوذخ کئیں بݨائے ؟ اے ویورا کہیں ٻئے ویلھے ۔

جیویں میں پہلے آکھئے سرائیکی زبان وچ کھل ہس تے ٻٹ کڑاک بارے نظماں ازلاں توں لکھیندیاں آئن ،این توں ودھ اصلاحی نظماں لکھݨ دی اتھاں مضبوط روائت موجود اے ، اصلاحی نظماں ٻہوں شاعراں لکھن ۔ سئیں دلنور نور پوری بہترین اصلاحی نظماں لکھین ، انہاں وچ جوا ، منشیات ، رشوت ، فضول خرچی ، چوری ، ہیرا پھیری ، گستاخی ، بے فرمانی ، بے ادبی تے ٻئے موضوعات وی شامل ہن ۔ تُساں ضرور پڑھو تے تُساں اساں سارے سئیں دلنور نور پوری دی سرائیکی خدمات کوں سلام پیش کریندے ہوئے انہاندی مغفرت سانگے دعا کروں۔

سرائیکی مہاندرا غلام حُرخان کنداݨی

دِل اَہدے چنگے لوکیں نال اُٹھ ٻہہ ‘ آ ونڄ تے میل ملاقات ہووے ‘ چنگے کول چنگائی ہر ویلے ایویں ملدی اے جیویں عطر توں خوشبو‘دِل تاں اے وی کریندے جو چنگیں دے دَر دا فقیر بݨ تے اُنہاں توں اُنہاں کوں قیس فریدی وانگے منگاں ’’میں منگتا تو لکھ ڈاتا‘ کیوں ناں تئیں توں منگاں تیکوں‘‘ سرائیکی اَکھاݨ سچ اے ‘چنگیں دی چنگائی نال اے دنیا قائم اے ۔چنگائی نہ ہووے تاں بُرائی دے بار توں اے جہاں مٹ ونڄے۔ نت دُعا ہے چنگے اپݨی چنگائی نال شالا وسدے رہن ‘ آباد تے شاد ہوون ‘ جتھ پیر ہوونے اُتھ خیر ہوونے ‘اللہ کرے اپݨے تڑ تاݙے تے جھوکاں وسائی رکھن ۔کچھی دے ڄموڑ ڈاکٹر افضل ڈھانڈلہ نال میݙا سانگا اُنہاندی چنگائی سانگے ہے باقی دھن دولت تے مُلخ مربعیں آلے تاں ٻے وی ڈھیر اِن۔

میں غلام حُر خان کندانی دا سونہاں نہ ہم ‘ میل ملاوݨ دی چنگائی سئیں ڈاکٹر افضل خان ڈھانڈلہ دی طرفوں تھئی ۔ غلام حُر خاں کوں ملیم‘ میکوں انہاں دی شکل وچ سرائیکی وسیب تے سرائیکی مِٹی دی اسیس نظر اَئی ۔ سر تے چِٹا پَٹکا ‘ ڳل وچ بگا چولا ‘  سفید چادر تے پیریں وچ کنی چھیکواں تلے آلا کھسہ ‘ واہ بھئی واہ اے تاںساڳی ویس  میݙے اپݨے پیو ݙاݙے آلا ہے‘ ہک پل سانگے اے خیال کیتم جو اے شخص تاں سئیں اقبال حسن بھپلا دیاں بھانداں ݙیندے ‘اللہ دا بخش ہووس قاسم بیلے دا ملتانی مُڑس ‘ سئیں اقبال حسن بھپلا وی تاں سرائیکی قوم سانگے اللہ دی ݙتی ݙات ہئی ‘ اوندا اَلا ‘ اوندا ٻول ‘ اوندا اُٹھݨ ‘ اوندا ٻہݨ ‘ وَس وسیب نال اوندا ورتارا ‘ اوندی سوچ ‘ اوندی شاعری ‘ ول صدیں توں دھرتی دے رڳیں وچ بجھڄݨ آلا چنانہہ دا پاݨی ‘ چنانہہ دی مݨ تے مݨ دی مٹی ‘ چنانہہ دے ٻیٹ تے ٻیلے دے وَݨ ‘تے وݨیں تے رہݨ آلے پکھی پکھیرو تے وَل چنانہہ دے ٻیلے وچ چرݨ آلے مال تے اوں مال دے پیریں دی اُݙردی دُھوڑ دیاں قسماں چاوݨ آلا اقبال حسن بھپلا اللہ دا درویش ہا ۔

خیر! گاٖلھ ٻئے پاسے ٹُر ڳئی اے ‘ میں اے پیا آکھدا ہَم جو غلام حُر خاں کوں ملیوسے ڈھانڈلے سئیں دے وسیلے نال‘ یاری چھاں ٻدھ ڳئی ۔ میں ہک واری بُھل تے انہاں کوں ’’سئیں حُر خاں‘‘ آکھ تے مخاطب کیتا ‘ ݙاڈھے نراض تھئے ‘ اَکھیونے میں حضرت حُر سئیںؓ دا ادنیٰ جیہا غلام تے حضرت محمدؐ تے آلِ محمد دے غلامیں دا غلام تے غلامیں دے غلامیں دے قدمیں دی خاک آں ‘ بلوچکی دی وجہ توں ناں دے نال خان دی پخ لڳی کھڑی اے ۔دراصل میݙا ناں غلام حُر کندانی ہے۔

ڈاکٹر افضل ڈھانڈلہ سئیں دے ݙو ݙینھ اپݨے ملتان کلینک دے ہوندن ‘ ڈاکٹر صاحب کݙاہیں کݙاہیں بھکر وچوں سئیں غلام حُر خاں کوں اپݨے نال گھن اَمدے ہَن ‘ غلام حُر خاںݙینھ اساݙے تے رات ڈھانڈلے سئیں نال گزریندے ہَن ‘ میں پُچھیا سئیں اے ݙسو تُہاکوں ڈھانڈلہ سئیں کیویں لڳدن؟ اُنہاں آکھیا پہلے ایہا گاٖلھ تُساں ݙسو؟

میں آکھیا میکوں تاں ݙاڈھے چنگے لڳدن ‘ چنگے ایویں جوکنجوس بھاویں امیر ہووے ایں توں پرے رہو ‘ سو واری کھاسی ہک واری کھوا تے وی روندا رہسی ‘ سخی  بھانویں تہاݙا اَݨ سُونہا ہووے تہاݙے کول کݙاہیں نہ لنگھ آیا ہووے ‘ وَلا وَلا کھویسی تے تہاݙا شخر گزار وی رہسی‘ میکوں ڈاکٹر سئیں ایں سانگے چنگے لڳدن جو سخی اِن ‘ مزاجاً کنجوس تے بخیل کائنی تے ٻئی گاٖلھ اے جو ڈاکٹر سئیں کوں اپݨی زبان تے اپݨی ما ء ٻولی نال محبت اے ۔ میݙی گاٖلھ سُݨ تے سئیں غلام حُر خاں اَلاݨے جو میں توں لوک پُچھدن جو تہاݙا مسلک تے ہم قوم تاں ڈھانڈلے سئیں دا مخالف گروپ اے ‘ تساں ڈھانڈلے سئیں نال نِت کیوں ہوندو ؟ میں وَلدی ݙینداں جو بھانویں مسلک داݙاڈھا پکا ہاں تے بلوچکی وی میݙے اندر کُٹ کُٹ تے بھری پی اے پر سرائیکی ماء دھرتی دی محبت اُنہاں ݙوہاں تے غالب اے ‘ ڈاکٹر چنگا ہے ‘سرائیکی دا درد ہِس ‘ چنگے شعر  زبانی یاد ہِنس ‘ وَت غریب شاعریں دے سر تے ہتھ رکھیندے۔ اُنہاں کوں کتاباں چھپوا ݙیندے ۔ سال پسالی سرائیکی مشاعرے وی کرویندے ‘ اساکوں چنگا لڳدے اساں یاری لائی اے تاں توڑ چڑھیسوں ‘ بھاویں سجھ لموں کیوں نہ اُبھر آوے‘ تہاکوں شئیت منہ تے آکھݨ چنگا نہ ہووے ایہے گاٖلھیں تہاݙے وچ وی ہِن تاہوں ’’مقناطیس تے لوہے وانگوں سوہݨا تیݙی چھک ہے۔‘‘

ہک ݙینھ سویل ویلے ٻیٹھا ہم ‘ ٻئے سنگتی وی نال ہَن ٻاہر جھات پاتی تاں مونہوں نکل ڳیا‘بسم اللہ ! بسم اللہ ! او ݙیکھو ڈاکٹر صاحب غلام حُر خان کوں گھدی اَمدن‘ ڳلکڑی پا ملیوسے ڈاکٹر صاحب ! آکھیا میں کلینک تے وینداں مریض ٻیٹھن ‘ غلام حُر خان آکھیا ڈاکٹر صاحب ! اساݙی سُدھ لہسو ‘ اے نہ ہووے ’’ماء اندھے کوں مسیت اِچ ٻلہا تے بُھل ونڄے‘‘ کھل پیوسے ‘ بابا کھلو نہ جھوک اساں بے سُدھ سرائیکیں دی مائی مسیت اے‘ ڈاکٹر صیب کنڈ ݙتی۔ میں کندانی صاحب توں پُچھیا کیا کھمسو ؟ آکھیونے تہاݙا کیرھی شئے دا رو اے۔ میں آکھیا جو تُساں کھوسو ‘ میں وی کھا گھنساں‘ کندانی سئیں آکھیا مُک ڳی ؟ میں جیا کیتی ‘ انہاں آکھیا تے آئو وَل ہک ٻے دا سِر کھمدوں۔ اساں گاٖلھیں اِچ جُپ ڳیوسے۔

میں آکھیا سئیں حال ݙیو ‘ ٻولیّے ‘ ’’بلوچکے‘‘ حال تاں نی رہ ڳیا‘ تساں شہر ٻیٹھو حال حویلہ کرو ‘ میں آکھیاٻئی تاں سبھ ’’خیر‘‘ اے پر جیویں تساں ڄاݨدو اے جہان ڈُٖکھیں دا گھر اے‘ بھوئیں تے بھڑاند ‘ بھوئیں دی ونڈ تے بھڑاند ‘ رڑھ رہکی تے بھڑاند ‘ کھوہ ملخ ‘مربعیں تے بھڑاند ‘ پاݨی دریا تے سمندر تے بھڑاند ‘ بھیݨ بھرا تے بھرا بھرا دی بھڑاند ‘ ایویں لڳدے ہر شئے بھڑ تھیندی ویندی اے ۔ ہرشئے ونڈیج تے ٹوٹے ٻٹکے تھیندی ویندی اے ۔ پر ہک شئے اڄاں نی ونڈیجی اوندے ٹوٹے نی تھئے ‘ او اڄاں وی سالم تے سانجھی ہے ۔ او کیا ؟ انہاں دے پُچھݨ تے میں آکھیا ! اَسمان ‘کیوں نہ اساں سویل شام کوٹھے تے چڑھ تے سانجھے اَسمان کوں ݙیکھوں‘ دِل تے دماغ خوش رہسے تے سوچ وݙی تھیسے۔ غلام حُر خاں اَلاݨے جو اساݙے سر تے اَسمان دی چھت اَج وی سائبان وانگے ہے ۔ میں اَج تہاکوں ݙساں جو میں اَسمان آلے پاسے غور کیتے تاں میکوں جیرھی وݙی گاٖلھ نظر اَئی اے ‘ او وقت ہے تے وقت دا ٻہوں تے گہرا تعلق اَسمان نال ہے ۔ اساں وقت سانگے اَسمان دے متھاج ہِسے ‘ گاٖلھ بھانویں ابھردے سِجھ دی ہووے یا لہندے دی ‘وقت دا پتہ اساکوں اَسمان ݙیندے پر نہ اَسمان کوں پرکھ سڳیوں تے نہ وقت دی قدر کر سڳیوں ۔ میں ہک سرائیکی لوظیں دی کتاب لکھدا پیاں اوندے وچ وقت ویلھے دے کتنے لوظ اِن؟ تساں ݙیکھسوتے اندازہ کریسو جو سرائیکی کتنی وݙی زبان اے ‘ایندے بعد غلام حُر خاں انڳلیں تے وقت دے ناں ڳݨواوݨ شروع کر ݙتے۔ پرہ باکھ ‘ کُکڑ بانگ‘ اَسور ویلہ ‘ دھمی ‘ دھمی ‘رَتی چڑی چوگ‘ منہ اَندھارا‘ غاز ویلہ ‘ چٹا نماز ویلہ ‘ فزر ویلہ ‘ ݙینھ اُبھردا‘ کانے ݙینھ ‘ نران ویلہ ‘ کلارہ ‘ ݙوپہر ‘ ݙینھ ڈھلدا ‘ ٹھلی پیشیں ‘ پیشیں ‘ ننڈھی پیشیں ‘ دیگر‘ ٹھلی دیگر ‘ بُٖڈدی دیگر ‘ ݙینھ لاٹ پلاٹاں ‘ ݙینھ لا ‘ککیاں نماشاں ‘ نماشاں ‘ گھنویاں ‘ نماشاں ‘ کفتاں ‘ ستا لوک ‘ ڈھلی رات ‘ اڳلی رات ‘ پچھلی رات ‘ کال کڑچھی ٻول ویلہا ‘ کھتی اُبھار ‘ نیاں ڈھلدیاں ‘ تارے اُبھار ‘ ݙینھ دا تارا ‘وقت ویلے دے لوظ گنڈے گنڈے انہاندا ساہ چڑھ ڳیا ‘ اُنہاں آکھیا ! ٻئے لوظ اڄاں لبھدا وداں ‘ ایویں میݙی کتاب وچ ہر شئے دے لوظ آئوسن حریان تھیسو جو سرائیکی دنیا دی کتنی وݙی زبان اے۔ اَج ایں کتاب بارے خراج عقیدت دے کجھ اکھر لکھدا پیا ںتاں میکوں خوشی توں زیادہ ݙکھ تھیندا پے جو سئیں غلام حُر خاں مرحوم اپݨی کتاب کوں ݙیکھ تے نی ڳئے۔

سئیں غلام حُر خاں ہک واری میݙے نال آ تے جھیڑا لاپے ‘ اَکھیونے تہاݙا روہ روہی تھل دمان ہے اساݙی کچھی کیݙے ڳی؟ تساں سرائیکی نعرہ ایجھا بݨائو جیندے وچ  روہ روہی تھل دمان دے نال کچھی دا ناں آوے ‘ میں ہتھ ٻدھ تے آکھیا ‘ مجال اے سئیں! غلام حُر خاں میݙی مجال تے مُسک پے ‘ ہک پل وچ کاوڑ ویندی رہ ڳی ‘ میں ڄات ڳیم جو غلام حُر خاں وݙا آدمی اے ‘ ایندے وچ کاوڑ اے پرایندی کاوڑ میݙی مجال توں ݙاڈھی کائینی۔وݙے لوک ہمیش وݙے ہوندن تے وݙے لوک ہمیش دریا یا صحرا دے پیٹ وچوں ڄمدن ۔ غلام حُر خاں تھل تے سندھو وچ کچھ دا ڄموڑ ہا‘ وݙا بندہ کیوں نہ ہووے ہا ‘ کچھی تے کچھی دے ہک ہک ذرّے نال اونکوں پیار ہا‘ جݙاں کچھی نال اپݨی غزران دا حال حویلہ کرے ہا تاں ہنجوں ویݨ وانگے ترم ترم پوون ہا ’’ جݙاں ڄایم پا کر جھولی کر ویݨ ݙتی ماء لولی‘ ‘غلام حُر خاں دے مونہوں روٹی پاݨی دی اوکھ دا ارمان یا اپݨے پرائے تے حق ہمسائیں دے گلڑے گھٹ تے وَس وسیب خاص کراہیں کچھی دی قیل مقال زائد ہوندی ہئی ۔ جیویں جو میں آکھیے غلام حُر خاں گاٖلھ اپݨے ٻلپݨ توں شروع کریندا ہا تے انداز اے ہوندا ہا جو جیویں نثر وچ قصیدہ پڑھدا ہووے ‘ ذاکر تاں نہ ہا پر ذاکریں دے ویݨ ڄمدے لا توں اوندے کن وچ بانگ وانگے پُڄے کھڑے ہَن ۔ ہک واری اوں گاٖلھ دا مُنڈھ ٻدھا تے آکھیا جو اساݙے وسیب وچ کھوہ جݙاں ہوندے ہَن تاں گاٖدھی تے ٻہہ تے سُر جوڳ وچ اساݙے سُریلے ڄٹ بھرا آکھدے ہَن:

ڄٹ ڳادھی تے ایویں ٻہندا جیویں تخت تے ٻہے امیرے

چکلی کوں چکل ایویں ملدا جیویں بھیݨ کوں ملدا ویرے

مال نال لوٹے اینویں بھڄدے جیویں قیدیاں ڳل زنزیرے

پاڑچھے پاݨی اینویں ڈھاندا جیویں تخت توں ڈھہہ امیرے

نسار تے پاݨی ایویں ویندا جیویں زہ وچوں نکلے تیرے

کھاݙے پاݨی ایویں پھردا جیویں مٹی وچ پھردا کھیرے

اݙ اِچ پاݨی ایویں ویندا جیویں نانگ مریندا سیڑے

کیارے پاݨی اینویں پھردا جیویں دَر دَر پھرے فقیرے

مانواں کوں مِلن ٻچڑے شالا

اَتے بھیݨ کوں مِلن ویرے

درد بھری آواز وچ میں کھو دا گاٖوݨ سُݨیا تاں میں آپ کنڈ دے بھرݨے ونڄ پیا ‘ میکوں اپݨا ݙاݙا ‘اوندا کھوہ تے ݙاڈے دا ݙبہ ݙاند یاد آ ڳیا ۔ پالے دی مُد وچ منہ اندھارے نال کھوہ جووݨ ‘ وَلا گاٖدھی تے ٻہہ تے میکوں کالی لُکار اِچ لُکا تے ہولے ہولے رنڑکا لاوݨ‘‘ واہے بھئی واہے ݙبہ ݙاند ٻیلی ‘‘ نی بُھلدا ۔

غلام حُر خاں دِل اَلا جُوان ہا تے اونکوں دِل دی تکلیف وی ہئی پر بائی پاس نہ کرویندے ہا‘ وجہ پُچھی تاں اَکھیونے جیوݨ کوڑ مرݨ سچ اے ‘ میں ٻالیں دے حصے دی زمین دا ٹوٹا ویچ تے پنج ست لکھ لاواں‘ ولا کیا گارنٹی اے جو نت جیندا رہساں ۔ غلام حُر خاں کوں میں دل آلا ’’جوأن ‘‘ لکھے کیوں جوانی تے بُٖڈھیپا ہک سوچ تے کیفیت دا ناں ہے ‘ ݙیکھݨا اے ہوندے جو تساں اپݨی حیاتی کیویں ہنڈیندو ‘ 20سال دا نینگر 80سال دا بُٖڈھڑا تے 80آلا بُٖڈھا20سال دا نینگر تھی سڳدے ‘ غلام حُر خاں توݨیں جو 70دے پیٹے ہا وَل وی جوانیں آنگے گذار ڳے ۔ اُنہاں نال غزریاں یاداں وِسردیاں نی‘ جیرھا نہ وِسرے او زندہ ہوندے ۔ سیاݨے آکھدن جیرھا دِلوں لہہ ونڄے او جیندے جی مرویندے تے جیرھا نہ لہے او مر تے وی نی مردا ‘ غلام حُر خاں زندہ اپݨی سوچ ‘ اپݨی فکر تے اپݨی مٹی دی محبت نال ’’بلھے شاہ اساں مرݨا ناہیں‘ گور پیا کوئی ہور‘‘دی تفسیر ہے۔

بھکر وچ غلام حُر خاں دے مکاݨی کٹھ وچ گاٖلھ مصطفی خادم وی سوہݨی کیتی اے ۔ میں ایہا گاٖلھ آکھداں۔

میں تیݙے ٻیلی دا ٻیلی میں تیݙے غیراں دا غیر

نِت رہے وَسدا تیݙا ویڑھا تیݙے وسبے دی خیر

اَڄوکی سرائیکی شاعری

(اے مقالہ 21فروری2016ء کوں لوک ورثہ اسلام آباد اِچ ماء ٻولی دی قومی کانفرنس اِچ پڑھیا ڳیا)

شاعر اپݨے وقت دا مؤرخ وی ہوندے تے تریخ وی ، ایندے نال نال شاعر اپݨے وقت دا شاہد ہوندے تے اوندے شاعری شہادت ۔ شاعر جو ݙیکھدے اونکوں اپݨے لوظیں اِچ بیان کریندے ۔ او ݙینہ کوں ݙینہ تے رات کوں رات لکھدے ، شاعر کتھائیں ظلم ، زیادتی تے وانجھ کوں ݙیکھدے تاں اونکوں بیان کرݨ دے نال ظلم دے خلاف آواز وی چیندے تے لوح وقت تے ایف آئی آر وی درج کرویندے ۔ ایندے نال نال شاعر مسئلے دا حل وی ݙسیندے جیویں جو خواجہ فریدؒ سئیں فرمایا    ؎

اپݨی نگری آپ وسا توں

پٹ انگریزی تھاݨے

ایہا وجہ ہے جو سرائیکی شاعر اَحٖ ماء دھرتی دی محبت لکھدا پے ، مزاحمت تے انقلاب لکھدا پے ،کیونجو سرائیکی وسیب دی شناخت ،اَحٖ دا بنیادی سوال اے ، سرائیکی خطے تے حملہ آوری دے بعد جݙاں سرائیکی سُنڄاݨ تے سرائیکی زبان تے حملے تھئے تے رنجیت سنگھ دے کجھ پیروکاریں سرائیکی کوں پنجابی دا لہجہ آکھیا ، اوں ویلھے نظم دا سرائیکی شاعر اسلم جاوید ٻول پیا:

میں تسا

میݙی روہی تسی

تسی روہی جائی

میکوں آکھ نہ پنج دریائی

روہی داذکر اَئے تاں اے وی ݙسی ونڄاں جو دنیا دا عظیم صحرا جینکوں سرائیکی زبان اِچ روہی تے چولستان آکھیا ویندے ، حملہ آوری دی زد وچ ہے ، ہک مدت توں اِتھاں تخت لہور ناجائز الاٹمنٹاں کریندا اَمدے اسیݙی مقدس سرائیکی دھرتی بیت المقدس آنگے ایجھے اوپرے لوکیں کوں ݙتی ویندی پئی اے جنہائیں دا ایں دھرتی ، ایں زبان تے ایں ثقافت نال کوئی تعلق کائنی ، پنجاب دے حاکم سامراج دا کردار ادا کرتے وسیب دی ڈیموگرافی تبدیل کریندے پِن ، سرائیکی قوم کوں اقلیت اِچ تبدیل کرݨ دیاں ناپاک کوششاں ݙینہ رات جاری ہِن ، روہی جیندی مٹی کوں خواجہ فرید اپݨے اَکھیں دا سرمہ آکھیا ، اے روہی جیندے ریت دے ٹٻیں کوں خواجہ فریدسئیں کوہِ طور آکھیا ،اے روہی جیندے کِرڑ تے کنڈیں کوں خواجہ فرید شمشاد تے صنوبر آکھیا تے دُعا ݙتی جو:

ایہا روہی یار ملاوڑی ہے ، شالا ہووے ہر دم ساوڑی ہے

ونڄ پیسوں لسڑی گاٖوڑی ہے ، گھن اپݨے سوہݨے سئیں وو کنوں

اے روہی جیندے بارے خواجہ فرید فرمایا:

وچ روہی دے رہندیاں نازک ناز دیاں ڄٹیاں

راتیں کرن شکار دِلیں دے ݙینہاں ولوڑن مَٹیاں

روہی جتھاں پیار پریت دے گاٖوݨ ہوندے ہَن ، جتھاں اُنس تے محبت دی گاٖل ہوندی ہئی ، جتھاں محبت دی چس رَس ہوندی ہئی ، جتھاں دِل آلے دِل آلئیں کوں مِلدے ہَن ، جتھاں گاٖئیں دے دھݨ تے ݙاچیں دے وَڳ ہوندے ہَن ، جتھاں ’’نند نہ ماون کھیر مولا ماڑ وسایا‘‘ دے شعر اَکھیندے ہِن ، جتھاں ’’آ چُݨوں رَل یار پیلھوں پکیاں نی‘‘ دیاں کافیاں گنویندیاں ہَن ، جتھاں کھیر دیاں نہراں وہندیاں ہَن ، جتھاں ݙدھ پاݨی آنگے ورتینداہا جتھاں مَٹیں دے گھٻکار تے دِلیں دے شکار تھیندے ہَن۔ جتھاں اَحٖ میݙی اوں روہی تے ایجھے بدو تے بودن شکاری آ گِٖن جیڑھے روہی ماء دھرتی دی لڄ دے شکاری ہِن ، جیڑھے روہی دے چرند پرند دے شکار ی ہِن ، جیڑھے گولی دی زبان اِچ گاٖل کریندن ، جیڑھے پکھیں دی نشوم آوازیں کوں نی سمجھدے ، جیڑھے کونج دے کُرلاٹ کوں نی سمجھدے ، جیڑھے خود آپ اَکھیندن :

اساں نی سمجھے پکھیں دی کیا ٻولی ہئی

اسیݙے ہتھ بندوق تے بندوق اِچ گولی ہئی

اساں آکھدوں بدو شکاری بھاویں عرب دے ہووِن تے بھاویں تخت لہور دے   میݙی مقدس دھرتی توں اپݨے پلیت پیر پرے کرن ،اساں آکھدوں:

جنگ ا جنگ ا جنگ ا

نِت دھرتی دشمن نال جنگ ا

پلیت پیر کر پرے جو

ماء دھرتی میݙی ننگ ا

اے وی ݙیکھو جو عرب شہزادیں دی ݙیکھا ݙیکھی اِچ تخت لہور دے فولادی شہزادے میاںنواز شریف وی چار ݙینہ پہلے روہی شکار کھیݙݨ آئے ،اونکوں خوش کرݨ سانگے خیمیں دے نگر آبادکیتے ڳئے ، ونوون دے طعام پکائے ڳئے پکھی پرندے تے زناور کُٹھے ڳئے، تالویں، بھونویں تے کچے پکے ماس دیاں ڈشاں پیش تھیاں ، موسیقی دے مچ مچائے ڳئے اے سب کجھ اوں روہی وچ تھیا جیرھی روہی وچ لوک اَحٖ وی تریہہ توں مر ویندن ؟کیا اساں کݙاہیں سوچے جو بھارت دی طرفوں بارڈر تے لاتی ڳئی خار دار تار نال تریہہ دے ماریے زناور ٹکراں مار مار تے کیوں لہو لہاݨ تھیندن تے تڑپھ تڑپھ تے کیوں مر ویندن؟ ایں بارے وزیر اعظم کوئی گاٖل نی کیتی ،وزیر اعظم روہیلیں دے مسئلیں دی کوئی گاٖل نہ کیتی، صرف اتنا آکھیا جو روہیلے میݙے بھرا ہِن ، اِتھاں روہی دا شاعر تڑپھ تے اَکھیندے ، او لہوری شہزادہ میݙی وی سُݨ،

تیکوں گاٖوے کھیر پلایُم ، پیتم پاݨی کھارے

لوک گواہ ہِن سارے

میݙی روہی تسی مر ڳئی ، تیݙے شہر فوارے

واہ تیݙے بھائی چارے

تخت لہور آلے مارکہ آکھدن جو سرائیکی شاعری درد دے سوا کجھ کائنی ، میں آکھداں جو ڈُٖکھ ݙیسو تاں درد توں رووݨ تاں آپے آ ویسے ، تساں ظلم کریسو تاں شاعر بغاوت نہ لکھسے تے کیا لکھسے؟ ۔ سرائیکی وسیب کوں ہک طعنہ وسیب دے جاگیردار دا مِلدے ، آکھیا ویندے جو جاگیردار ہمیش اقتدار تے رہ ڳن اُنہاں وسیب سانگے کجھ نی کیتا ، ایندے وچ قصور کیندا ہے؟اساں آکھدوں قصور اُنہاں دا ہے جنہاں جاگیرداریں کوں پیدا کیتے ، انگریز دی وفاداری اِچ اُنہائیں کوں جاگیراں ملیاں ، انگریز ڳیا تاں انگریزیں دے وارث اُنہائیں دے سرپرست اِن ، تخت لہور انہاں جاگیرداراں دا سب توں وݙا جھا اے ، ایندا ثبوت اے ہے جو پچھلے دور اِچ دیرہ غازی خان دیاں تمنداریاں ختم کرݨ دا حکم تھی ڳیا پر حکومت دیرے دے لغاریں ، مزاریں کوں رازی رکھݨ سانگے تمنداریاں ختم نی کیتیاں ، سرائیکی شاعر جہانگیر مخلص آکھدے:

توں ڈُکھاں دے سارے سفر یاد رکھیں

جیویں تھئی ہے تیݙی بسر یاد رکھیں

جیرھے تیݙی دھرتی دے بݨ گِٖن وپاری

او کھوسے ، دریشک تے کھر یاد رکھیں

اے مخدوم کھچی قریشی گیلانی عباسی

تیݙی راہ دے ہِن پتھر یاد رکھیں

جیرھے ساݙی نسلاں دا ساہ پیندے رہ ڳن

اُنہاں سنگ چوڑ نانگاں دے گھر یاد رکھیں

جے بھیݙاں دے وانگوں توں دھرتی تے جیسیں

تاں بھیݙاں کوں پوندن نہر یاد رکھیں

سرائیکی وسیب مزاحمت دا سب توں وݙا حوالہ سئیں عاشق بزدار ، جنہاندی کتاب قیدی تخت لہور دے شائع تھئی تاں او کتاب سرائیکی قوم دا نعرہ بݨ ڳئی ، وسیب دے ہر کندھ تے ہر دیوار تے لکھیا ڳیا ’’اساں قیدی تخت لہور دے اساں قیدی تخت لہور دے اساں قیدی تخت لہور دے‘‘ ۔ جݙاں دیواراں اَلا پووِن تاں وَل دنیا دی کوئی طاقت مظلومیں دی اَواز کوں نی دٻا سڳدی ۔ سئیں عاشق بزار اپݨی نظم اساں قیدی تخت لہور وچ فرمیندن:

ساݙے منہ تے جندرے جبر دے

ساݙے ہتھ کڑیاں وچ بند

اساں قیدی تخت لہور دے

اساں قیدی تخت لہور دے

عزیز شاہد ضیاء الحق دے آمرانہ دور اِچ ہک نظم ’’دُھر دے گونگے دھرتی واسو‘‘ لکھی ، نظم ٻہوں طویل اے ، میں صرف ہک بند پیش کریساں ۔ ایں سانگے جو عزیز شاہد سرکاری ملازم ہوندے ہوئیں اوں ویلے او نظم لکھی جݙاں سچ اَلاوݨ آلئیں کوں کَوڑے لڳدے ہن تے اُنہائندیاں اَکھیں ٻدھ تے اُنہائیں کوں شاہی قلعہ لہور دے ٹارچر سیلیں اِچ پُجا ݙتا ویندا ہا ۔ عزیز شاہد اوں ظلم دے خلاف اَلاݨاں جݙاں پاکستان کوں پنجابی جرنیل ضیاء الحق پنجابستان بݨا ݙتا تے دھرتی دے اصل وارثیں دا جیوݨ حرام کر ݙتا ۔اے ٻئی گاٖلھ اے جو اَحٖ عزیز شاہد ’’دنیا‘‘ اخبار کوں انٹرویو ݙے تے وسیب دے لوکاں دا دِل ڈُٖکھائے ، اساں آکھدوںمزاحمتی شاعری مندا نی انقلاب اے ، ظلم دے خلاف نفرت دے خلاف تے وانجھ دے خلاف بغاوت اے۔ عزیز دی مسدس دا ہک بند ݙیکھو:

اساں تاں اوں دھرتی دے واسی جیندا سینہ سونا

مالا مال خزانیں کولوں جیندا کونا کونا !

ساݙے لعل کراچی توݨیں بُکھ دے مُل تے وِکِّن

مَݨ دے وسدے ’’ندی‘‘ کنارے جھوپڑی سانگے سِکِّن

ساݙیاں نسلاں سنداں چا کے دفتر دفتر رُلِّن

پر ساݙی کہیں دستک تے مقسوم دے دَر تے نہ کُھلِّن

پَل پَل دی خیرات ہے جیوݨ پَل پَل عین عذابی

ہر کُرسی تیں کَھورا چہرہ ہر چہرہ پنجابی

پل دے پرکھ پروݨ وچوں ہُݨ چہرہ چہرہ چھاݨو

دُھر دے گونگے دھرتی واسو پَل دے پیر سُنڄاݨو

جیویں جو سرائیکی وسیب نال وانجھ تھیندی پئی اے پر وانجھ تے ظلم دے خلاف کوئی نی اَلیندا ، ہر پاسے چُپ اے تاں ملوک تے مِٹھے لہجے دا شاعر احمد خان طارقؔ وی ٻول پمدے تے آکھیندے:

چِڑیاں اُٹھو کئی دھاں کرو

چُپ نہ کرو ، چُپ نہ کرو

ہتھ وچ جے کُئی ہتھیار نئیں

چِیں چِیں کرو ، چاں چاں کرو

یاسر رنگ پوری نینگر شاعر اے ، جھنگ دی مٹھی سرائیکی اِچ شاعری کریندے ، سرائیکی ماء ٻولی نال ݙاڈھی محبت کریندے ، اوندی شاعری دا ہک ہک لوظ سرائیکی دا ماݨک موتی اے ، اپݨی سرائیکی ماء دھرتی بارے او آکھدے:

ساتھوں ماء ٻولی نئیں چُھٹ سڳدی ساݙی یاسر جان سرائیکی ہے

ساݙا یار دھرم تے شرم بھرم ساݙا دین ایمان سرائیکی ہے

ساݙی جھوک سرائیکی دھرتی تے ساݙی ہُݨ پہچان سرائیکی ہے

کیویں رَلے نال پنجابیاں دے ساݙی جݙݨ زبان سرائیکی ہے

سئیں یاسر رنگ پوری دی کتاب ’’وکھرا کر‘‘ شائع تھئی اے ، ایں کتاب دی شاعری دا ہک ہک لوظ کُھریاں چا چا تے پنجاب کو اَکھیندا پے جو اساں پنجاب نال نی رہ سڳدے ، اساکوں پنجاب توں وکھرا کرو:

بھائیوال جو ہیں انصاف تے آ ، ساݙا حق نہ کھا سانوں وکھرا کر

اِنج پی نئیں خون سرائیکیاں دا ، نہ ڈھیر ستا سانوں وکھرا کر

ساݙے امن دا یاسر چور نہ بݨ ، کر خوف خدا سانوں وکھرا کر

ساݙی کٹھیاں بالکل نئیں نبھدی ، ہے گاٖل صفا سانوں وکھرا کر

غلام رسول ڈڈا ڄام پور دے مشہور سرائیکی شاعر ہن ، اُنہاں گودیں دی ظلم دے خلاف بغاوت کریندے ہوئے لکھیا:

ݙاڑھل ݙے ویندوں تاں

ݙاڑھل ݙڑھیندے

مُچھل ݙے ویندوں تاں

مُچھل مُچھیندے

اساں نت ڈڑھیندے مُچھیندے ریہوسے

اساں نِت کُٹیندے مریندے ریہوسے

مرحوم شاکر مہروی وسیب دا سُڄاک شاعر ہا او قوم کوں سنیہا ݙیندے:

ہک تھیوو قو م دے لوکو

اُٹھو ظلم دے ہتھ کوں روکو

تے… نسلاں سُکھ منگدین

ہے غیر دے سر سرداری

ساݙی رُل ڳئی قوم آواری

ہُݨ راہ راخس دے ٹوکو

تے … نسلاں سُکھ منگدین

ڳئی ٹل رات اَندھاری

ساݙی آ ڳئی شاکر واری

سر نویں سِجھ توں ہوکو

تے… نسلاں سُکھ منگدین

بہشتی دلنورنور پوری سرائیکی ماء ٻولی دی وݙی خدمت کیتی اُنہاندے لکھݨ دا انداز نویکلا تے من بھاوݨا ہا ، اُنہاندے ݙو قطعے ݙیکھو:

اَحٖ صوبہ ہے کل صوبہ ہے

ہر ذہن اِچ پل پل صوبہ ہے

کوئی مسئلہ حل نی تھی سڳدا

ہر مسئلے دا حل صوبہ ہے

………

نہ تئیں توں محبوبہ منگدوں

نہ کوئی چیز عجوبہ منگدوں

متاں سمجھیں بازو منگدن

فقط سرائیکی صوبہ منگدوں

سرائیکی شاعر ناظر جلال پوری آکھدے:

اساں تخت اِچ نی رہندے ساݙی اپݨی ہک پہچان ہووے

اے دیس ݙیراور سندھ ستلج ساݙا ذاتی تھل دمان ہووے

نہ دَر دَر دھکے روز دے کھائوں ساݙا اپݨا خود ایوان ہووے

ودا ناظر ہک ہک ٻال اَہدے ساݙا صوبہ سرائیکستان ہووے

ظفر مسکینؔ مزدور تے ہک مسکین شاعر اے پر وسیب دے حق حقوق دے حوالے نال غیرت تے جرأت آلی کریندے ، مسکین آکھدے:

انج صوبہ ساݙا حق بݨدے ، ہر حال اساں اے گھنسوں

اساں منزل توݨیں پُڄ ڳئے ہیں ساکوں تھی ڳے پوراپک گھنسوں

کہیں ظالم اڳوں جُھکݨاں نی ہُݨ بغیر اَجھک گھنسوں

حق ایویں نہ مسکینؔ ݙتس اساں غاصب دا کپ نک گھنسوں

عبدالخالق مستانہ خان پور دا عوامی شاعر ہا ، موقعے دی مناسبت نال فی البدیہہ شاعری اوں تے بس ہئی ۔ وسیب دے جاگیرداریں کوں تخت لہور دی خوشامت کریندا ݙٹھا تاں مستانہ ٻول پیا:

جیون ہووِن ساݙے وݙے

جیرھے ساݙے چئی پِن تݙے

ساݙے کیتے اِتھ سردار ا ن

تخت لہور دے چوکیدار ہِن

مزاحمتی شاعری اَحٖ توں نی ہمیش توں تھیندی پئی اے ، ݙو سو سال پہلے رنجیت سنگھ لاہوری جݙاں اسیݙی مقدس دھرتی سرائیکستان تے قبضہ کیتا تاں شاعراں اوں ویلے واراںلکھیاں ۔ اُنہاں واراں کوں مظفر خان دی وار،ملتان دی وار دا ناں ݙتا ڳیا ۔ پروفیسر شوکت مغل دی کتاب ملتان دیاں واراں وچ جھنگ وسیب دے شاعر نظام دی وار موجود اے ۔ ݙو سو سال پہلے وی او لاہور دے ظلم کوں پِٹیندے ، نظام آکھدے:

ض ضرور کرو میراں میراں ، مہر کرو ملتان اُتے

کئیں تند اولڑی پئے ڳئی کفر نازل ہویا مسلمان اُتے

رن کار لعین نوں مار گھتو ، جہڑا چک پاوے ملتان اُتے

لاہور نوں چکنا چور کرو میراں ! مہر کرو ملتان اُتے

سئیں ذکا اللہ انجم ملغانی سرائیکی دھرتی دے عظیم حریت پسند اسلم خان ملغانی جنہائیں کوں انگریزیں ملک بدر کیتا ہا دے پوترے ہِن، دیرہ غازی خان دے ہک عظیم خانوادے نال انہاندا تعلق اے ، اعلیٰ تعلیمیافتہ ہن، وزارت اطلاعات دے ڈائریکٹر دے منصب تے فائز رہ ڳن، سرائیکی ماء دھرتی نال انہاندی محبت کوں ݙیکھو او کیا آکھدن؟

سرائیکی قبلہ سرائیکی کعبہ سرائیکی ایمان تے دھرم ہے

سرائیکی مسجد سرائیکی مندر سرائیکی ٻہوں ساکوں محترم ہے

سرائیکی گھٹی میݙی دے اندر، سرائیکی لوں لوں دیوچ رچی ہے

اے میݙیں ساہواں دیوچ ، سرائیکی سرائیکی دے نال میݙا دم ہے

اے مٹھڑی ٻولی میں کیوں نہ ٻولاں کنیں دیوچ شہد کیوں نہ گھولاں

اے موتی لوظیں دے کیوںنہ پھولاں ، اے وقف ایں تے میݙا قلم ہے

چھیکڑ اِچ ماء ٻولی نال محبت کرݨ آلئیں دے عظیم کٹھ کوں ݙسݨ چہنداں جو احٖ سرائیکی شاعری اتنا اعلیٰ تے اتنی توانا تھیندی پی اے جو ایندا مقابلہ دنیا دی کہیں وی زبان نال کیتا ونڄ سڳدے، میݙے وسیب اِچ سب توں زیادہ سرائیکی کتاباں شائع تھیندیاں پِن، کہیں سرکاری ادارے دی سر پرستی کینھی، کہیں سردار بھتار ،تمندار ، جاگیردار یا سرمایہ دار دی سر پرستی کینھی، سرائیکی شاعراپݨے  گھر دے داݨے ویچ تے کتاباں چھپویندے پِن، اساں جھوک دی طرفوں سینکڑاں تے ہزاراں کتاباں اپݨے وسائل تے اپݨے ٻالیں دا رزق کھنڄا تے شائع کیتن ، احٖ دے عظیم کٹھ جیندے وچ کجھ عالمی شخصیات تے تمام پاکستانی زباناں دے ادیب شاعر تے دانشور کٹھے ہن کوں دعوت ݙینداں جو سرائیکی شاعری تے تحقیق تے ریسرچ کرن، سرائیکی زبان تے سرائیکی لوکاں تے ریسرچ کیتی ونڄے تے اے وی ݙٹھا ونڄے جو اتنی عظیم سوچ دے مالک لوکاں تے شاعراں کوں ریاست تے اوندے اقتدار تے قابض قوتیں پرے چا تے کیوں سٹ ݙتے ؟۔ سرائیکی دھرتی دا ہک نینگر شاعر اے ، نکی عمراں  اِچ بیماری دے روڳ وی لڳ ڳن، بائی پاس وی کرا آئے، ہزار التجا ویں دے باوجود حکومت علاج سانگے کوئی مدد نی کیتی، ایں عظیم شاعر دا ناں ہے امان اللہ ارشد۔ ایندی شاعری تے غور کرو، ایندے خیال تے ایندی سوچ تے غو کرو، ول میݙے وسیب اِچ آئو، وسیب کوں ݙیکھو وسیب دی زرخیزی کوں ݙیکھو تے ول وسیب دے لوکیں دی حالت ݙیکھو ولا فیصلہ کر وجو امان اللہ ارشد سچ لکھئے یا کوڑ؟ ارشد آکھدے :۔

کیا غور کروں تیݙے غوری تے ، ساݙے بکھے ٻال غذا منگدن

ایں شعلیں دے اسمان تلوں ، سر کڄݨ دے کیتے جاہ منگدن

ایں دوزخ دے ماحول دے وچ ، ساہ گھنݨ کوں صاف ہوا منگدن

یا ساکوں مولا موت ݙیوے ، یا توں جند چھوڑ دعا منگدن

ساݙے اپݨے وی اپݨے نئیں،الزام کہیں تے کیا لیسوں

ساکوں بکھ توں ٹرݨ دا ساہ کینھی، تیݙی موٹر وے کوں بھاہ لیسوں

جام پور دا انقلابی شاعر عبدالحمید ذوق (متوفی22اپریل 1992ء) نت مزاحمت لکھدا رہ ڳے ، او غریب دا ہمدرد تے جاگیردار ، سرمایہ دار دے خلاف ہا ، دیرہ غازی خان دے جاگیردارانہ سماج اِچ ہوں ہوکا ݙتا ہا:

لغاری رہے نہ مزاری

جنگ جاری رہے جنگ جاری رہے

ضیاء دے دور اِچ اونکوں مخاطب کرتے آکھیا

تیݙے ظلم تشدد جبر اُتوں ساݙیاں سوچاں رُک نئیں سڳدیاں

اساݙیاں اَکھیں شوخ بغاوت دیاں ہک پلک جھپک نئیں سڳدیاں

تیݙیاں ظلم توں ٻاہیں شل تھیسن ، اساݙیاں جاناں تھک نئیں سڳدیاں

تیݙیاں جیلاں ، سیخاں ، پابندیاں اساݙا رستہ ݙک نئیں سڳدیاں

نذیرفیض مگی جاگیرداریں دے خلاف آواز بلند کریندے ہوئے اَکھیندے:

کیوں غیر دا حامی بݨ ڳیا ہئیں ، کیوں ظالم تیکوں بھاݨے ہِن

اِتھ سریں ظلم دی بارش ہے ، تیݙے شہر لہور ٹِکاݨے ہِن

ہک دار توں وَل آ ، سُݨ تاں سہی ، کیا اَہدے لوک نماݨے ہِن

تیݙی کار تے جھنڈا نئیں چھکدا تیݙے شہر دے واسی بُکھے ہِن

جیندی بھوئیں تے قبضہ غیر دا ہے او لوک ارداسی بُکھے ہِن

تساں میݙا مقالہ پڑھیا ، اے مقالہ ایں کتاب وچ ایں سانگے شامل کیتا ڳے جو کتاب  دا موضوع سرائیکی قلم قبیلہ ہے ، میں چہنداں جو ودھ توں ودھ لکھاری ایں کتاب اچ آون ۔

حاجی عید احمد دھریجہ دی سوکھڑی

’’ ݙو سو شاعر، ݙو سو ݙوہڑہ ‘‘ تہاݙے سامھے ہے ۔ اینکوں تُساں پڑھسو تے اپݨی رایا ݙیسو ۔ میکوں تاں ایندا مُکھ پناں وی بھا ڳے ، جو اساکوں ہِک جاہ تے ݙو سو شاعر تے ݙو سو ݙوہڑے مِل ڳن ۔ اے ݙو سو شاعر نی ݙو سو وݨ ا ن تے ݙو سو ݙوہڑے انہائیں وݨیں دے پھل ا ن ۔ ݙو سو پھل کیا ہِن ، ݙو سو ذائقے تے ݙو سو سواد ا ن ۔ اساں اے وی آکھ سڳدوں جو ݙو سو شاعر ، اصل اچ ݙو سو مکتب تے ݙو سو جہان ا ن تے انہائیں دے ݙو سو ݙوہڑے اپݨے اپݨے مکتب دا نصاب تے اپݨے اپݨے مکتب دی سوچ دا نتارا ہِن ۔ جیویں دیڳ دا ہِک چاول اوندے ذائقے کوں چکھݨ سانگے ڈھیر ہوندے ، ایویں کہیں وی شاعر دا ہک ہک ݙوہڑہ دیڳ دا ہک ہک چاول اے۔ کتاب دے مرتب سئیں حاجی عید احمد دھریجہ مبارکباد دے حقدار ا ن ۔ عارف گلشن ، حاجی صیب دے ٻانہہ ٻیلی تھین ، میں انہائیں کوں وی مبارکباد آکھداں ۔ میں خود کوں خوش نصیب ڄاݨداں جو ادارہ جھوک جئیں مقصد سانگے بݨایا ہا ، او کم تھیندے پِن ۔ میں اللہ سئیں کنوں ملخ مربعے ، کاراں موٹراں تے کوٹھیاں بنگلے نہ منگے ہَن ، ایہا دعا کیتی ہئی جو اللہ سئیں میں توں خذمت کراوے تے ایجھے کم کراوے جئیں نال  میݙے وسیب تے میݙی ماء ٻولی دا ناں اچا تھیوے ۔ میݙا وطن ، وسیب آزاد تھیوے، سرائیکی ماء ٻولی دیاں کتاباں اتنیاں شائع تھیون جو ہر پاسوں کتاباں ای کتاباں ہوون ۔ اللہ سئیں میݙیاں دعائیں قبول کیتن ، وطن وسیب دی قومی آزادی آلی دعا وی اللہ سئیں قبول فرمیسے ۔

اساں ہک ڳالھ سݨی ہاسے جو چنڳے کم سانگے جیرھی شئے کوں جتنا ونڈاؤ او اتنی ودھدی اے ۔ اللہ سئیں دی ݙتی ݙات ا چوں میں سارا ݙینھ جتنیاں کتاباں ونڈینداں ، اللہ سئیں اوندیاں ݙوڑیاں ݙیندے ۔ ہُݨ تاں جھوک دے کتابیں دا بخت انتا جاڳ پئے جو اساں سانبھ نی سڳدے ۔ میں حاجی صیب کوں آکھے جو کتاباں بݨا بݨا تے ݙتی آؤ تے آپاں چھاپی جُٖلوں ۔

آپاں ڳالھ ݙوہڑے دی کریندے پئے ہاسے ۔ ہک او ویلھا وی آیا جو ݙوہڑے کوں روایتی شاعری دا ناں ݙتا ویندا ہا تے غزل لکھݨ آلے کوں معتبر ڄاݨیا ویندا ہا ۔ پر سرائیکی شاعریں ݙوہڑے کوں منوائے ، احٖ ݙوہڑے وچ عشق مُشک ، ہجر وصال دے نال نال مزاحمت تے انقلاب دی ڳالھ وی ملدی اے ۔ احٖ ݙوہڑے وچ سارے موسم ، موسمیں دے سارے رنگ تے رنگیں دیاں ساریاں خوشبوئیں وی شامل ہِن ۔ اساں ہک کتاب چھاپی ݙوہڑے دے بادشاہ ، اوندے وچ مہاندرے سرائیکی شاعریں دے ݙوہڑے شامل ہِن ۔ اوں کتاب کوں ٻہوں پسند کیتا ڳیا۔ اوندے مقابلے اچ چوݨویاں غزلاں فیل تھی ڳیاں ۔ ایندی ہِک وجہ ایہ وی ہے جو غزل سرائیکی دی صنف کینھی، فارسی ا چوں اردو تے اردو ا چوں ٻے زبانیں ا چ غزل آئی ۔ ایندے وچ عربی ، فارسی تے اردو الفاظ ڈھیر آ ویندن ۔ جیندی وجہ توں او چس نی رہندی ، جیڑھی ݙوہڑے تے کافی ا چ ہے ۔ سرائیکی ݙوہڑے وچ جتنی تاثیر تے مٹھاس پاتا ویندے او کہیں ٻی شئے ا چ کینھی، ݙوہڑے دے بے تاج بادشاہ سئیں احمد خان طارق دا ݙوہڑہ ݙیکھو :۔

میکوں قول نہ ݙے نہ وعدہ کر اے پَلڑاں نئیں مَیں ڳل وَنڄݨے

تَو باجھوں راول روہی وچ روح رَلݨاں نئیں میں ڳل وَنڄݨے

سُݨ گھنسیں موئی دا پر تیڈا ہاں ہلݨاں نئیں میں ڳل وَنڄݨے

بس طارقؔ ونڄن نئیں ڈیندی مَیں تَیں ولݨاں نئیں میں ڳل وَنڄݨے

سئیں دلنور نور پوری دے نال پروگرام بݨایا ہاسے جو ݙاہ کتاباں چھاپوں جنہاندے ناں اے ہوون:۔

100 شاعر ، 100 ݙوہڑہ 200 شاعر ، 200 ݙوہڑہ

300 شاعر، 300 ݙوہڑہ 400 شاعر ، 400 ݙوہڑہ

500 شاعر، 500 ݙوہڑہ 600 شاعر 600 ݙوہڑہ

700شاعر، 700 ݙوہڑہ 800 شاعر ، 800 ݙوہڑہ

900 شاعر ، 900 ݙوہڑہ 1000 شاعر، 1000 ݙوہڑہ

اللہ سئیں مہلت نہ ݙتی ،دلنور سئیں اللہ کوں پیارے تھی ڳے پر اے وی تاں سچ اے جو بھانویں بندہ اڳلے جہان ٹر ویندے پر اوندی سوچ اتھائیں راہندی اے ۔ دلنور سئیں دے بعد انہاں دے جگری یار سئیں حاجی عیدا حمد دھریجہ دلنور سئیں دے مشن کوں چلائی پن، ݙینھ رات سرائیکی کتاباں چھاپݨ دا کم کریندن تے سرائیکی ماء ٻولی کوں ہتھیکا کیتی امدن ۔ ݙو سو شاعر ، ݙو سو ݙوہڑہ حاجی صیب دی ماء دھرتی نال محبت دا ثبوت اے ۔ امید اے حاجی صیب دلنور صیب دے مشن دے مطابق ݙوہڑے دیاں ترتیب وار 10 کتاباں چھپویسن ۔

ایں کتاب اچ ݙو سو شاعر آیا کھڑے ، میݙی صلاء ایویں ہئی جو ہر شاعر دی ڄاݨ سنڄاݨ وی آوے ، ڄاݨ سنڄاݨ دا ہک فیدہ تاں اے ہے جو وسیب کوں ہک ٻے دا پتہ لڳدے تے لوک ہک ٻے دے قریب تھیندن ۔ ٻیا فیدہ طالبعلمیں کوں تھیندے ، ریسرچ سکالریں تے تحقیق کرݨ آلے اداریں کوں تھیندے ۔ کتاب دے مرتب کوں میں ایہا ارداس کرینداں جو آوݨ آلے کتابیں اچ میݙی ڳالھ تے ضرورغور کریسن ۔ ݙوہڑہ سرائیکی دی ایجھی من بھانوݨی صنف اے جو سرائیکی شاعریں خود ݙوہڑے دی شان اچ ݙوہڑے لکھین۔

ݙوہڑہ ٻہوں وݙا موضوع ہے ، ݙوہڑے تے کم کرݨ دی لوڑھ اے ، سرائیکی دا مسئلہ اے ہے جو اساݙے کول ادارے کائنی ، حکومت سرائیکی نال وانجھ کریندی اے ۔ حق تاں ایویں ہا ، جیویں ٻے زبانیں دے ادارے ہِن ایویں سرائیکی دا وی ہووے ہا پر ادارے تاں ترقی سانگے ہوندن ، حکومت دا وس لڳے تاں سرائیکی دی ڳچی گُھٹ تے مار گھتے پر سرائیکی نی مردی ، کیویں مر سڳدی اے جو ایندیاں پاڑاں شاہ تئیں لتھیاں پِن ، ٻیا اے جو اے کوئی بݨاوتو زبان تاں نیں ، اے تاں ماء دھرتی دی اصل زبان اے ۔ اساں اپݨے تئیں جتنی تھی سڳسے تݨ لیسوں تے سرائیکی کوں تے سرائیکی دے ݙوہڑے کوں کھسیا ہویا سوبھ ݙیسوں ۔

ݙوہڑہ کݙاں توں لکھیجݨ ا چ آئے ؟ ایں ڳالھ دی اڄاں پوری سُدھ نی پی ، کجھ محقق حضرت بہاؤ الدین زکریا ملتانی کوں ݙوہڑے دا پہلا شاعر آکھدن۔ زکریا ملتانی سئیں دا عرصہ اٹھ سو سال دا بݨدے پر ݙوہڑہ ایں توں وی پراݨا ہے ۔ محقق اپݨی کھوج تے تحقیق کوں اڳوں تے ودھاون۔ حسینی ݙوہڑے ؟ کجھ لوکیں دا خیال اے جو حضرت امام حسین علیہ السلام دی شہادت توں پہلے ݙوہڑے لکھئے ویندے ہَن تے اوں ویلے توں احٖ تئیں غم حسینؓ وچ جیرھے ݙوہڑے لکھئے ویندن انہائیں کوں حسینی ݙوہڑے آکھیا ویندے ۔ جیکر ڳول پھول کروں تاں سرائیکی ݙوہڑے دی تریخ ایں توں وی اڳونہی تھی ویسے پر اسیݙے نال ظلم اے تھئے جو حملہ آوریں اسیݙا پھَکا نی رکھیا، سب توں پہلا حملہ کتب خانیں تے ہوندا ہا۔ سرائیکی قوم توں انہائیں دے مُلخ تے وطن کھسیے ڳے ۔ لائبریریاں تے کتب خانے وی ویندے رہ ڳے ۔ جݙاں کجھ نہ بچیا تاں طباعت ، اشاعت دیاں سہولتاں کتھوںآون ہا ؟ تے سرائیکی شاعری کیویں ہتھیکی تھیوے پر پچھلی ڳال آئی ڳی کروں تے اڳوں دا سوچو ۔ احٖ جتھ جتھ تے جئیں جئیں کول جو کجھ لکھیا پے اونکوں چھپواؤ تے ہتھیکا کرو، اے شاعری تے لکھت سرائیکی قوم تے سرائیکی دیس دا ٻہوں وݙا ترکہ ہے۔

ݙوہڑہ سرائیکی شاعری دی خاص تے من بھاوݨی صنف اے تے سرائیکی شاعری دا ٻہوں وݙا حصہ ݙوہڑے تے مشتمل اے ۔ سرائیکی شاعری وچ غزل ،نظم، حمد، نعت، قصیدہ ، منقبت ، ہائیکو، سرائیکو، غرض سب کجھ لکھیا ویندا پے پر سرائیکی شاعر جیرھی شئے کوں اپݨا سمجھدن او کافی تے ݙوہڑہ ہے۔ کافی دی مقبولیت دا اندازہ ایں ڳالھ توں لایا ونڄ سڳدے جو خواجہ فرید بھانویں حمد ، نعت، غزل یا نظم لکھی اے ۔ دیوان فرید وچ او ’’ کافی ‘‘ اے تے انہاں سب کوں ’’ فریدی کافیاں ‘‘ دے طور تے شامل کیتا ڳے ۔ ایں طرح ݙوہڑے دی اہمیت اے ہے جو زمانہ قدیم توں سرائیکی ݙوہڑہ سرائیکی شاعری وچ لکھیا ویندا پے پر احٖ توں کجھ سال پہلے کجھ ’’ غزل رسیدہ ‘‘ شعراء آکھیا ہا جو سرائیکی ݙوہڑہ ان پڑھ شاعر لکھدن پر جݙاں او شاعر مشاعریاں ا چ ڳے تاں انہاں دی دال نہ ڳلی تے ݙوہڑے لکھݨ آلے شاعریں دی واہ واہ تے بھل بھل تھئی ۔ ایہا وجہ ہے جو اساݙے پڑھئے لکھئے شاعریں کوں وی ݙوہڑے دی اہمیت دا احساس تھی ڳیا۔ایہا وجہ ہے جو احٖ اساݙا پڑھیا لکھیا تے اعلیٰ تعلیم یافتہ شاعر وی ݙوہڑہ وݙی سِک تے محبت نال لکھدا پے۔

ݙوہڑے کوں ݙوہڑہ کیوں آکھیا ویندے ؟ ایں بارے ݙو روائتاں ہِن ، ہک تاں اے جو ݙوہڑہ ’’ ݙوہ‘‘ کنوں ہے ۔ا یندا مطلب اے ہے جو شاعری دی زبان ا چ محب اپݨے آپ کوں اپݨے محبوب دے سامھے ݙوہاری یعنی مجرم دے طور تے پیش کریندے ۔ پر احٖ دی خاص ڳالھ اے ہے جو ݙوہڑہ صرف عشق ، محبت دے اظہار واسطے نی بلکہ ایندے وچ انسان دے سماجی روئیں توں گھن تے سائنسی علوم تے سائنسی ایجادات تک ، ہر موضوع کوں ایندے وچ شامل کیتا ویندا پے۔ خاص ڳالھ اے ہے جو احٖ دا سرائیکی شاعر ہک طویل نظم دے عنوان کوں چار لائن دے ݙوہڑے وچ بیان کر ݙیندے ۔

ݙوجھی روایت اے ہے جو پہلے وقتیں وچ بیت آکھئے ویندے ہن۔ جیرھے جو ݙو لائن دے ہوندے ہن۔ انہاں ݙو لائنیں نال ݙو لائناں رَلا تے اینکوں ݙوڑا کر ݙتا ڳے تے ایندا ناں ݙوہڑہ تھی ڳے۔ جیکر اساں ݙوہڑے دی تریخ پھرولوں تاں چھ مصرعیں تے پنج مصرعیں دے ݙوہڑے وی ملدن پر احٖ ݙوہڑہ چار مصرعیں تے پک ڳے تے احٖ دے سارے شاعر چار مصرعیں دا ݙوہڑہ لکھدے پن۔ میݙے خیال ا چ ݙو مصرعیں کوں ݙوڑا کر تے ݙوہڑا آلی ڳالھ درست ہوسے ۔ ݙوہڑے دی مقبولیت دی ہک وجہ اے وی ہے جو ݙوہڑے وچ سرائیکی ماء ٻولی دا خالص اظہار ملدے تے اینکوں فنکار ٻہوں محبت نال ڳمدن۔ احٖ ݙوہڑے دی صنف اتنی مقبول تھئی اے جو غزل گو شاعر ݙوہڑے لکھݨ تے مجبور تھی ڳے ۔ احٖ دے ݙوہڑے کوں مقبول بݨاوݨ ݙوہڑے دے کلاسیکل شاعراں دا ٻہوں ہتھ اے ۔سئیں یاسر رنگ پوری اپݨی کتاب دا ناں  ’’ ساݙی سنڄاݨ ݙوہڑہ‘‘ لکھ تے ݙوہڑے دی شان کوں امر کر ݙتے ۔ ہک ݙوہڑہ ݙیکھو:۔

اساں یاسر خدمت گار ادب دے ، ساݙا ماݨ تراݨ ہے ݙوہڑہ

ساݙی طرفوں تحفہ سوچ فکر دا ، ساݙے لڳدیاں کاݨ ہے ݙوہڑہ

ساݙا قلم اُمید تے چلدا ہے ، ساݙی آس دا بھاݨ ہے ݙوہڑہ

کئی رنگ لکھدئیں ہوئیں شاعری دے ساݙی مگر سنڄاݨ ہے ݙوہڑہ

چھیکڑ ا چ میں ہک واری ولا سوہݨی کتاب دی اشاعت ، کتاب مرتب کرݨ تے ایں کتاب سانگے کم کرݨ آلے ساریں لوکیں دے نال نال شاعر حضرات کوں وی مبارکباد ݙیندا۔امید اے جو سرائیکی طباعت و اشاعت دا کم ودھ توں ودھ جاری رہسی تے اساں ہک ݙینھ اپݨے مقصد اچ کامیاب تھی ویسوں ۔

سرائیکی قاعدے

رسم الخط دی ڳالھ چلی اے تاں رسم الخط ا چ سب توں وݙا تے بنیادی کم سرائیکی قاعدہ ہوندے، قاعدیں آلے پاسے دید بھنوائوں تاں اساکوں 1893ء ا چ قاضی فخر الدین راضی دا سرائیکی قاعدہ نظر امدے۔ 1942ء ا چ مولانا عزیزالرحمن بہاولپوری دیوان فرید کوں مرتب کرݨ ویلھے ہک کمیٹی بݨائی جئیں سب توں پہلے سرائیکی املا تے سرائیکی حرفیں دی شکل دا فیصلہ کرݨاں ہا ، ایں کمیٹی دے ا چ ٻہوں مہان تے مہاندرے لوک شامل ہن جن  دے وچ مولانا نصیر الدین خرم بہاولپوری، علامہ عبدالرشید نسیم تالوت، مولانا نور احمد خان فریدی، مولوی فیض محمد ریٹائرڈ ڈسٹرکٹ جج، پروفیسر شیخ محمد معین الدین ، پروفیسر دلشاد کلانچوی تے منشی واحد بخش خان بلوچ دے ناں شامل ہن ۔ ایویں 1944ء وچ مولانا عبیداللہ سندھی وی سرائیکی قاعدہ بݨایا جیندا ناں ریاستی زبان دا قاعدہ ہاتے ایں قاعدے کوں 1943ء اچ جمعیت الانصار دین پور خان پور توں شائع کیتا۔ نور احمد سیال وی سرائیکی قاعدے دے حرف بݨائے تے 1953ء وچ اختر وحید انصاری سرائیکی قاعدہ لکھیا ، 1955ء وچ ظامی بہاولپوری سرائیکی قاعدہ لکھیا ۔ ہک قاعدہ   سرائیکی رسم الخط ایجاد کر تے لکھیے ، اے قاعدہ پڑھیجݨ ا چ تاں نی امدا پر انہائیں دا کم نویکلا تے قابل قدر ہے جو اساکوں اپݨے رسم الخط آلے پاسے دھیان ݙویندے، ہک سرائیکی قاعدہ دھریجہ ادبی اکیڈمی دی طرفوں نذیر بذمی شائع کیتے، اے قاعدہ رنگین سوہݨا تے وݙے سائز دے آرٹ پیپر تے ہے۔ ایندے نال نال ہک قاعدہ مہاندرے لکھاری لطیف بھٹی دی طرفوں وی شائع کیتا ڳے جیندے وادھو اکھر ست ہن تے سب توں زیادہ جیرھا سب توں زیادہ جو پڑھیا ڳے تے لکھیجݨ ا چ ورتیا ڳے او پروفیسر شوکت مغل دا سرائیکی قاعدہ ہے کیوں جو ایں قاعدے دے ڈھیر سارے ایڈیشن شائع تھن تے اینکوں سئیں پروفیسر شوکت مغل دے نال رل تے جھوک دی طرفوں ولا ولا چھاپ تے ونڈیا ڳے۔

سرائیکی زبان دے مسئلے تے اوندے آوازیں کوں خاص اہمیت حاصل اے ، ماہرین لسانیات لکھدن جو ’’جیکر کہیں حرف کوںادا کریندئیں ہوئیں ہوا منہ کنوں پرے تئیں ونڄے تاں او ہِکو حرف ہوندے تے اے حرف بھ، پھ، تھ زبان دی ہکی حرکت نال ادا تھیندن‘ ایں سانگے اساں ان کو ں مفرد حرف آکھدوں‘‘۔ جݙاں جو اردو آلے ݙو اکھیں آلی ھ نال بݨݨ آلے ہر حرف کوں مرکب لفظ دا ناں ݙیندن۔ مہاندرے ماہر لسانیات ڈاکٹر ناصر عباس رضوی جنہاں ولایت توں لینگویج تے پی ایچ ڈی کیتی اے، ایں موضوع تے جھوک وچ لکھدے رہ ڳن، انہاں دی ہک کتاب ’’ ٻولی بھوم دی سنڄاݨ‘‘ جھوک وچوں شائع تھی ہئی، احٖ ڈھیر سارے لوکیں سرائیکی زبان تے پی ایچ ڈی کیتی اے او چپ ا ن، انہائیں کوں چہیدے جو سرائیکی زبان خصوصاً سرائیکی آوازاں بارے اپنی تحقیق کوں سامھے گھن آون ۔

سرائیکی سوجوانیں زبان دی اہمیت بارے وی ݙیوائی اے تے سیاسی لحاظ نال اسا کوں ݙسیے جو زبان ہک ایجھا ہتھیار اے جیندے نال صرف سوچ نی جغرافیے وی بدل ویندن، ایں سلسلے اچ اُنہاں غیر ملکی شہریں دے حوالے وی ݙتن تے کجھ مثالیں ا چ اپݨے شہریں آلے پاسے وی اشارہ کیتے۔ ایں کتاب دے صدقے میکوں موقع ملیے جو میں زبان دے بارے دے وچ کجھ ڳالھیں اپݨے پڑھݨ آلے وسیب دے لوکیں نال کراں۔ میݙیاں اے ڳالھیں بھانویں سئیں اسلم رسولپوری دی کتاب توں ہٹ تے ہوون پر انہائیں کوں انج نہ سمجھا ونڄے جو ڳالھ ساری زبان تے اوندی اہمیت دی ہے۔زبانیں ا چ اکھریں دے نال نال ہندسیں کوں وی خاص اہمیت ہوندی اے ، پہلے لیکھا چوکھا، کڑکے رسم الخط ا چ تھیندا ہئی احٖ ایں ڳالھ دی ضرورت اے جو رسم الخط دے نال نال ہندسے وی اپݨے ہوون۔

’’وسیب دے گھاٹے وݨ دی ٹھڈی چھاں ‘‘

میڈم ثریا ملتانیکر دی کچاری اچ گزریل ویلھے دی ڳالھ

شاعری تے موسیقی دا آپت اچ گہرا رشتہ ہے ۔ سرائیکی شاعری کوں سوہݨی آواز دا روپ ݙیوݨ آلے وی ݙاڈھے چنڳے لڳدن ۔ سرائیکی دی ہِک اکھاݨ ہے جو ’’ چنڳیں دا میل چنڳا بݨیندے‘‘ ۔ ہِک ٻئی اکھاݨ وی ہے جو ’’ وݙیں نال ٻہسو تاں وݙے بݨسو ‘‘۔ وستی اچ ہاسے تاں کوشش کریندے ہاسے جو وڈیں دی کچاری اچ ٻہوں تے کجھ ڳالھیں اپݨے پَلے پئوں۔ شہر اچ آیوسے تاں انہائیں شہیں توں وانجھے تھی ڳیوسے پر اپݨی وستی تے اپݨی وستی دیاں کچاریاں احٖ وی نی بُھلیاں۔ ہُݨ وی ایویں لڳدے جو وستیں کوں خدا بݨائے تے شہریں کوں انسانیں ۔ وستی دے وچ جیویں فطرت دے سارے نظارے اپݨے اصل رنگ اچ نظر امدن ۔ ایویں شہریں وچ رنگ برنگیاں بتیاں وی ہوندن ، روشنیاں وی ہوندن ، وݙے وݙے گھر تے وݙے وݙے محل وی ہوندن پر ہوندے سارے بݨاوٹی ہِن ۔ اے وی ݙیکھݨ اچ آئے جو محل اچ چھوٹے تے جھونپڑی اچ وݙے لوک رہندن پر احٖ میݙا موضوع دیہات تے شہر دا ویورا کینھی تے میں شہیں کوں وکھو وکھ وی نی کرݨ چہندا ۔ میں اے وی ݙسینداں جو میں کراچی وی رہ ڳیاں ‘ بہاولپور وی ‘ رحیم یارخان وی ، خانپور میݙا اپݨا شہر اے ۔ ہُݨ 22 سال توں ملتان اچ راہندا پیاں ۔ جھوک اچ وی رات ݙینھ کچاریاں راہندن ، ٻئے جہیں تے وی امدوں ویندوں ، سنگتیں ساتھیں کوں مِلدوں پر دل کوں جیڑھی شئے دی سِک راہندی اے او گھٹ مِلدی اے اوہے وݙیں دی کچاری پر کجھ سالیں توں کلاسیکل موسیقی دی ملکہ میڈم ثریا ملتانیکر نال دعا سلام تھی اے تاں سُدھ پئی اے جو سارے ہکو سنویں نی ہوندے ، شہریں اچ وی دردمند ہوندن ، میڈم کوں مِلوں تاں دل کریندے ول ول مِلوں ، نِت سِک راہندی اے جو ونڄوںاتے انہائیں دیاں ڳالھیں سُݨوں۔

فون کیتو سے ولدی آئی: ’’ بسم اللہ ! بسم اللہ ! جی بابا ‘‘ ۔ ’’ میڈم میں ظہور دھریجہ ٻولیندا پیاں ، تُساں گھر ہووو تاں اساں حاضر تھیووں ۔‘‘ جواب ݙتونے ’’ جی بابا سئیں میں گھر آں ، تہاݙا اپݨا گھر ہے ، لکھ واری آؤ۔ ‘‘ پروفیسر عاطف دھریجہ تے زبیر دھریجہ دے نال نیو شالیمار کالونی ( ملتان ) پُڄ ڳیوسے ۔ میڈم آکھیا : ’’ میݙے کول تہاݙا نمبر اُتے تلے تھی ڳئے ، میں آصف کھیتران کوں آکھیا ہا جو ظہور دھریجہ سئیں کوں آکھو میکوں مِلن ۔ مِلݨ دی سک تے مونجھ ایں ڳالھوں ہئی جو اخباریں وچ تہاݙے خلاف ڈھیر سارا لکھیا ویندا پے پر تُساں حوصلہ نی ہارݨاں تے کاوڑ غصہ وی نی کرݨاں ، جو کاوڑ کوڑے کریندن۔ ‘‘ میڈم اے وی آکھیا جو ’’ بابا سئیں ، خبریں دے مشاعرے وچ میں وی آئی ہَم ، ہک نینگر اپݨی شاعری وچ نواز شریف کوں مندا کڈھیا ۔ سچ پُچھو میکوں چنڳانی لڳا ۔ تہاکوں پتہ تاں ہے اساں یوسف رضا گیلانی سئیں دی نِت حمایت کیتی ہے ۔ نواز شریف دی جماعت نال اساݙا تعلق کائنی ، ول وی مندے بازی چنڳیں بندیں دا شیوہ نی ۔ ‘‘

’’ ڳالھیں تاں تھیندیاں راہسن۔ بابا ظہور سئیں اے ݙسو جو کیویں آوݨ تھئے ۔ ‘‘ میں آکھیا ’’ میڈم ! کئی ݙینھ توں سِک ہئی جو مِل آؤں ۔ خاص ڳالھ اے ہئی جو میڈم کوں مِلوں تے انہاں کوں اپݨے ’’ بزرگ شہر ‘‘ ملتان دی گزری وہاݨی سُݨوں تے پتہ کروں جو انہائیں دے بچپن دا ملتان کیویں ہا ؟ ‘‘ میڈم ثریا ملتانیکر ٹھڈا ساہ بھریا تے آکھیا ’’ظہور سئیں! تُساں تے تہاݙے سنگتیں میݙے دل دی ڳالھ کیتی اے ۔ میں 1940ء اچ پیدا تھئی ، جݙاں پاکستان بݨیا تاں میکوں کجھ نہ کجھ سُدھ ہئی ، کراڑیں دا اتھوں ونڄݨ تے مسلمانیں دا آوݨ اکھیں دے سامھے ہِے ۔ اٹھ ، نو سال دی عمر اچ میں ڳاوݨ دا مُنڈھ ٻدھا ۔ بدرو ملتانی ، جیڑھی جو میݙی اماں دی کزن ہن ،میں کنوں ڳاوݨ سُݨدے ہَن ۔ بدرو بی بی کنوں صرف اساں خاندان دے لوک نی بلکہ ہِک زمانہ متاثر ہئی ۔ اونکوں اللہ سئیں ٻہوں سوہݨی آواز تے سوہݨی شکل ݙتی ہئی ۔ اوندا گھر وݙا گھر ہئی ، اوندے گھر دے وچ اپݨی مُلتانی کاشی گری دے پُھل ٻوٹے ، نقش نین ݙاڈھے سوہݨے بݨیئے ہوئے ہَن ۔ میݙی اماں سیݨ ݙاڈھی صبر شکر آلی خاتون ہَن ۔ ہر ویلھے زبان تے بسم اللہ ہوندی ہئی ۔ اساں غریبی وی ٻہوں ݙٹھی ، ول شُکر اے میݙے نانکے خاندان اساݙے سر تے ہتھ رکھیا تے چنڳی گزردی رہ ڳی، احٖ بدرو ملتانی دا گھر ویران اے ، دل کوں ارمان لڳدے۔ ‘‘

گزرے ویلھے کوں یاد کر تے میڈم ثریا ملتانیکر ݙسیندے ٻیٹھے ہَن جو ’’ اساݙا ویلھا چنڳا ویلھا ہئی ، سادے لوک ہَن ، سُرخی پوڈر آلے رولے نہ ہَن ، عورتیں مردیں دے لباس وی سادہ ہوندے ہَن ۔ اے وی ہے جو ریشمی کپڑے وی ہَن ، لُنگی تے لاچہ وی ہئی ، جیویں جو ہِک گیت اے ’’ لاچہ جھنگ دا تے کُھسہ ملتانی ‘‘ ۔ جیویں جو میں پہلے آکھ آئی آں کھاوݨ پیوݨ سادہ ہئی ۔ ناشتے ویلھے دال مُنگ ہوندی ہئی ، ݙوپہریں کوں محلیں دے ہوٹلیں تے سری پاویں دا ٻوڑ ای پکدا ہئی۔ گھر اچ دال وݙے شوق نال پکدی ہئی ۔ میݙی اماں سیݨ دال کوں تھوم دا تِڑکا لاون ہا تاں خوشبو سارے محلے اچ پُڄ ویندی ہئی۔ گھر اچ ساڳ پکدا ہا ، ہمسائیں تے محلے داریں دے نال رشتے داریں کوں وی بھیڄا ویندا ہا ، اساݙے گھر دیہات دے لوک کم کریندے ہَن ، گھر ونڄن ہا تاں ساڳ ، مکھݨ ، گھیو، انڈے تے ٻیاں شہیں نال چا آندے ہَن ، اوں ویلھے دیسی ، ولایتی آلی ڳالھ نہ ہئی ، سب کجھ دیسی ہا ۔ ملتان اچ امب ،انار، پھل فروٹ ، پِنڈ ، ماکھی تے ٻیاں ہر طرح دے میوے ہوندے ہَن ۔ جیویں جو ہِک دعااے جو اللہ لوڑ دی تھوڑ نہ ݙیوی ، ایویں وسیب اچ کہیں شئے دی تھوڑ نہ ہئی۔ لوک ساوے سوکھے ہَن ، لوک پیسے دی ہر ویلھے گنڈھ ٻدھی رکھدے ہَن ۔ول ڳنڈھ کپ وی ہوندی ہن ۔ چولے کوں جیباں لڳیاں تاں جیب کُترے وی آ ڳے۔ ‘‘

’’ اساں ڳاوݨ شروع کیتا تاں وݙے ریاض کرائے ویندے ہَن ۔ استاد ہِک ڳالھ ولا ولا اکھیندے ہن جو فنکار بے سُرا تھیوے پر بے گُرا نہ تھیوے ۔ ریڈیو واسطے اساں لاہور ، اسلام آباد اساں ہر جاہ تے مطالبے کیتے ۔ ملتان اچ ریڈیو بݨ ڳیا ، نویں فنکار آئے ، اساں کلاسیکل دے لوک ہاسے ، اساکوں وی پروگرام مِلئے ہوئے ہَن ول اے تھیا جو ریڈیو آلیں اے آکھیا جو بھٹو صیب کلاسیکل موسیقی دے پروگرام بند کر ݙتن ۔اساں آکھیا کیوں بھئی؟ انہاں آکھیا جو بھٹو صیب اکھیندن جو کلاسیکل موسیقی درباری سلسلے ہوندن ، وقت ضائع کریندن ، لوکیں دے وچ امنگ پیدا نی کریندے جݙاں جو فوک دھرتی دی شئے ہے تے لوکیں دے وچ جوش جذبہ پیدا کریندی اے ۔ اساں او ویلھا وی ݙٹھا۔ بعد اچ ولا اساکوں ریڈیو آلیں خود آکھیا جو تُساں کجھ کلاسیکل تے کجھ نیم کلاسیکل پروگرام کرو ۔ اوں ویلھے ڳاوݨ آلے وی ہَن ، ساز تے سازندے وی اعلیٰ ہَن ، ہارمونیم، یکتارا ، بانسری ، بینچو ، طبلہ ، ڈھولک، شہنائی ، شرنا ، بین ، نغارہ ، دول ، الغوزہ ، جوڑی ، چپڑی ، پنجری ، سرنگی ، تنبورا ، مُرلی تے ایویں پتہ نی ٻے کتنے ساز ہَن تے وݙے وݙے ماہر لوک ہوندے ہَن ۔ اے سارے لوک راڳ تے ٹھاٹھ کوں ڄاݨدے ہَن تے انہاں دے خاندانیں کوں وی ڄاݨدے ہَن ۔ ‘‘

’’ بابا ظہور سئیں ! جیویں تُساں اپݨی تقریر اچ ڳالھ سُݨائی ہئی جو ہندی اکھاݨ اے جو آگرہ اگر، دلی مگر ، ملتان سب کا پِدر ۔ ایں ملتان کوں ملتان ملخ مربعے آلے لوکیں نی بݨایا، ملتان کوں ملتان بݨاوݨ آلے اتھاں دے ہنر مند اِن ۔کاشی گر ، اُکیر ساز، چٹائی ساز، چوڑی گر ، پکھا ساز ، گھڑی ساز، رنگ ساز ، قالین ساز، کاغذ ساز،  بندوق ساز، منجی ساز ، کھوہ کھٹ ۔ اے لوک وݙے لوک ہَن ۔ کھوہ یا کھویاں مُک ڳیاں تاں ول نلکا ساز آ ڳے ۔ ساری دنیا اچ ہُنر مندیں دی قدر کیتی ویندی اے ، انہاں کوں ہیرو سݙیا ویندے ، اساݙے بے وقوف لوک انہاں کوں کمی کسبی آکھدن ۔ اتھاں جیرھے ہُنر مند اِن انہاں کوں درزی ، پولی ، موچی ، تیلی ، حلوائی، قصائی ، نائی ، تباخی ، مستری ، مراثی ، لوہار ، کمبھار تے نہ ڄاݨے کیا کیا ناں ݙتے ویندن تے جیرھے کجھ نی کریندے یا کجھ نی ڄاݨدے ، او شہر دے وݙے تے معزز اکھویندن ۔ سمجھ تے سوچ دا فرق اے ۔ ملتان اگر وݙا ہے تاں اپݨے علم تے ہنر دی وجہ توں وݙا ہے ۔ ملتان دی بلیو پارٹری پوری دنیا اچ پُڄی اے ۔ ملتان دے نیلے تے فیروزی رنگ ایران ،عراق، شام ، مصر ، سمیت ساری دنیا دے وچ پُڄن۔ ایں رنگ دی ہُݨ سرائیکی اجرک آئی اے ، سبحان اللہ ! کتنی سوہݨی اے ، ݙیکھ تے ہاں ٹھر ویندے ، اے وی ملتان دی نشانی اے ۔ ہِیں واسطے تاں اساݙی سرائیکی اکھاݨ اے جیں نہ ݙٹھا ملتان ، نہ ہندو نہ مسلمان ۔ ‘‘

میڈم ثریا ملتانیکر ݙسیا جو ’’ میݙا ماماں سئیں ہِک سیر چھوٹا گوشت گھن آندے ہَن ‘ گھر اچ اساں ویہہ ، پنجوی کھاوݨ آلے ہوندے ہاسے ۔ اماں میݙی کُنی پَکیندے ہَن ، اوں ٻوڑ دے وچ نَکُل ضرور ہوندی ہئی ۔ آلوں ، گوگلوں یا کوئی ٻی شئے اماں سیݨ ایجھے حساب دی سوہݨی ونڈ کریندے ہَن جو ہر ہِک کوں ٻوڑ پورا تھی ویندا ہئی ۔ اساݙے گھر کم کرݨ آلے لوک وی ہوندے ہَن ۔ اوں ویلھے تنخواہ نہ ہوندی ہئی صرف روٹی مانی تے کپڑا لَٹھی تے لوک رہ ویندے ہَن ۔ پر او سارے لوک بسم اللہ دے ویلھے دے ہَن ، کیا مجال جو گھر دی کوئی شئے ایݙے اُوݙے تھیوے ۔ سارے کم دل نال کریندے ہَن ، صاف ستھرے تے سوہݨے کریندے ہَن ، ہر ویلے زبان تے جی ہوندی ہئی، خُلق اخلاق تے مہر و مروت ڈھیر ہوندی ہئی ۔ برکتاں وی ہَن تے سخاوتاں وی ہَن ۔ اساݙے وݙے اکھیندے ہَن جو کہیں کوں ݙیو تاں ایویں ݙیو جو ݙوجھے ہتھ کوں پتہ نہ لڳے ۔ ول جیرھا حاجت مند تُساں کول لنگھ آئے ، اوندا شکریہ وی ادا کرو جو او تہاݙی چنڳائی دا سبب بݨیئے ۔ چنڳاں وقت ہا ، ہر شئے خالص ہئی ، ملاوٹ ناں دی کوئی شئے نہ ہوندی ہئی ۔ کوڑ ،فریب اصلوں نہ ہوندا ہا ۔ لوکاں دی ڳالھ وچ خلوص وی ہوندا ہئی تے سچائی وی۔ پر احٖ سب کجھ موندھا تھی ڳے ۔‘‘

’’میں گزریئے ویلھے دی ڳالھ کراں جو، رمضان شریف جو آوے ہا تاں مسیتیں اچ لوک طعام بھڄیندے ہَن ۔ افطاری تے سحری کرائی ویندی ہئی ۔ سحری توں پہلے رات ویلے محلیں اچ نعت خوان ونڄ تے مولود پڑھدے ہَن تے لوکیں کوں جگویندے ہَن ۔ نعت خوانی کوں مسلمانیں دے نال نال غیر مسلم آنہ ٹکا ݙیندے ہَن ۔ ول اساں ایہ وی ݙٹھا جو جیرھے اساݙے مسلمان بھرا ہندوستان اچوں آئے او مولود دی جاہ تے رات کوں ٹین کھڑکا تے لوکیں کوں روزے رکھݨ سانگے جڳویندے ہَن ۔ اساݙے وݙے توباں توباں کر تے کناں کوں ہتھ لیندے ہَن جو اللہ معافی ݙیوے اے ویلھا وی ݙیکھݨا ہا ۔ ایویں محرم اچ لائسنس دار زیادہ سُنی ہَن ۔ جلوس کڈھیئے ویندے ہَن ۔ دُلدل سجائے ویندے ہَن تے دُلدُل کوں سیریں دے حساب تے سونے دے ڳاہݨے پوائے ویندے ہَن ۔بعض ویلھے زیورات دے اُتے تلے تھیوݨ دیاں شکایتاں وی مِلدیاں ہَن ، چنیوٹ دے مستری ملتان آ تے تعزیئے بݨیندے ہَن ، اساں سُنی مجلس کرویندے ہاسے ، لنگر تے طعام تقسیم تھیندے ہَن ، مجلس وچ نوحہ خوانی وی تھیندی ہئی ، اساݙے شیعہ بھرا ماتم وی کریندے ہَن پر اتنے جھیڑے فساد نہ ہوندے ہَن۔ ‘‘

میں پُچھیا : ’’ خواجہ فرید سئیںؒ دی ہک شادی ملتان اچوں تھئی ہئی ، تُساں ایں بارے کجھ ڄاݨدو ؟ ‘‘ ۔ ’’ جی آ سئیں! اساݙے وݙے ݙسیندن جو خواجہ غلام فرید سئیں دی شادی اساݙے خاندان اچوں تھئی ہئی ۔ ہوتاں بی بی ملتان دی ہئی ، خواجہ سئیں او اللہ دے ولی ہَن جنہاں چوراں کوں قطب بݨایا ۔انہاں نال نسبت تے اساکوں ماݨ اے۔ خواجہ سئیں روزے نال ہَن ، غیر مسلم عورت پکوڑے چا آئی ، آپ کھا گھدے ۔ مولویں آکھیا جو تہاݙا روزہ ترٹ ڳئے ، سئیں فرمایا روزے بھنݨ دا کفارہ ہے ، تُساں ݙسو دل بھنݨ دا کفارہ کیا ہے؟ ‘‘ میں پُچھیا جو ’’ میݙے دوست سئیں نذیر خالد صیب تحقیقی کم کریندے پِن ، کیا مینا لودھی وی آواز اچ کوئی چیزاں مِل ویسن ۔ ‘‘ میڈم فرمایا ’’ نہ بابا ، میݙے علم اچ کائنی ۔ ‘‘

میں آکھیا ’’ غیر مسلم فنکاریں اچوں اساں کنور بھگت دا ناں سُݨیئے ، او ݙاڈھے سخی ہَن تے مسلمان فنکاریں اچوں اساں تہاکوں ݙٹھے ۔ ‘‘ میڈم آکھیا ’’ کنور بھگت دیاں کجھ ڳالھیں میکوں ݙسو۔ ‘‘ میں آکھیا ’’ کنور بھگت سندھی فنکار ہا ، ݙاڈھی مِٹھی آواز ہئی ، سخی ݙاڈھا ہا ، پاکستان بݨݨ کنوں پہلے دی ڳالھ اے اونکوں قتل کر ݙتا ڳیا ہا۔ آکھدن کنور بھگت کوں اونکوں دولت وی ڈھیر مِلدی ہئی ۔ پر او اپݨے کول ہک پائی وی نہ رکھیندا ہئی تے بخرے کر ݙیندا ہئی ۔ ‘‘ میڈم ثریا ملتانیکر آکھیا جو ’’ جیڑھی تُساں بخریں دی ڳالھ کیتی اے ، بخرے دی ڳالھ ایویں ہے جو میں وی بخرے کریندی آں ۔ ادھ حصہ اپݨا ، باقی ادھ حصے وچوں غریب غربا دا حصہ ، پنجتن پاک دے ناں دا حصہ ، یارہویں آلے غوث پاک دے ناں دا حصہ پکھی پرندیں دا حصہ تے اپݨے والدین دے ناں دا بخرا کڈھیندی ہم ۔ ایویں میݙا بھاڳ وند ، جیرھا ٻہر راہندے ، او میکوں پیسہ بھڄیندے جو اماں اے اللہ دے ناں دا حصہ ہے پر میݙے پُتر کوں او غریب یاد اِن جو اساݙے گھر کم کریندے ہَن ۔ ٹانگے آلے تے رکشے آلے یاد اِن جیرھے انہاں کوں سکول گھن ویندے ہَن تے گھن آندے ہَن ۔ کپڑے تے تھاں دھووݨ آلیاں ،فرش صاف کرݨ آلیاں تے روٹی پکاوݨ آلیاں مایاں تے بیبیاںیاد اِن، بلاشک او آپ تاں فوت تھی ڳن پر میݙا پُتر آہدے جو انہاں دے اولادیں دی خدمت وی اساݙے اُتے فرض ہے ۔ اساں حصے بخرے پُڄیندوں، بابا سئیں ایہ ڳالھیں ݙسݨ دیاں یا ہوکا ݙیوݨ دیاں کائنی پر ڳالھ اچوں ڳالھ چلی اے تاں ݙسݨ وی ضروری ہوندے جو اساں ہِک ٻے توں سِکھدے رہ ویندوں ۔ ݙو مِٹھے ٻول وی سخاوت اے ۔ کِھل تے الاوݨ وی سخاوت اے ۔ ادب آداب تے جِھک نوائی وی چنڳی ڳالھ اے ۔ سرائیکی اکھیندن جِھکا مول نہ کھاوے دِھکا ، جو رہسیو ، او چیسو ، اے سارے اکھاݨ بر حق اِن۔‘‘

اتنے اچ گھر اچ کم کرݨ آلا ٻال چاہ پاݨی چا آیا ۔ میڈم پیار نال ٻچکار ݙے تے مٹھے لہجے اچ آکھدن ’’ میݙا پُتر ، جیویں ہوویں ، چیزاں اڳی تے چا آ ، شالا کُجھ نہ تھیوی ، جوانیاں ماݨیں ،کیا احٖ اݨ ڄاݨ بݨیا کھڑیں ، میݙا پُتر کھاوݨ پیوݨ دیاں شہیں مہمانیں دے سامھے رکھیندن ۔ میݙا مِٹھا ، میݙا سوہݨا شرما ناں ، شرما ناں، سارے اپݨے لوک آئے ٻیٹھن ، غیر کینھی ۔‘‘ میں آکھیا ’’ میڈم تہاݙے ایہے مِٹھے مِٹھے الا تاں سُݨݨ آئے سے ۔ ‘‘ میڈم مُسک پئی تے آکھیا ’’ تُساں ڳالھ کیتی اے تاں ول میں تہاکوں ݙو ڳالھیں سݨیندی آں ۔ ہِک ڳالھ لاہور دی اے تے ہِک ملتان دی ۔ لاہور میکوں ہِک وݙے گھر دے بندے دعوت کر ڳے ، ہَن وی اپݨے سرائیکی ۔میکوں جیڑھے جیڑھے مِلدے ڳئے ، میں دعائیں ݙیندی ڳی شالا خیر ہووے ، اللہ دی امان ہووی ، شالا کجھ نہ تھیووی ، صحت دی بادشاہی ہووی ، کوئی ݙکھ پیش نہ پووی ۔ ایویں بزرگ عورت آئی تاں میں جِھکی تھی تے ملی تے آکھیا شالا ݙوہتریں ، پوتریں دی خیر ہووی ۔ اے سُݨ تے ہِک نینگر اردو اچ الا پیا جو پاپا پاپا ! یہ بی بی تو ایسے دعائیں دے رہی ہے ، جیسے مانگنے والے فقیر دیتے ہیں ۔ میزبان وی شرمندہ تھیا اتے میکوں احساس تھیا جو اولاد نال اردو الاوݨ دا ایہو نتیجہ ہے ۔ ہک ٻیا واقعہ ایویں ہے جو اساکوں ہِک بی بی اپݨے گھر گھن ڳی او روٹی کھاندے ٻیٹھے ہن تے اوندی سس آکھیا جو کھاوݨ ویلھے آ ویندن ۔ میں سُݨ گھدا ، اونکوں تاں کجھ نہ آکھیا پر اپݨے گھر اچ مہمان نوازی دی عادت ودھا ݙتی جو میکوں او ڳالھ یاد آ ڳی جو آوݨ آلا مہمان صرف اپݨا نی بلکہ میزبانیں دا رزق وی اپݨے نصیب دے نال گھن آندے ۔ ‘‘ چھیکڑ اچ میں اے ݙسݨ چہنداں جو میڈم ثریا ملتانیکر دی شخصیت احٖ وی وسیب دے گھاٹے وݨ دی چھاں وانگے ہِے ، اوندا اَلا ٻول تے ورت ورتاوا وسیب دے گزریئے ویلھے دی ہِک سوہݨی یادگار اے ۔ ویلھا تے وقت وہندا دریا اے ، اینکوں کوئی روک تاں نی سڳیا پر مݨ دریا تے رہ تے جیڑھے لوک تَسے راہندن او بے نصیب ہوندن ۔ اجازت گھنݨ کوں دل نہ پیا کریندا ہئی پر ہک جند تے سول ہزار ، ٻے کم کار وی ڈھیر ہن ۔ میں پروفیسر عاطف دھریجہ تے زبیر دھریجہ جِھک نوائی نال موکل گھدی تے میڈم اللہ دی امان تے اوندے نال نال ڈھیر ساریاں دعائیں ݙے تے اساکوں روانہ کیتا ۔ اے ہک ایجھی ملاقات اے جیرھی کݙاہیں نہ وسرسے۔

اسد خان دے افسانے

لکھاری جتھاں راہندے اتھوں دا رہݨ سہݨ ، مِلݨ جُلݨ، کھاوݨ پیوݨ، خوشی ، غمی تے رسماں ریتاں اوندی دی حیاتی دا حصہ ہوندن ،نت اوندے نال رہندن تے کہیں پل وی اوں توں وکھرا نی تھیندیاں، جݙاں او کجھ لکھدے تاں اے ساریاں شئیں  اوندی لکھت دا حصہ بݨدن۔ اسد محمود خان دی لکھت اچ پوٹھوہار تے اوندا سپاہی ہووݨ ہر جاہ نظردے ۔ کہانیاں پڑھ تے آکھیا ونڄ سڳینیدے جو اسد محمود خان دیاں کہانیاں ایجھا شیشہ ہے جیندے وچ او آپ تے اوندا وسیب صاف ݙسدے۔ کتاب میݙے سامھے ہے، میں ݙیکھدا ٻیٹھاں سئیں اسد محمود خان دے کہانیں بارے وݙے وݙے لکھاریں ٻہوں کجھ لکھئے ۔ میں صرف ناں ڳنویساں تے اپݨے بھنے ترٹے لوظیں وچ خان سئیں نال محبتیں دی سانجھ رلیساں۔ جے میݙے اکھر ’’ کتاب دی ڳالھ کتاب دے نال ‘‘ نہ ہووے تاں میکوں معاف فرمیسو۔

باسط بھٹی دی بَھل بَھل

میجر اسد محمود خان دے اردو افسانیاں دا سرائیکی اچ ترجمہ کر تے سئیں باسط بھٹی وݙا کم کیتے۔ افسانے پڑھوں تاں ایویں ڄاپدے جو اے افسانے سرائیکی ماحول تے سرائیکی وسیب اچ لکھئے ڳن ۔ افسانیں دے سارے کردار وسیبی لڳدن ۔ بھاویں ڳالھ ایویں نہ وی ہووے ، ول وی باسط بھٹی دی سوہݨی سوادی تے مِٹھی سرائیکی افسانیں کوں وسیبی بݨا ݙتے۔ ڳالھ اے نی جو باسط بھٹی ترجمے دی لکھت اچ کوئی ہیر پھیر کیتے، ڳالھ اے ہے جو بھٹی سئیں دے قلم دی طاقت ایویں کر ݙکھائے۔ کوئی وی زبان اوں ویلھے تئیں اڳوں نی ودھ سڳدی جے تئیں اوندے وچ ترجمے نہ تھیون ۔ اسیݙی ماء ٻولی کوں دنیا دے ہر زبان تے پاکستان اچ ٻولیاں ونڄݨ آلیاں زباناں سندھی ، پشتو، پنجابی ،بلوچی ، پوٹھوہاری ، ہندکو، کشمیری تے ٻیاں زباناں دے ادب کوں سرائیکی اچ ترجمہ کرݨ دی ضرورت اے ۔ جیکر پاکستانی ہک ٻے دے زبانیں کوں نہ سمجھ سڳئے تے بݨاوتو دھر یعنی مصنوعی طریقے تے بدیسی تے اوپری زبانیں نال کم چلاوݨ دی کوشش کیتی ویندی ریہی تاں خیر کینھی۔کیوں جو بنگالی کوں نہ سمجھݨ تے بنگالی زبان کوں اوندا حق نہ ݙیوݨ دی اساں وݙی سزا چاتی اے۔

رشتے

اسد محمود خان دیاں کہانیاں رشتیں نال چیڑھی ڳنڈھ آنگے ڳنڈھیاں پِن ۔ او ڳالھ جتھوں چیندن ڳالھ ول پھیر تے ڳالھ رشتیں تے آ ویندی اے ۔ او رشتے کیا ہِن ؟ ماء پیو، بھیݨ بھرا، سوتر مسات ،ملیر پھپھیر ، اے وی رشتے ہِن ۔ حق ہمسائے، بھرا برادری ،سنگتی ٻیلی ، دوست احباب ، اے وی رشتے ہِن۔ اے ٹھیک اے جو اسد خان اپݨے کہانیں اچ ماء دا پُتر وی نظر امدے تے کتھائیں کتھائیں فوجی وی ۔ رشتہ وطن وسیب دا وی ہے، رشتہ ماء دھرتی دا وی ہے، رشتہ زبان دا وی ہے، رشتہ قول اقرار دا وی ہے، رشتہ محبتیں تے عقیدتیں دا وی ہے، رشتہ یاری لاوݨ تے توڑ نبھاوݨ دا وی ہے، رشتہ ساہ بُت دا وی ہے، رشتہ رل گزارݨ دا وی ہے، رشتہ خالق تے مخلوق دا وی ہے، رشتہ دھپ ، چھاں تے دنیا دی ہر اوں شئے دا وی ہے جیرھا بندے دی حیاتی ساہ ساہ نال اے ۔ اسد محمود خان دے کہانیں اچ انہاں سارے رشتیں دا ذکر اے تے اسد خان نال اسیݙی نیاز مندی تے رشتے داری انہاں ساریں رشتیں نال ٻدھیل تے ڳنڈھیل اے۔

وݨ دا رشتہ

’’ درشک ‘‘ اے لوظ پہلے تاں میکوں وسیب دے ہک ٻہوں وݙے قبیلے دریشک دی بھاند ݙیندا نظر آیا، لغت ݙٹھی تاں سنسکرت زبان دے معنے ایں لوظ دے درشن نظر آئے۔ اے کہانی ہک رشتے دی کہانی ہے او رشتہ انسان تے وݨ دا رشتہ ہے ۔ کہانی وچ وݨ کوں ماء وانگے ݙکھایا ڳے جیویں ماء پُتر نال پیار کریندی اے ، اونویں وݨ بندے نال پیار کریندے، وݨ دی وفا تاں اونویں ای ماء وانگے ہے جو آپ دھپ سڑدے پر ٻے کوں چھاں ݙیندے ۔ سارے جڳ جہان دی زہر آلودگی تے گندی ہوا آپ جذب کرے تے بندیں کوں صاف ہوا دے مِٹھے مِٹھے جھولے ݙیوے ۔ بندے کوں پالا لڳے تاں وݨ آپ سڑ ویندے پر اپݨے سئیں کوں سیک ݙیندے۔ کون آہدے وݨ دے ہتھ پیر نی ہوندے ،کون آکھدے کن تے اکھیں نی ہوندیاں ، کون آکھدے جو انسان سوچیندے پر وݨ کجھ نی سوچیندا ، اے سب کجھ ہے تے صئی سچ دی حقیقت ہے۔ اعتبار نہ آوے تاں درشک پڑھو۔ میں ہک ٻی ڳالھ وی کرینداں جو ایں توں وی ودھ وݨ او شئے ہے جیندیاں دھرتی وچ پاڑاں ہوندن ،اوندا دھرتی نال تے مٹی نال مضبوط رشتہ ہوندے تے اے رشتہ سب توں وݙا رشتہ ہے کیوں جو ہر شئے وی اصل مٹی ہے۔

ماء نال محبت

اپݨی ماء نال محبت کینکوں نی ہوندی ؟ میجر اسد محمود خان کوں میں ٻئی طراہویں ݙٹھے ، خان صیب ہک ݙینھ اپݨے دفتر دعوت ݙتی ، ہک سنگتی کوں نال لا تے خان صیب کول پُڄ ڳیم۔ ݙوپہریں دا ویلا ہا ، پہلے پاݨی تے پَھل فروٹ۔ خان صیب آکھیا سئیں بسم اللہ ! میں آکھیا سئیں پہلے تُساں ۔ خان صیب آکھیا بسم اللہ، سئیں بسم اللہ ۔ میں آکھیا ’’ پہلے تم چڑھو، تم چڑھو‘‘ کریندے کریندے گاݙی نہ چُھٹ ونڄے ، اساں بسم اللہ کر تے شروع تھی ڳیوسے ۔ خان صیب کہیں شئے کوں ہتھ نہ لاتا۔ کجھ دیر بعد کھاݨا لڳ ڳیا۔ خان صیب دا ولا اوہو کم ۔ میں آکھیا خان صیب اے کیا مذاق اے ؟ خان صیب مُسک پئے تے اکھیونے میݙا روزا ئے ۔ میں آکھیا اے کیڑھا رمضان اے ؟ خان صیب آکھیا جو میں تہاکوں سچ ݙساں ، میں آکھیا فرماؤ۔ خان صیب آکھیا جو میں کوئی نیک یا متقی پرہیزگار کائنی تے نہ ای وقت دا ولی بݨݨ چہنداں ، پر میں ویلھے کویلے نفلی روزے اپݨی اماں سانگے رکھداں جو شئیت انہائیں دے کتھائیں روزے قضا تھئے ہوون تے ایں بہانے شئیت او روزے ادا تھی ونڄن۔

فقیریں نال فقیر

اسد محمود خان کوں مِل تے ذرہ برابر وی احساس نی تھیندا جو اساں کہیں فوجی افسر کوں ملیئے سے ۔ انہاں دے دفتر ونڄو تاں کینٹ اچوں لنگھ ونڄݨا پمدے ، کہیں شریف بندے دا سا سُکاوݨ سانگے تاں فوجی چیک پوسٹ تے بیٹھا ہویا آرمی دا سپاہی وی کافی اے ۔ وݙے افسریں دی تاں ڳالھ ای ٻئی اے ۔ سچ تاں اے ہے جو آئی ایس پی آر دے دفتر پُڄدے تئیں ساہ سولی تے ٹنگیا راہندے کیونجو دفتر ٻیٹھا ہویا شخص پوٹھوہاری اے ۔ جئیں ویلھے او الیندے ، اوندے الا ٻول نال سرائیکی جھوک تے پوٹھوہاری ڈھوک اچ کوئی فرق نظر نی امدا پر دفتر پُڄو تاں مونجھ لہہ ویندی اے، بندے دے ساہ اچ ساہ ولدے تے اونکوں محسوس تھیندے جو میں کینٹ نی اپݨے گھر ٻیٹھاں ۔ سچ پُچھو تاں اسد خان فوج اچ ضرور فوجی ہوسے پر اساں فقیریں نال فقیر ہوندے ۔ سیاݨے اکھیندن انسان دے مزاج تے زمین دا ڈھیر اثر ہوندے ۔جیویں جو پتھریلی زمین دے لوک سخت دل تے سخت مزاج ، کولی تے ہموار مِٹی دے لوک نرم دل تے نرم مزاج ۔ میکوں خیال آیا جو پوٹھوہار تاں پتھر اے ۔ اسد خان نرم دل کیوں اے ؟ میں ول آپ کوں آپ آکھیا جو ہر جاہ تے بندے ہکو سنویں نی ہوندے ، ول اے جو پوٹھوہار دے پہاڑ وی تاں ایویں نی اُسر ڳے ۔ اے وی تاں کہیں ویلھے ہموار زمین ہوسن۔ صدیں تے ہزاریں سال دے عمل نال خطے تے علاقے کیا تے کیا تھی ویندن ؟ اے وݙے غور تے فکر دی ڳالھ اے۔

پوٹھوہار کیا ہے ؟

روہتاس توں مارگلہ تئیں دریائے سندھ تے دریائے جہلم دے وچلے علاقے کوں پوٹھوہار آکھیا ویندے ۔ اے قدیم خطہ ہمیش توں وݙی شان تے عظمت آلا رہ ڳے۔ جہانگیر بادشاہ دی اپݨٰ لکھی ہوئی کتاب ’’ تزک جہانگیری ‘‘ اچ پوٹھوہار دا ذکر تفصیل نال کیتے تے آکھئے جو ہتھیہ توں مارگلہ تئیں سارا پوٹھوہار اے ۔ پوٹھوہار دے زبانیں اچ گگھڑی زبان دا ناں وی امدے کیونجو گھکڑ قوم اتھاں ڈھیر ساری آباد ہئی۔ ایں خطے دی اپݨی زبان ، اپݨی تہذیب تے اپݨی ثقافت اے ، ایندا پنجابی پشتو نال کوئی تعلق کائنی۔ سرائیکی علاقے دی طرح ایں علاقے کوں وی ثقافتی تے تہذیبی لحاظ نال تباہ کرݨ اچ انگریز دا ہتھ اے جو 1846ء اچ انگریز دی پنجاب اچ عملداری تھئی تاں اینکوں پنجاب بݨا ݙتا تے بعد اچ انگریزیں نواں صوبہ سرحد بݨایا تاں ایں خطے دے ڈھیر سارے علاقے پشتونیں دی جھولی اچ پا ݙتے ۔ نہ تاں تہذیبی ، ثقافتی تے جغرافیائی لحاظ نال پشاور پوٹھوہار سارے ہک علاقے ہِن ۔ اینکوں بھاویں ہندکو دا ناں ݙیو۔ ہزار دا ناں ݙیو یا ول پوٹھوہار دا ناں ݙیو۔ اے سارا ہکو خطہ ہے۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو زبان دی الگ ساخت دے اعتبار نال ایں سارے خطے دیاں زباناں سرائیکی دے قریب اے تے تریخی ثقافتی تے جغرافیائی اعتبار نال اے سارا خطہ ہکو وسیب اے ۔ صرف زبانیں دے لہجیں دا فرق اے ۔ آؤ تھولی ڳالھ پوٹھوہار بارے کروں جو پوٹھوہار تے اوندی تریخ کیا ہے۔

جغرافیائی حساب نال سطح مرتفع پوٹھوہار دی بلندی سطح توں ہک ہزار توں ݙو ہزار فٹ اے۔ زمین کتھائیں ہموار تے کتھائیں پتھریلی ، دریائے سواں ایں علاقے دا مشہور دریا ہے۔ مارچ 1976ء اچ محکمہ آثار قدیمہ امریکا دی یونیورسٹی دے تعاون نال ایں علاقے اچ ہک بندے دی چڑاٻی لبھی ۔ اوندے تے تحقیق تھئی تاں او کئی لکھ سال پراݨی ݙسی ڳئی ۔ امریکی ماہراں دی جماعت دے اڳواݨ ڈیوڈ ہل ݙسیا جو ایں علاقے اچ انسان ݙو کروڑ سال پہلے وی راہندے ہَن۔ علم بشریات آلے ݙسیندن جو انسان یا آدمی کوں ’’ راما پیتھی کس‘‘ وی آکھیا ڳیا۔ ول ہک ناں ’’ مانس ‘‘ وی آیا۔ نویں نانویں اچ ایں علاقے دے آدمی کوں ’’ پوٹھوہار مانس‘‘ وی آکھیا ڳے۔ پوٹھوہار وچ بندے دی جیڑھی چڑاٻی مِلی اے ۔ ہُݨ تئیں وی آثار قدیمہ دی تحقیق اچ اینکوں ساری دنیا دی قدیم ترین اثریاتی دریافت آکھیا ڳے۔ ڄا تے سنڄاتے تاریخ دان ڈاکٹر امجد تاریخ پاکستان اچ لکھدن جو اے علاقہ حیوانی ، حیاتی دے سوا چھ کروڑ سال دے ثبوت ݙے چُکے ۔تھی سڳدے جو انسانی ظہور انج انج جاہیں ، انج انج وقتیں اچ تھیا ہووے پر آثار قدیمہ دے ماہرین اچ اے نظریہ ݙاڈھا مشہور اے جو ’’ پوٹھوہار مانس ‘‘ نسل انسانی دا پہلا مُنڈھ اے تے اے کوئی سوا ݙو کروڑ سال پہلے دی ڳالھ اے۔ میں اے ڳالھ ایں سانگے لکھی اے جو میݙا ’’ پوٹھوہار مانس‘‘ اسد محمودخان تے اوندیاں لکھتاں صدیں تے محیط اِن ۔

پوٹھوہار دے مقامی

پوٹھوہار دے مرکز راولپنڈی اچ دارالحکومت آ ڳے ۔ نواں شہر تے نویں دنیا آباد کیتی ڳئی ، نویں شہر دا ناں اسلام آباد رکھیا ڳیا۔ جیڑھی زمین کوں ٹکے سیر کوئی ناں گھدا ہا ، او لکھیں دا فٹ وِکدی پئی اے۔ اسلام آباد اچ لوک ٻاہروں آ تے کیا توں کیا تھی ڳن پر مقای اونویں دے اونویں ہِن ، ساگی سرائیکیں آنگے ، سچ پُچھو تاں میکوں سرائیکستان تے پوٹھوہار وچ کوئی فرق نی نظر امدا۔ فرق ہے تاں اتنا جو سرائیکی کوں پنجوی تریہہ سال پہلے پتہ لڳ ڳے جو آباد کاری دے ناں تے ٻاہرلیں دا میلہ دھرتی واس توں اوندی بھوئیں کھسݨ سانگے لاتا ڳے تے پوٹھوہاری کوں پنجوی تریہہ سال بعد پتہ لڳسے جو انہائیں دے پیریں تلوں زمین کیویں نِکتی اے ؟ اسلام آباد اچ میں جو کجھ ݙٹھے ، اتھاں میکوں اسلام دے عدل دے سوال باقی سب کجھ نظر آئے ۔ میں اے وی ݙٹھے جو پوٹھوہاری توں بھوئیں دے نال ثقافتی وی کھسی ڳئی اے۔ احٖ اسلام آباد دنیا دا سب توں وݙا غیر ثقافتی شہر اے۔ ایندا اندازہ میکوں پچھلے ستارہاں اٹھارہاں سال توں سرائیکی ثقافیت میلے کراوݨ نال تھئے۔یں چہساں جو اسد محمود خان اپݨے کہانیں دا موضوع پوٹھوہار نال تھیوݨ آلی وانجھ کوں وی بݨاون۔

سرائیکی تے پوٹھوہاری

سرائیکی تے پوٹھوہاری دی ہک سانجھ اے وی ہے جو جݙاں اسلام آباد وسایا ڳیا تاں اسلام آباد متاثرین کوں رقبے سرائیکی وسیب دے اضلاع اچ ݙتے ڳئے۔ احٖ جتھاں وہاڑی ضلع بݨ ڳے ، خانیوال ضلع بݨ ڳے ،پہلے ایندا ضلع ملتان ہا۔ اے اسلام آباد متاثرین دے علاقے ہِن ۔ ملتان وی متاثرین دی مار اچ ہے۔ متاثرین اچوں اکثریت جعلی ہئی، انہاں رقبے گھدے تے ویچ وٹا پرے تھی ڳے۔ اصل حقداریں دے اکثریت احٖ وی رُلدی ودی اے، اسلام آباد آباد کاری نال سرائیکی وسیب تے ݙوڑا عذاب آیا ۔ اساں زمین وی ݙے بیٹھے تے پوٹھوہاریں دے بدلے ایجھے لوک ڳل پئے ڳے جیڑھے بھوئیں دے پُتر نی وپاری ہِن ۔ او نہ دھرتی نال محبت کریندن نہ دھرتی دی زبان تے ثقافت نال ۔ جھوک سرائیکی میلے تے ایہے ڳالھیں کریندے ٻیٹھے ہاسے ، ہک سنگتی آکھیاجو پوٹھوہاری اکھاݨ ’’ زمین ہموار نئیں ، موسم دا اعتبار نئیں ، درخت پھل دار نئیں تے بندے وفا دار نئیں ‘‘ دا کیا ایہو مطلب اے۔ میں آکھیا جے تئیں ’’ بندے وفا دار نئیں ‘‘ آلی ڳالھ اے ، تاں اے ڳالھ کہیں دشمن کھنڈائی ہوسے، نتاں پوٹھوہار تہذیب دے اصل لوکیں اچ میں تاں وفا ݙٹھی اے۔ باقی چنڳے پوݨے ، کھرے کھوٹے تے وفادار تے بے وفا ہر جاہ ہوندن ۔پوٹھوہاریں دے خلاف اے ڳالھ میکوں تاں سرائیکی آلا جرم لڳدی اے جو اپݨا سب کجھ ٻاہروں آوݨ آلئیں کوں ݙے ٻیٹھوں ولا وی چنڳے تے وفادار کائنی ۔ ایہو کجھ پوٹھوہار نال تھئے ۔ بی بی ’’ وفا ‘‘ کوں در اصل ٹھیکیداریں ٹھیکے تے گھن گھدے ۔ ایں سانگے اوہے ’’ وفا دار ‘‘ سݙیندن باقی سارے غردار ان۔

جھوک دی لکھت

کجھ عرصہ پہلے ݙینھ وار جھوک سرائیکی اچ لکھت شائع تھئی ہئی، دل کریندے او وی ایں لکھت شامل کراں ، جھوک اچ میں لکھیا ہا جو خطہ پوٹھوہار ہک ایجھی مردم خیز دھرتی اے جتھاں وݙے وݙے ادیب ،دانشمند تے سوجھواݨ پیدا تھئے ۔ایندے نال نال ایں دھرتی کوں سولجراں تے سپہ سالاراں دی سر زمین وی آکھیا ویندے۔ ایں ڳالھ دا ثبوت سئیں میجر اسد محمود خان ہِن جیڑھے ہِکے ویلھے سپہ سالار وی ہِن تے قلمکار وی ۔ سئیں دیاں ادھ درجن توں ڈھیر شاہکار کتاباں شائع تھی چُکین۔ اساݙی پاک فوج اچ لکھت پڑھت تے حوالے نال ڳالھ صرف کرنل محمد خان تئیں مُک نی ویندی ۔ اِتھاں کرنل محمد خان تے میجر اسد خان جہے سینکڑاں لوک ایجھے ہِن جیڑھے سپہ سالار ہووݨ دے نال نال چنڳے قلمکار وی ہِن۔ انہائیں دی خذمتیں کوں منݨا چہیدے۔ پوٹھوہاری تے سرائیکی زبان دا آپت اچ گھاٹا ڳانڈھا ازلیں توں ہے ۔ اے ڳالھ میکوں سئیں میجر اسد محمود خان دے ناول ’’ آلہݨاں ‘ پڑھ تے یاد آئی۔ آلہݨے کوں ا ساں وی سرائیکی اچ آلہݨاں آکھدوں تے پوٹھوہاری اچ وی اینکوں ایہو ناں ݙتا ویندے۔ سرائیکی تے پوٹھوہاری دی سانجھ اساݙے بزرگ صوفی شاعراں میاں محمد بخشؒ تے مولوی لطف علی ؒ دی وی ہے۔ ݙوہاں اپݨی اپݨٰ زبان اچ قصہ سیف الملوک لکھے تے قصے کوں امرکر ݙتے۔ ایویں گولڑہ شریف، پاکپتن شریف ، کوٹ مٹھݨ ، اوچ شریف ، تونسہ شریف تے ملتان ایجھے روحانی مرکز ہِن جنہاں دی مقناطیسی کشش سرائیکی وسیب تے پوٹھوہار کوں ہک ٻئے نال رَلائی کھڑی اے ۔انویں آلہݨاں اردو زبان اچ لکھیا ڳے پر ایندے وچ پوٹھوہاری مٹی دی خوشبو جاہ جاہ مِلدی ہے ۔ سئیں اسد محمود دے آلݨے دیاں پہلیاں ترائے چار سطراں تہاݙی خدمت اچ پیش کرینداں ، جیویں چاولیں دی دیڳ دے ہک چاول توں ساری دیڳ دے سواد دا اندازہ لا گھندن ، اینویں تُساں اساں وی ݙو چار سطراں توں سموری کتاب دے اسلوب دا اندازہ لا سڳدوں ۔ چند سطراں آلہݨے دیاں اردو اچ تُساں پڑھو :۔

’’ یادیں پانی کے گھر میں رہتی ہیں ۔ یہ مٹی کے کورے گھڑے میں کنویں کے میٹھے پانی جیسی ہیں ۔ گھڑا اُنڈیلنے سے رفتہ رفتہ باہر نکلنے لگتی ہیں اور ہاتھوں کے پیالے میں اکٹھی ہو جاتی ہیں ۔ کچا گھڑا، بھٹی میں پک کر کورا ہوتا ہے اور یادیں زمانے کی حرارت میں تپ کرر کندن بنتی ہیں ۔ گھڑے کا پانی پکی دیواروں میں سے رِسنے لگتا ہے ۔ اس کی نمی سے جہاں گھڑا تر ہو جاتا ہے ،وہاں سورج کی روشن کرنوں کے سنگ مل کر قوسِ قزح کے ست رنگوں کا وجود بھی تخلیق پاتا ہے۔‘‘

اعوان کاری

ڳالھ صرف احمد ندیم قاسمی دی نی ، دلشاد کلانچوی تے امان اللہ ارشد جہے سینکڑاں مہان لکھاری اعوان برادری نال تعلق رکھیندن۔ سرائیکی دے جیڑھے مختلف 37 ناں لکھیئے ڳن ، انہائیں اچ ہک اعوان کاری وی ہے۔ اے لکھدے ہوئیں میکوں خوشی اے جو پنڈی دے ملک سلطان محمود خان دے گھر 5 دسمبر 1976ء کوں ہک ایجھا نیک بخت ٻال پیدا تھیا جیڑھا احٖ پاک آرمی دا افسر تے درجن توں ڈھیر کتابیں دا مصنف ہے ۔ ملتان اچ آئی ایس پی آر دے سربراہ دی حیثیت نال فوج تے عوام کوں ہک ٻے دے نیڑے کیتے او پہلے حاضر سروس فوجی افسر ہِن جیڑھے سرائیکی وسیب دے محرومیں بارے لکھئے تے آکھئے جو تعلیم، صحت تے روزگار دے معاملیں اچ وسیب کوں نظر انداز کیتا ڳے۔ 6 ستمبر کوں سرائیکی اچ ملی نغمیں دا اہتمام تے سرائیکی تہذیب تے ثقافت دے رنگیں کوں نشابُر کرن سرائیکی وسیب دے لوکیں سانگے ماݨ تے خوشی دی ڳالھ اے۔

اسد محمود خان تے تریمت

اسد محمود خان سوہݨا سجیلا نینگر اے، محبت اوندے اچ کُٹ کُٹ تے بھری ہوئی اے۔ پر سوال ہے جو اوں محبت کیتی وی ہے ۔ کہانیاں پڑھوں تاں اوندے وچ تریمت غائب اے، حالانکہ سارے جڳ جہان اچ جیڑھا رواج اے او اے ہے جو کہانی تریمت توں شروع تھیندی تے تریمت تے مُکدی اے ، جے کہانی موضوع پیار محبت نہ وی ہووے ول وی کہانی عورت دا ذکر دے بغیر پوری نی تھیندی ۔ اسد محمود خان دے افسانیں تے کہانیں اچ تریمت دا ذکر ہے پر او ذکر ماء بھیݨ دے روپ اچ ہے۔ ایویں لڳدے جو اسد محمود خان کوں اپݨے کم اپݨے پیشے تے اپݨی ماء دھرتی دی محبت توں واند ای نی ملدی جو او کیں ٻئی تریمت نال محبت کرے ۔ میکوں تاں وپرا ایں ڳالھ دا ہے جو او خاتونِ خانہ دا کیا بݨیا ہوسے جیڑھی پتنگ دی ݙور وانگے اوندے نکاح اچ آئی اے۔

کہانیں اچ موت دا ذکر

سیاݨے آکھدن جو جیوݨ کوڑ تے مرݨ سچ اے ۔ سیاݨے سچ تاں آکھدن جو جݙاں بے وفا زندگی دا پندھ مُکدے اتھوں وفا دار موت دا سفر شروع تھی ویندے ۔ اے وی آکھیا ویندے جو موت حیاتی پہریدار اے پر او تئیں جے تئیں وعدہ نی امدا۔ صوفی نجیب اللہ نازش دا ڳاوݨ توں تاں وفا کریں ہا، زندگی تاں بے وفا ہے ‘‘ سݨدوں تاں خیال امدے جو کیا زندگی بے وفا ہے ؟ جیا سئیں خواجہ سئیں وی حیاتی کوں بے وفا موذݨ آکھئے۔ اے وی آکھیا ویندے جو حیاتی پاݨی دے بلبلے وانگے ہے تے اصل شئے حیاتی اے ، جیرھی موت توں وی نی مردی۔ اے ساری ڳالھ میکوں اسد محمود خان دیاں کہانیاں پڑھ تے یاد آئی اے جو انہائیں دے ڈھیر سارے کہانیں دا مُکیوا یعنی اختتام موت تے ہے۔ شئیت ہیں ڳالھوں جو موت بر حق ہے۔ شئیت ہیں ڳالھوں جو جینکوں مولا نہ مارے بندہ نی مردا۔ او مر تے وی زندہ راہندے پر اپݨی چنڳائی نال ۔ ایجھے لوکیں بارے قرآن دا وی فیصلہ ہے تے بابا بلہے شاہ سئیں ؒ وی ایہو فرمائے جو ’’ بلھے شاہ اساں مرنا ناہیں ، گور پیا کوئی ہور ‘‘ ۔

مُکدی ڳالھ

’’ مُکدی ڳالھ شمیم مُکاؤں ، تیݙی دید نہ تھئی ، ساݙی عید نہ تھئی‘‘ اے سرائیکی شعر تاں اسد خان سانگے ہے کیونجو اسد خان ڈھیر سارے محبوبیں دا وی محبوب اے۔ خان صاحب دے کہانیں بارے میں آپوں کجھ نی آکھدا ، میں ہک وݙے لکھاری دی ڳالھ کرینداں جو والٹیئر آکھیا ہا :۔

’’ لکھاری کوں سچ لکھݨا چہیدے تے پڑھݨ آلے کوں فریب نی ݙیوݨا چہیدا ۔ سچے لکھاری تاں او ہِن جیڑھے انسان نسل کوں سچ دی تعلیم ݙیندن تے سچائی کوں عام کریندن‘‘۔

اسد محمود خان دے لکھتیں اچ میکوں ایہا ڳالھ نظر آئی اے ۔ میں خان صیب کوں سچائی عام کرݨ تے مبارخاں ݙیوݨ دے نال نال اے وی آکھساں جو میݙے سانگے خوشی دا تریخی موقعہ ہے جو پوٹھوہار وسیب دے پہاڑیں ہیٹھ ٻہہ تے لکھئے ڳئے کہانیں دا سرائیکی اچ ترجمہ تھئے تے انہائیں کہانیں کوں شائع کرݨ دا اعزاز جھوک کوں حاصل تھئے۔ سرائیکی ترجمے سانگے میں سئیں باسط بھٹی دا وی تھورائت آں، اڳوں تے وی اساݙی کوشش ہوسے جو اساں پاکستان اچ ٻولݨ آلے سارے زبانیں دے ادب دے ترجمے کراؤں ، کیونجو اے زباناں پاکستان دیاں قومی زباناں ہِن ۔

صوفی تاج گوپانگ دا ادبی پورہیا

سرائیکی وسیب ازم توں سیاݨے سوجھوݨیں تے دانشمندیں دی دھرتی اے ، ایں خطے دی تریخ اتنی پراݨی اے جتنی انسان دی اپݨی تریخ ۔ اساݙی ایں بھاڳ وند دھرتی کوں زرخیز ہووݨ دے نال نال مردم خیز ہووݨ دا شرف وی ہمیش توں حاصل ہے ۔رگ وید رمائن تے ایں طرح ٻیاں قدیم کتاباں دا کھوج لاؤں تاں حیرانی دے نال خوشی تھیندی اے جو اے کتاباں سرائیکستان دی دھرتی تے لکھیاں ڳن ۔ سرائیکی وسیب دے بھڑ تھئے شہراں دا نشان ،آثار قدیمہ دے کھنڈرات تے انہاں وچوں ملݨ آلے ٹھیکریں دیاں لکھتاںسرائیکی وسیب دی قدیم عظمت دیاں گواہیاں ہِن ۔ سرائیکی وسیب دے نال نال سارے جڳ جہان دے قدیم ادب کوں پڑھوں تاں اساکوں پتہ لڳدے جو پیار ، محبت ، سچائی تے چنڳائی ، خدائی طاقت تے تے ایں طاقت نال خدا دی ساری خدائی قائم اے ۔ صوفی تاج گوپانگ دی کتاب اساکوں ݙسیندی اے جو صدیں سچ نہ الایا ہووے ہا تاں ساری کائنات ’’ بھڑ ‘‘ تھی ونڄے ہا ۔ وسیب دے جیرھے لوکیں دی ’’ سرائیکی دانش ‘‘ توں میں متاثر آں انہاں وچ سئیں صوفی تاج گوپانگ دا ناں پہلی تندیر اچ ہے۔ وݙے شہریں دے علمی مرکزیں توں پرے راجن پور دی ہک نکی جہی وستی کوٹلی خدائی اچ اکھ کھولݨ آلے صوفی تاج گوپانگ دی خوبی اے ہے جو ہر ویلھے سرائیکی سوچیندن ، سرائیکی الیندن تے سرائیکی واسطے کم کریندن پر ایندے باوجود حیرانی دے نال ذہن تے سوال پیدا تھیندا ہا جو اے سوجھواݨ سرائیکی واسطے کتاب کیوں نی لکھدا ؟ میݙے ایں سوال دا جواب ایں کتاب دی صورت اچ آئے ، چنڳی ڳالھ اے جو تاج سئیں مار مسائیں کتاب ݙتی تاں اے ہک اے پر لاتھی سک اے ۔

’’ صدیں سچ الایا ‘‘ اپݨے ویلھے دی ہک ایجھی نویکلی کتاب اے جو سرائیکی تاں کیا ٻئے زباناں دے ادب توں وی ایندی حیثیت وکھری تے جدا ہے ۔ کتاب وچ آدم توں گھن تے ایں دم تئیں مختلف زباناں اچ تھیوݨ آلی شاعری دا سرائیکی وچ منظوم ترجمہ پیش کیتا ڳے ۔ اے کتاب سرائیکی سانگے اتنا وݙا کم اے جیندی لوظیں دی تعریف کرݨ اوکھی اے ۔ صوفی تاج گوپانگ ہک صوفی ہے ، صوفی انسان دوست ہوندے، انسانیں کوں انسانیں نال رلیندے تے ملویندے ، بندے کوں بندے دا سونہاں کریندے، تاج گوپانگ اساکوں کائنات دی شاعری تے کائنات دے کلاسیکل ادب دا سونہاں کرائے۔ سرائیکی قوم اوندا تھورا کݙاہیں نہ لہا سڳسے ۔بھانویں جو کلاسک رومن زبان دا لوظ اے پر ہُݨ اے سارے زبانیں وچ فنون لطیفہ ، ادب تے ثقافت واسطے ورتیا ویندے ۔ شاعری دے میدان اچ کلاسک اونکوں آکھیا ویندے جیرھی شاعری بھانویں پراݨی ہووے پر ہر ویلھے نویں لڳے ۔صرف ہک ویلھے نی ، ہر ہمیش تے ہر زمانے سانگے ہووے ،اسلوب سادہ مٹھا تے من بھاوݨا ہووے ۔ میں جھوک دے دفتر سنگتیں نال چنڳی تے کلاسک شاعری بارے ڳالھ کریندے ہوئے آکھدا ٻیٹھا ہم جو چنڳی شاعری او ہے جیڑھی سمجھ آوے ،اوندے وچ سبق ہووے ،انسان دی چنڳائی بہتری تے ترقی دی ڳالھ ہووے ۔ ہر وقت تے ہر زمانے سانگے ہووے ، شاعری او جو ہوا تے خوشبو وانگے محسوس تھیووے پر کہیں دے ہتھ نہ آوے پر اپݨی مہک سب تئیں پُڄاوے ۔ چنڳی شاعری دے نال نال اے وی ضروری اے جو شاعر آپ وی چنڳا ہووے او سخی ، ہمدرد تے غمگسار ہووے او کوڑ تے کوڑے دا یار نہ ہووے۔ ایندے نتیجے اچ صوفی شعراء دے کلام وانگے شاعری با اثر تے طاقتور تھی ویندی اے۔

میݙی لمبی ڳالھ توں ’’ اکتا ‘‘ تھی تے ہک سنگتی ٻولیا ، سئیں تُساں جتنیاں صفتاں ڳݨوائن او شاعر نہ تھیا کوئی پیمبر تھیا ۔ میں ولدی ݙتی جیا سئیں ! شاعری شیوہ پیغمبری ہے ، سورۃ الرحمن تے قرآن شریف پڑھو تاں ایویں لڳدے جو اللہ سئیں وی شاعری دے ردھم اچ ڳالھ فرمائی اے ۔ میں آکھیا جو شاعر تے اوندی شاعری کوں تُساں ڳالھے دی ڳالھ نہ سمجھو ، قومیں دی تریخ اچ شاعری کوں وݙا دخل اے ،ایویں سمجھو شاعری حیاتی دا سنیہا تے پیغام اے ۔ صدیں سچ الایا پیش کر تے سئیں صوفی تاج گوپانگ میݙی ڳالھ کوں سچ کر چھوڑیئے ۔ انہاں ثابت کیتے جو شاعری احٖ توں نی ازل توں مقدم اے ۔ ایں کتاب اچ شاعریں دی جیرھی تندیر موجود اے صرف اینکوں ڈیکھ گھنݨ نال کتاب دی وݙائی دا اندازہ تھی ویندے ۔ کتاب پھرول تے میں جیندی شاعری ݙٹھی اے اوندے وچ چنڳائی دی ڳالھ تے خدا دی تعریف نظر آئی اے ۔ میں سمجھداں جو پیار انس ، محبت تے چنڳائی دا ناں خدا تے خدا دا ناں چنڳائی ، پیار ، محبت ہے ۔ایہو احٖ دا تے صدیں دا سچ اے ۔ سرائیکی زبان اچ اپݨے موضوع دی نویکلی وکھری تے وݙی کتاب پیش کرݨ تے میں صوفی تاج گوپانگ سئیں کوں مبارکباد آکھداں ۔ میکوں پک اے جو صدیں دی سچ ایہو اے جو اے کتاب تے پیغام نہ صرف زندہ راہسے بلکہ صوفی تاج گوپانگ تے اوندی وستی کوٹلہ خدائی کوں وی صدیں تئیں زندہ رکھیسے ۔

پیارا یار ‘ حیات اللہ خان نیازی

شاعری ٻیڑا پاݨ سگریٹ یا تیل تماخوں نی جو لُوݨی تیلی دی ہٹی تے مل ونڄے‘ شاعری کوئی ایجھی شئے وی کائنی جو پا پیسے یا مُلخ مربعے تے جاگیریں آلے ایندے حقدار ہوون ‘ شاعری کوئی ایجھی شئے وی کائنی جو سکول کالج یونیورسٹیں تے وݙے وݙے درسگاہیں دے عالمیں فاضلیں کول ہووے تے غریب یا اَݨ پڑھ تے ایں توں محروم ہوون ‘ شاعری تاں چنگی سوچ ‘ چنگی آواز تے چنگی شکل وانگے ’’عطا‘‘ ہے‘ جینکوں تھی ونڄے ‘ شاعری وی ہوا تے خشبو وانگے ہک ایجھی شئے ہے جینکوں اساں مسوس تاں کر سڳدوں قابو نی کر سڳدے کہیں وی شاعری دے ’’ٻول‘‘ سانگے اساں جہے اَݨ پڑھ گونگیں کوں پُچھݨ ݙسݨ دی ایں سانگے لوڑ نی ہوندی جو شاعر دے ٻول آپ اَلیندن ‘ آپ ٻولیندن تے خشبو وانگے اپݨی سُنڄاݨ وی آپ کرویندن ۔ آکھدن شاعر تاں رَبوں ہوندے پرکہیں ویلے ݙکھ وی بندے کوں شاعر بݨا ݙیندن میں آکھداں شاعر بݨیا بݨایا ہوندے پر ݙکھ اوندی شاعری کوں نکھار سڳدے ۔ سنوار سڳدے اوندے کلام وچ درد تے سوز پیدا کر سڳدے ‘ سیاݨے آکھدن ’’ݙکھ ݙکھ ہوندے ڈُٖکھ کوئی ہووے‘‘ یار دے وِچھوڑے دا ݙکھ ‘ یار دی لاغرضائی تے بے وفائی دا ݙکھ ۔ڳلکڑی دی شکل اِچ غیر دے ہاں نال لگ تے ہاں کوں چیر ݙیوݨ دا ݙکھ‘ غیر دے ڳل ٻاہیں دے ’’ہاریں‘‘ دا ݙکھ‘غیریں سانگے ہاسے تے دوستیں سانگے تماشے دا ݙکھ ‘ دِل ݙیوݨ آلیں دے ہاں تے رَنبے تے دِل نال کھیݙݨ آلئیں نال ’’چنبے‘‘ دا ݙکھ‘ ماء دی جُدائی دا ݙکھ تے ماء دھرتی دے غیر دے چک اِچ آوݨ دا ݙکھ‘ وسیب دا ݙکھ تے وسیبیاں نال تھیوݨ آلی ریاستی وانجھ دا ݙکھ ‘ وسیب اِچ اَن دے بھرے گودامیں دے ہوندے ہوئے بُکھ توں خود کشیاں کرݨ آلے یار ول خود کش بݨݨ آلیاں دا ݙکھ ‘ گھروں دَر توݨیں‘‘ حیاتی گزارݨ آلے عظیم لوکاں دے روزی کیتے بے روزگار تھیوݨ تے بُکھ توں مجبور تھی تے وسیب دے مقدس ماواں تے دھیاں دا کراچی ونج تے ساہوکاریں تے وڈھی خوریں دا نوکراݨیاں بݨݨ ‘ تھاں مانجݨ ‘ کپڑے دھووݨ ‘ فرش تے پوچے مارݨ ‘ اپݨے ٻال روا تے سیٹھیں دے ٻال رہاوݨ تے ماسی جہے مقدس تے عظیم رشتے دا کراچی وچ نوکراݨی دے معنیں وچ تبدیل تھیوݨ دا ݙکھ ‘ عظیم سرائیکی تہذیب کوں جانگلی تے پنجابی لہجہ قرار ݙیوݨ دا ڈُٖکھ ‘ سرائیکستان دے آزادنہ تھیوݨ دا ݙکھ تے وسیب دے سرداریں تے بھتاریں دا وسیب دشمن حکمرانیں دی چاکری کرݨ دا ݙکھ ۔

جیا سئیں ! اے تے ایجھے ٻئے سینکڑاں ݙکھیں ’’حیاتی ہووس‘‘ حیاتی اللہ خان نیازی دی شاعری کوں وی نکھار ݙتے‘ حیات اللہ خان نیازی صرف ہڈ بُت دا وی وݙا کائنی اپݨی سوچ اپݨی فکر تے اپݨے کردار دا وی وݙا آدمی اے ۔ حیات اللہ خان نال وقت گزریندیں اساݙی حیاتی گزری اے ‘ اے شخص اساݙے ݙکھیں دے ویلے دا سنگتی اے ‘ حیات اللہ غریب ہا‘ پڑھدا وی ہا تے روزی دا تݨ وی مریندا ہا تے جھوک تے وی پھیرا ضرور پیندا ہا ‘ حیات اللہ جھوک دی حیاتی سانگے فکر مند راہندا ہا ‘ بھانویں زائد وَس نہ لڳدا ہا ‘ جھوک سانگے سو سو ݙو ݙو سو دے اشتہار وی گھن اَمدا ہا ‘ اوں ویلے جݙاں اساݙے کول پنسل کاغذ تے مَس دے پیسے نہ ہوندے ہَن ۔ اساݙے کیتے سو ݙو سو وی لکھ سو ہئی ۔ حیات اللہ اکنامکس وچ ایم اے کر گھدا ‘ اساں خوش تھیوسے ۔ شکرانے پڑھے جو اساݙے نِکے بھرا کوں اجھونوکری ملی ‘ لاہور ‘ کراچی ‘ اسلام آباد تے گوادر کیرھی جاہ دی خاک ہوسے نوکری سانگے جیرھی حیات اللہ نہ چھاݨی ہوسے‘ نوکری سانگے ٻاݨ مریندے مریندے کئی ورہیوں وِہا ڳے ‘ جیویں بے منگی کنوار کوں چِٹے آوݨ دا وپرا مار مکا ݙیندے‘ ایویں حیات اللہ کوں وی اپݨی حیاتی بُٖک وچوں پاݨی وانگوں وہݨ تے ’’اوورایج‘‘ تھیوݨ دا بھئو لڳ ڳیا ‘ انت ہک نیازی صاحب بھلا کیتا تے حیات اللہ برسر روزگار تھی ڳیا ‘ نوکری مِلݨ دے بعد حیات اللہ اَکھیں متھے تے نی رکھیاں یاریں کوں نی بُھلیا ‘ سنگت نی چھوڑی ماء ٻولی تے ماء دھرتی نال پیار گھٹایا نی ودھا چھوڑے ‘ حیات اللہ پہلی تنخواہ مِلݨ تے جھوک آیا تے آوݨ نال آکھیُس سئیں ماء ٻولی دی خذمت سانگے ہک تنظیم جوڑو میں ہر مہینے پنج سو ݙیساں تے ٻئے سنگتیں  توں وی گھنا ݙیساں۔

حیات اللہ خان نیازی دے آکھݨ تے سرائیکستان قومی کونسل بݨ ڳئی اے ‘ فنڈ کٹھا تھیوݨ شروع تھی ڳے ‘ تنظیم دے مہاندرے اڳواݨ سئیں پروفیسر شوکت مغل کول پندرھراں ویہہ ہزار کٹھا تھی ڳن۔ سرائیکی کتاباں ’’دلی ڈھائی کوہ‘‘ چھپ ڳئی اے۔ ٻیاں کتاباں وی چھاپݨ دا پروگرام اے ‘ بزرگ آکھدن چنگائی دے بارے سوچݨ تے چنگائی دی صلا ݙیوݨ وی کارِ ثواب اے تے اے ثواب دائمی ہوندے ۔ حیات اللہ صرف سوچیا یا صلا نی ݙتی بلکہ چنگا کم شروع کرائے ‘ ایجھے آدمی کوں کون بُھل سڳدے؟ میݙی دُعا ہے جو حیات اللہ خان دی وݙی حیاتی ہووے اے وݙے شاعر دے نال نال وسیب دا وݙا انسان ثابت تھیوے ۔(آمین)

سرائیکی نثر دا مہاندرا لکھاری عبدالباسط بھٹی

میکوں جیڑھیلے الطاف خان ݙسائے جو میں باسط بھٹی دے ادبی پورھئے کوں کٹھا کریندا پیاں تاں میکوں خوشی وی تھئی تے حیرانگی وی ۔ خوشی ایں ڳالھوں جو باسط بھٹی سرائیکی نثر دا ہک نشابر حوالہ اے ۔ ایندے کم دا کٹھا تھیوݨ ݙاڈھی سوہݨی ڳالھ اے ۔ ایندیاں لکھتاں کٹھیاں تھیوݨ نال سرائیکی زبان و ادب دے طالب علماں کوں فائدہ تھیسی تے سرائیکی نثر پڑھݨ آلیاں کوں ساریاں کتاباں ہک جاء ملسن ۔ انویں وی ساکوں نثری لکھتاں دی اشد لوڑ ہے ۔ول جے نثر باسط بھٹی دی ہووے تاں سونے تے سُہاگے آلی ڳالھ تھی ڳئی۔ حیران میں ایں ڳالھ تے تھیاں جو سرائیکی زبان و ادب دا ہک استاد ایہ کم کریندا پئے ۔ ہک لمبے عرصے دی جدوجہد بعد کالجاں اچ سرائیکی زبان و ادب پڑھاوݨ دا سلسلہ شروع تھیا تاں اساں ݙاڈھے خوش تھیوسے جو ہُݨ …… تے آوݨ نال نویں استاد ساݙے ٻانہہ ٻیلی تھیسن ۔ اپݨے ترکے دی ڳولھ پھول کریسن ۔ رُلئیے شاعراں ، ادیباں دی سُدھ لاہسن تیا ساں ادبی طور تے مزید تکڑے تھیسوں تے ادبی کم مزید اڳونہاں تھیسی ۔ پرا یہ چھڑا ساݙا خاب ہا ۔ ٻہوں سارے استاد نوکریاں گھنݨ دے بعد بے فکرے تھی ، بسترے وِچھا سُم ڳئے۔ ایہ کوئی نویں ڳالھ کائنی ، ہمیشہ ایویں تھیندا رہ ڳئے ۔ ٻہوں گھٹ استاد ہوندن جیڑھے تاریخ دا حصہ بݨدن ، اساں تاں اکثر ایجھے ݙٹھے سے جیرھے ہک نصابی کتاب نال ساری سروس پوری کر ڳن ،کُجھ کریندے پِن۔ بعض تاں ہک کتاب وی مُل نی گھندے ، جیرھی پبلشرز ݙے ویندن ہُوندے نال حیاتی گزار گھندن ۔اللہ اللہ خیر سلا۔ جنھاں دے اندر جیوݨ دی سِک ہوندی اے ،او آپ ]پڑھدن ۔ لوکاں کوں وی پڑھیندن تے ہمیشہ دی حیاتی بݨیندن۔ سرائیکی زبان و ادب دی تاریخ اچ سئیں ظامی بہاولپور، سئیں دلشاد کلانچوی ،سئیں قیس فریدی ،سئیں اقبال سوکڑی، سئیں پروفیسر شوکت مغل ، سئیں بشیر بھائیہ، سئیں عزیز شاہد، سئیں رفعت عباس، سئیں شمیم عارف قریشی وی تاں استاد ہِن۔ احٖ سرائیکی وسیب اچ اِنھاں دی سنڄاݨ ، انھاں دے ادبی کم پاروں ہے۔ گریڈ پاروں کائنی، نتاں اتھاں تاں سینکڑاں کالج ، استاداں نال بھریئے پِن جنھاں کوں اپݨی وی سُدھ کائنی۔ تاریخ اوہے لوک بنڑدن جیڑھے تاریخی کم کریندن ۔ الطاف خان دا ایہ کم تاریخی کم اے ، اساں تں اوں سماج دا حصہ ہیں جتھاں قبراں دی پوجا تھیندی اے ۔ ہُݨ ویلا آ ڳئے جو اساں اپݨے ادبی ترکے کوں ویلھے سِر ہتھیکا کروں ، الطاف خان دا ایہ کم اندھیاں کوں اکھیں ݙیسی ، اندھارے وچ سوجھلا کریسی ، جے کوئی سوجھلے توں فائدہ چاوے تاں ۔

سمجھ نی آندے باسط بھٹی بارے کیا لکھاں ، جیڑھا بندہ سرائیکی زبان و ادب نال تھوڑی گھݨی حب سِک رکھیندے ، او باسط بھٹی کوں ضرور ڄاݨدے ۔ باسط بھٹی ہُݨ تاں ہر بزرگ تھیندا ویندے پر ایں بندے کݙاہائیں جوانی وی چاتی ہئی ،ا لطاف ݙاہر وانگوں ایندا وی دھرتی اتے پیر نہ آندا ہا ۔ سرائیکی سرائیکی کریندے نہ تھکدا ہا ۔ اساں خانپور اچوں جھوک دا اجراء کیتا تاں باسط  بھٹی خانپور مبارک ݙیوݨ آیا ۔ جہانگیر مخلص وی نال ہا، ہُوں زمانے سرائیکی زبان و ادب نال حُب سِک رکھݨ آلے ہر ویلھے جھوک دے دفتر کٹھے ہوندے ہَن ۔ سئیں انیس دین پوری ، سئیں زاہد بخاری تے سئیں قیس فریدی مہربانی کریندے ہَن ۔ سنگت ساتھ کوں گھن آندے ہَن۔ باسط بھٹی ’’ کوکدے پندھ کُرلاندے پاندھی ‘‘ لکھدا ودا ہا، ہک دفعہ جھوک دے دفتر آیا، بیٹھک لڳی، باسط پہلی پوڑی سݨائی تاں انیس دین پوری سئیں فرمایا ’’ ایہ ہے سرائیکی زبان ، ایہ ہے سرائیکی بیان ‘‘ ۔ اتھاں اُنھاں باسط بھٹی دا ہتھ پکڑ تے فرمایا ’’ ظہور سئیں ایہ نینگر ہک ݙینھ سرائیکی زبان و ادب اچ نویکلی سنڄاݨ بݨسی ۔ ‘‘ اساں ہوں زمانے جھوک پبلشرز دے ناں نال کتاباں چھاپݨ دا مُنڈھ ٻدھا تے ایہ ڳالھ ساݙے واسطے اعزاز دی ڳالھ ہے جو کوکدے پندھ کرلاندے پاندھی جھوک پبلشرز دی پہلی کتاب ہئی۔ ڳالھ ٹر پئی ، ہک مدت بعد اساں جھوک ملتان اچوں وی شروع کیتی ۔ باسط بھٹی وی حیاتی دے رولے رودھیاں اچ رُجھ ڳیا ۔ حیاتی دی ڳاݙی تیزی نال چلدی رہی۔ منظر تکھے تکھے اکھیں توں اوڈھر تھیندے ڳئے۔ زندگی دے سارے عذاباں دے باوجود باسط بھٹی دا قلم وسیب واسیاں کوں نت نویں سوکھڑی دان کریندا ریہا۔ ول قدرت اینکوں وی ملتان گھن آئی تے ایہ ہک واری ول جوان تھی ڳیا۔ پڑھائی لکھائی دا سلسلہ تیز کیتُس نل نویں نینگراں کوں جوڑیُس۔ ایں دوران محمود مہے علمی ادبی حلقیاں اچ نشابر تھیا تے تیزی نال اپݨی سنڄاݨ بݨایس۔ محمود کوں ݙیکھ الطاف خان دی وی اکھ پُھرکی ۔ ایندے مضامین وی اخباراں اچ چھپݨ لڳ ڳئے۔ مزے دی ڳالھ ݙیکھو جو الطاف خان وی احمد پوری ہے، احمد پوریاں ہمیشہ سرائیکی زبان و ادب دی جھولی اپݨیاں سوہݨیاں لکھتاں نال بھری اے ۔ الطاف خان کیویں پچھوں راہندا، ایہ جیڑھیلے مسودہ کمپوز کروا، بݨا جوڑ تے میݙے کول چا آیا تاں میکوں ݙاڈھی خوشی تھئی ، کیوں جو باسط بھٹی سارے وسیب دا ماݨ ہے۔ ایندی صاف ستھری تے نتری ہوئی ہوندی اے۔ لغت تکڑی ، زبان سوہݨی تے اسلوب من بھاوݨا ۔ ہک جلد اچ اچ پنج کتاباں ، کتاباں اُتے لکھئے ڳئے تنقیدی مضامین ، بلاشبیہ ایہ ہک وݙا تے سوہݨا کم اے۔ میکوں امید ہے باقی دوست وی ایں کم کوں سامݨے رکھ ݙوجھے ادیباں دے کم کوں کٹھا کریسن ۔

خواجہ فرید ؒ ، علامہ اقبالؒؒ تے عشق

لغت وچ عشق دے کئی مطلب لکھے ہوئن ، مثال طور از حد محبت، چاہ ، دل لڳی، شوق، الفت، وارفتگی ، جذب و مستی وغیرہ پر انہاں لوظیں دے انجو انڄ تے وکھو وکھ ناں ہوندے ہوئے وی سب دا مطلب ہکو تھیندے ، عشق ݙاڈھی شئے دا ناں ہے، اے سوچ فکر اَتے عقل ، سب توں ݙاڈھا ہے تے ایندے فیصلے وی ݙاڈہیں والے ہن ، علامہ اقبالؒ فرمائے:

عقل کو ثبات نہیں ، عشق پر اعمال کی بنیاد رکھ

خواجہ فرید سئیں اوں توں وی اڳوں تے گاٖلھ کیتی اے ، خواجہ سئیں شاعر ہووݨ دے نال نال صوفی وی تے ولی کامل وی ہن ، انہاندی گاٖلھ وچ تصوف دا رنگ تے اہل اللہ والی گاٖلھ دا عکس وی جھلکدے ، خواجہ سئیں عشق بارے فرمیندن:

عشق ہے ݙکھڑے دل دی شادی

عشق ہے رہبر مرشد ہادی

عشق دل دی ہک ایجھی کیفیت دا ناں ہے جیرھا کہیں ذی روح کوں کہیں عمل تے مجبور کر ݙیوے۔ جیکر ’’عمل‘‘ چنگاٖ ہے تاں انسانیت اے اَتے جیکر ’’عمل‘‘ بُرا ہے تاں ول حیوانیت، انسان کوں عشق تے دل وی مجوبر کریندے اَتے دماغ وی ، دل دے عشق والی گاٖلھ بفئی اے اوندے تل یاپاتال تئیں پڄݨ اوکھا ’’دل دریا سمندروں ڈونگھے‘‘ کون دلاں دیاں جاݨے ھو‘‘ اَتے دماغ دا عشق کھودے ݙیݙر اولی ذات دے مفاد دے نک توں اڳوں تے نی ٹُردا پر علامہ اقبالؒ تے خواجہ فرید جیرھے عشق دی گاٖلھ کریندن او ’’بے ساختہ کود پڑا آتش نمرود میں عشق‘‘ والی گاٖلھ اے ، اعلیٰ تے ارفع گاٖلھ اے ، پڑھݨ والیں بھرانویں دی خوش ذوقی کیتے عشق بارے خواجہ فرید تے علامہ اقبالؒ دے کلام دا تقابلی جائزہ ، چند شعریں دی صورت وچ بطور ہدیہ پیش خذمت اے ۔ خواجہ فرید سئیں فرمیندن:

عشق ہے راہبر راہ فقر دا

عشق ہے ہادی پریم نگر دا

عشقوں حاصل ہے عرفان

عشق اساݙا دین ایمان

خواجہ فرید سئیں عشق کوں فقر دے رستے دا رہنما تے رہبر، پریم نگر دا ہادی آکھ تے فرمائے جو عشق توں ہی اساکوں عرفان حاصل تھئے، ایں واسطے عشق ہی اساݙا دین تے ایمان ہے، دین ایمان تے خواجہ سئیں گاٖلھ مُکا چھوڑی اے ، مطلب اے جو عشق ہی اساݙا ’’سب کجھ‘‘ ہے۔

ایویں علامہ اقبالؒ سئیں وی ’’عشق کوں‘‘ سب کجھ قرار ݙتے تے آکھندن:

نگاہ عشق و مستی میں وہی اول وہی آخر

وہی قرآں وہی فرقاں وہی یٰسین وہی طہ

علامہ اقبالؒ دا اے نعتیہ شعر ݙسیندے جو ’’عشق و مستی‘‘ وچ سب کجھ آپ ہی آپ ہن ، گاٖلھ عشق تے محبت والی ہووے تاں سارے مسئلے جلدی سمجھ آ ویندن، جیکر عشق نہ ہووے تاں کجھ پلے نی پوندا۔  خواجہ فرید ؒ وحد الوجود ہی بزرگ ہن او ہر جاہ تے ہر رنگ وچ عشق حقیقی دا جلوہ ݙیکھدن ، انہاں دے ݙو شعر ݙیکھو:

ہے عشق دا جلوہ ہر ہر جاہ

سبحان اللہ سبحان اللہ

خود عاشق خود معشوق بݨیا

سبحان اللہ سبحان اللہ

علامہ اقبالؒ سئیں دا شعر ݙیکھو:

ہر شئے میں ہے نمایاں جمال اس کا

آنکھوں میں ہے سلمیٰ ! تیری کمال اس کا

خواجہ فرید:

کنت کنزا عشق گواہی

پہلوں حب خود ذات کوں آہی

علامہ اقبالؒ:

ہے ابد کہ نسخہ دیرینہ کی تہمید عشق

خواجہ فرید:

پیا عشق آن سنگت

ڳئی شد مد زیر زبر دی بھت

علامہ اقبالؒ:

عشق کے پیدا نوائے زندگی میں زیرو بم

عشق سے مٹی کی تصویروں میں سوز دم بدم

خواجہ فرید:

قسم خدا دی قسم نبی دی

عشق ہے چیز لذیذ عجیب

علامہ اقبالؒ:

عالم سوز و ساز میں وصل سے بڑھ کر ہے فراق

وصل میں مرگ آرزو ہجر میں لذت طلب

خواجہ فرید:

اساں سو بد مست قلندر ہوں

کݙی مسجد ہوں کݙی مندر ہوں

کݙی چور بݨوں، کݙی جار بݨوں

کݙی توبہ استغفار بݨوں

کݙی زہد عبادت کار بݨوں

کݙی فسق فجور دے اندر ہوں

علامہ اقبالؒ:

کبھی آوارہ بے خانماں عشق

کبھی شاہ شہاں نوشیرواں عشق

کبھی سرمایہ محراب و منبر

کبھی مولا علی خیبر شکن عشق

خواجہ فرید:

کیا حوال سݨاواں دل دا

کوئی محرم راز نہ ملدا

علامہ اقبالؒ:

اقبال محرم اپنا کوئی نہیں جہان میں

معلطم کیا کسی کو دردِ نہاں ہمارا

خواجہ فرید:

ہک ہے ہک ہے ہک ہے

ہک دی دم دم سک ہے

جیرھا ہک کوں ݙو کر ڄاݨے

او کافر مشرک ہے

علامہ اقبالؒ:

ہاتھ ہے اللہ کا

بندہ مومن کا ہاتھ

خواجہ فرید:

عشقوں مول فریدؔ نہ پھرسوں

روز نویں ہم چس وے میاں جی

علامہ اقبالؒ:

عشق جس کو بجھا دے اجل کی پھونک

اس میں مزہ نہیں تپش و انتظار کا

چند شعر تُساں ݙٹھن ، تہاکوں اندازہ تھیا ہوسے جو انہاں شعراں وچ کتنا ملاپ اے اتھوں اندازہ تھیندے جو ݙوہاں شاعراں دے خیالات تے نظریات ہک ٻئے توں وکھو وکھ تے انڄو انڄ کینھی ، اینویں تمام بزرگیں دے کلام دا اساں جائزہ گھنسوں تاں انہاندے نظریات تے خیالات وچ اساکوں ایکا تے اتحاد نظر آئوسے۔ ضرورت ایں گاٖلھ دی ہے جو پاکستان دے سارے شاعراں دے کلام دے جائزے گھدے ونڄن ، انہاں تے تحقیق کیتی ونڄے ، انت نتیجہ اے نکلسے جو سب دی گاٖلھ ہکا آن نکلسے ، ایں عمل نال ملک دے سارے قومیں دے درمیان ایکے تے اتحاد دی راہ ہموار تھیسے اَتے قومی یکجہتی دا ٻوٹا پروان چڑھسے ۔

سئیں ملک اقبال حسن بھپلا

ملک اقبال حسن بھپلا دی ذات تے شخصیت کہیں تعارف دی متھاج کائنی ، آپ ملتان دے ہک معزز گھراݨے دے چشم و چراغ ہِن ، یونین کونسل قاسم بیلہ دے چیئرمین رہ ڳن ، اساں آکھ سڳدوں جو اُنہاں جوانی وچ زمینداری چھکائی ہے تے ٻڈھیپے وچ ادب دے میدان وچ آئن تاں وݙے وݙے ’’پہلوانیں‘‘ دی کنڈ لوا چھوری اے ۔ کتابیں چھاپݨ دا معاملہ آئے تاں ایندے وچ وی بازی گھدی ڳن۔

ملتان دے سرائیکی حلقیاں وچ سرائیکی کتاباں چھاپݨ دا رواج ٻہوں گھٹ ہے ، ملتان دے نامی گرامی شاعراں وچ صرف چند شاعر ایجھے ہِن جنہاں دیاں کتاباں شائع تھئین ۔ باقی ٻہوں سارے شاعر ’’صاحبِ دیوان‘‘ ہووݨ دی نعمت توں محروم ہِن ، جݙݨ جو انہاندے مقابلے اِچ ملک اقبال حسن بھپلا ٻہوں خوش قسمت شاعر ہشن جو اُنہاندیاں مختصر عرصے وچ درجن دے لڳ بھڳ کتاباں شائع تھی چُکن ۔

ملک اقبال حسن بھپلا دی شاعری بارے مناسب تبصرہ سینئر حضرات بہتر کر سڳدن البتہ میں اتنا عرض کریساں جو موصوف دے لفظیں تے شعریں وچوں اپݨی مٹی دی خوشبو آندی اے ، بلاشبہ انہاں کوں اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں پیار اے ، ایں محبت دا اظہار انہاندے ہک ہک لفظ ، ہک ہک سطر تے ہک ہک شعر وچوں تھیندا نظر آندے ۔ سئیں ملک اقبال حسن بھپلا دے کلام وچ سرائیکی زبان دی نرمی ملائمت تے مٹھاں دیاں ساریاں خوبیاں موجود ہِن ۔ انہاں تلخ تے کَوڑی گاٖلھ وی شیریں انداز نال کیتی اے ، میں سمجھداں سئیں اقبال حسن بھپلا دی شاعری ہوا تے خوشبو دی مانند اے جینکوں اساں محسوس تاں کر سڳدوں پر قید نہیں کر سڳدے ۔ میں اپݨی تے ادارہ جھوک دے سینکڑاں کارکناں تے نمائندیاں دی طرفوں سرائیکی زبان واسطے بہترین ادب تخلیق کرݨ تے دلی مبارک باد پیش کرینداں تے اُمید کرینداں جو موصوف ادب دی خدمت دے حوالے نال اپݨا مشن جاری رکھسن ، سرائیکی ماء ٻولی دی خدمت کریندے رہسن ، ایندے نال نال اساں وسیب دے ٻئے زمینداریں تے جاگیرداریں کوں وی ارداس کریندوں جو او سئیں ملک اقبا ل حسن بھپلا دی تقلید کرن ، ایندے وچ انہاندی شان اے نہ تاں یاد رکھݨا چہیدے جو ایں کائنات وچ ٻہوں سارے فرعون ، قارون تے ابوجہل دولتیں دا طوق قبر تک چائی ڳن مگر اَحٖ انہاندا ناں اَحٖ ’’مندے‘‘ دا سوا کجھ نی۔

سئیں ملک اقبال حسن بھپلا ٻہوں چنڳے شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳے دوست تے چنڳے سنگتی ہَن ۔ مہاندرے لکھاری تے درویش صفت افسر شیخ محمد سعید احمد دی ایں ڳالھ نال اتفاق اے جو بھپلا سئیں اللہ دے ولی ہن تے ایجھے لوک روز روز نی صدیاں بعد پیدا تھیندن ۔

راہی گبول دی ناول نگاری

ہک گاٖلھ ہر جاہ تے ہر ویلے آکھداں جو سرائیکی دی تریخ اتنی قدیم اے جتنی انسان دی اپݨی تریخ۔ اے سچ وی ہے جو ست دریاویں دی بختیں آلی سرائیکی دھرتی سدا آباد اے ۔ ہسدے وسدے لوکیں دی سدا آباد ایں دھرتی تے سویل شام جو تھیندے او کہانی ہے ، اونویں تاں سارا جڳ جہان تے ایں جڳ تے پہلے آدمی دا آوݨ تے وَل ’’آدم‘‘ بارے مختلف نظریات تے آپو واݨیں وکھو وکھ خیال وی اپݨی اپݨی جاہ تے انجو انج کہانیاں ہِن پر گزرے ویلے اماں ، ݙاݙی ، نانی یا قصولی جیرھیاں کہانیاں تے قصے سُݨیندے ہَن او قصے احٖ دے ناول تے کہانیاں ہِن ،اے سچ اے جو انہاں قصیں اِچ اساں آپ کوں آپ نظر امدوں پر ارمان ایں ڳالھ دا ہے جو جیویں اساں آپ کوں آپ نی بچا سڳیے ایویں اپݨی تریخ کہانی وی رول ٻیٹھوں۔ شئیت ہیں سانگے رُلدے ودوں ، اے سوجھل حقیقت اے جو سرائیکی قوم ہی ہے جیرھی بر صغیر جنوبی ایشیا ہی نی ، بھل سارے جڳ جہان دی وݙی تہذیب دی وارث اے پر  وسیب تے قابض حملہ آوریں اسیݙی تہذیبی تریخ دے نشان سب توں پہلے مٹا ئے تے اساں اپݨا ترکہ کتابیں وچ وی محفوظ نہ رکھ سڳیو سے ۔اَحٖ وی مقبوضہ سرائیکستان طباعت و اشاعت دے سہولتاں دے حوالے نال ترقی یافتہ ملکاں دے مقابلے وچ صدیاں پچھی تے ہے ۔ ایندے باوجود کتاباں چھپدیاں پِن ، سرائیکی وچ شاعری دے نال نال نثر تے وی کم تھیندا پے ݙوجھے نثری کتابیں دے علاوہ ایں ویلے تئیں ݙو درجن دے لڳ بھڳ ناول وی شائع تھی چکن ، جنہاں وچ ’’نازو‘‘ تے ’’پہاج‘‘ ظفر لاشاری۔ ’’سانول موڑ مہاراں‘‘ اقبال سوکڑی۔ ’’اپݨی رَت جو پاݨی تھئی‘‘ منیر علوی ۔’’بھاڳ سہاڳ ، کونج ، پردیس نہ ونڄ ، سڄݨ دشمن، دلدار صدقے‘‘ راہی گبول ۔’’سارے سڳن سہاڳڑے‘‘ دلشاد کلانچوی۔ ’’چھولیاں، امر کہاݨی‘‘ اسماعیل احمداݨی ’’سانول۔‘‘ قاصر فریدی۔’’پھوڳ‘‘ کاشف بلوچ۔ ’’جھوکاں تھیسن آباد وَل‘‘ جمشید کلانچوی۔ ’’مہرو، بسنتی ، ماݨک لعل‘‘ اقبال حسن بھپلا۔’’ٻیڑی وچ دریا‘‘ اسلم انصاری’’مجرم‘‘ عون محمد کلانچوی۔’’اللہ لہیسی مونجھاں‘‘ حبیب موہاݨہ ’’نِت کُرلاوے کونج‘‘ حفیظ گیلانی ۔ ’’گھاݨ‘‘ سلیم شہزاد‘‘ شامل ہِن۔

سارے ناولیں دے اپݨے اپݨے رنگ ،اپݨے اپݨے موضوع تے اپݨی اپݨی چس تے سواد ہے ۔ سئیں راہی گبول ٹھڈے مِٹھے لہجے دا لکھاری تے سرائیکی ریت روایت دا نمونہ عاجزی تے نِوڑت آلا ماݨھوں ہے ۔ ایہو رنگ اُنہاندے لکھتیں وچ وی پاتا ویندے او کاوڑ دے خنجر نی چلیندا البتہ اپݨے قلم دی زبان نال سوہݨی ڳالھ کریندے ۔

سئیں راہی گبول بنیادی طور تے اُستاد ہے تے ساری حیاتی اُنہاں علم کوں عام کرݨ اِچ گزاری اے ، بھلا انہاں توں ودھ تعلیم دی اہمیت کون سمجھدا ہوسے؟ ایہا وجہ ہے جو اُنہاں اپݨے ناول ’’دلدار صدقے‘‘ دا موضوع تعلیم بݨائے ۔ جتھاں تعلیم دی اہمیت کوں اُجاگر کیتے اُتھاں سرائیکی وسیب وچ تعلیمی رکاوٹاں دی گاٖلھ وی کیتی ہے ،ایندے نال اُنہاں طالبعلماں دے ماء پیو دے مشکلاں دا وی ذکر کیتے تے پڑھ ونڄݨ آلے نینگریں کوں روزی نہ مِلݨ کوں وی موضوع بݨائے ۔ چنڳی ڳالھ تاں اے ہے جو گبول سئیں اعلیٰ تعلیم سانگے ٻالاں نال قدم قدم تے تھیوݨ آلی وانجھ دا وی ذکر کیتے ۔ وسیب اِچ تعلیمی اداریاں دی کمی کوں اپݨا موضوع بݨائے وݙی ڳالھ اے ہے جو وݙی درد مندی نال ہک ناول دی صورت وچ سرائیکی وسیب نال تھیوݨ آلی وانجھ دا مقدمہ پیش کیتے ۔ ایندے نال وسیب دے طالبعلماں کوں اے سنیہا ݙتے جو نکمے تے رول نہ بݨو ، نہ پڑھسو تاں رُل ویسو۔ اِنہاں دا سنہیا اے ہے جو پڑھو‘ پڑھو تے بس پڑھو۔

کہیں وی موضوع تے کوئی تحریر بھانویں او کہیں زبان وچ ہووے ،اوندا بنیادی مقصد خلق اخلاق تے چنڳائی ہوندے ۔ ناول دراصل افسانے دی درگھی شکل ہوندی ہے ۔ ناول وچ کہانی دے منظراں کوں دگھیر تے وݙا کر ݙتا ویندے تے ولا غُزرے ویلے تے وقت دا سارا نقشہ سامھے آ ویندے ۔پتہ لڳدے جو بیان کیتی ڳئی کہانی ویلے لوک حیاتی کیویں گزریندے ہَن ، اُنہاں دا اُٹھݨ ، ٻہݨ ، اَلاوݨ ، ٻولݨ، ، کھاوݨ پیوݨ ، پاوݨ ہنڈاوݨ  تے ورت ورتارا کیویں ہوندا ہا؟۔ ایویں وسیب دے موسم تے دریا ، دریاویں دا پاݨی ، پاݨی دیاں فصلاں تے فصلیں کوں کھاوݨ آلے انسان ، حیوان تے حیاتی دے سارے منظر شیشے آلی کار کہانی وِچ ݙسدن ۔ اساں آکھ سڳدوں جو ناول اپݨے وقت دی تریخ ہوندے ۔ سچی گاٖلھ ایہ ہے جو ناول دا لکھاری اپݨے وقت دا چشم دید گواہ وی ہوندے تے مؤرخ وی ۔ یکم دسمبر1952ء کوں وستی گبول بھونگ وچ پیدا تھیوݨ آلے سئیں راہی گبول داناں اُنہاندے ناولیں دے حوالے نال سرائیکی وسیب دی تاریخ تے ’’تریخی گواہ‘‘ دے طور تے گھدا ونڄ سڳدے۔

آکھیا ویندے جو اُستاد کہیں وی قوم دا معمار ہوندے ، جیویں مستری کوٹھا تے مکان بݨیندے اینویں اُستاد قوم دی اُساری کریندے ، سرائیکی قوم د ی بد نصیبی رہی ہے جو مدرسیاں تے سکولاں وچ پڑھاوݨ آلے اُستاداں سرائیکی قوم بݨاوݨ دی بجائے ہمیش سرائیکی قوم دی عمارت کوں ڈھاوݨ دا کم کیتے، اُنہاں سرائیکی زبان تے ثقافت بارے صرف اے نی ،جو ݙسیا نی بلکہ سرائیکی زبان تے ثقافت دی نفی کیتی  ہے ، سرائیکی قوم نال تعلق رکھݨ آلے تے پی ایچ ڈی تک دیاں ڈگریاں گھنݨ آلے اُستاد اپݨے ٻالاں نال ٻوتھی چِٻی کر تے اُڑدو اَلیندے رہ ڳن ، اَحٖ وی ایجھے ابوجہل ہِن پے جیرھے ایویں کریندن ، کجھ تاں بھاڑ دے تل ایجھے وی ہِن جو سرائیکی دا جھنڈا وی چئی ودن تے اپݨے گھر دے کندھیں تے اُردو لکھو ، اُردو پڑھو تے اُردو ٻولو دیاں پھٹیاں لائی ٻیٹھن ۔ تساں نراض نہ تھیسو سخت لوظ آکھ ڳیاں پر منافقت دا ارمان لڳدے ۔ شاکر شجاع آبادی سچے تاں آکھئے

شیطان کولوں میں آپ بچساں

منافقاں توں خدا بچاوے

میں ایجھے لوکاں کوں قوم دے معمار نی آکھ سڳدا ۔ البتہ سرائیکی اُستاداں وچ اُستاد فدا حسین گاݙی ، قیس فریدی ، شوکت مغل ، رفعت عباس ، عزیز شاہد ، بشیر غم خوار ، قاصر فریدی تے ٻئے سینکڑاں ایجھے لوک ہِن جنہاں سرائیکی کوں قوم بݨائے اُنہاں وچ ہک معتبر ناں راہی گبول دا وی ہے جنہاں صرف سرائیکی پڑھئی نی بلکہ پہلی توں پنڄویں تک سرائیکی کتاباں لکھ تے اُنہاں کوں اپݨے خرچے تے چھپوائے تے وَل سرائیکی کلاساں شروع کر تے ٻالاں کوں سرائیکی پڑھئی وی ہے ۔ ایجھے لوک واقعی قومیں دے محسن تے معمار ہوندن ۔ میں آکھ آیاںلکھاں لکھاں اُستاداں وچوں سرائیکی ماء دھرتی دی محبت دا سبق پڑھاوݨ آلے اُستاداں دی تعداد اعشاریہ ہک فیصد وی نی بݨدی ۔ جݙاں جو سندھی اُستاد اعشاریہ ہک فیصد اُستاد ایجھے ہوسن جیرھے اپݨی سندھی ماء ٻولی نال محبت نہ رکھدے ہووِن ، میں دعوے نال آکھداں جݙاں 99 اعشاریہ 99فیصد اُستاد راہی گبول بݨ ویسن وَل سرائیکی دنیا دی وݙی قوم ہوسے ۔

تھولا جیہاں پِچھوں تے ونڄ تے ݙیکھوں تاں راہی گبول اپݨے پیارے سنگتی قاصر فریدی نال رَل تے سرائیکی دا کم شروع کیتا تے ڈھیر ساریاں کتاباں لکھ تے چھپوا ݙتیاں۔ راہی گبول دیاں ݙو افسانے تے چھی ناول دیاں کتاباں شائع تھی چکن ۔ مٹھڑے تیر دے ناں تے اُنہاندی ٹوک مذاق دی کتاب وی شائع تھئی ہے ۔ لطیفیاں دیاں چھوٹیاں چھوٹیاں کتاباں اَنج شائع تِھن ۔ ایویں پہلی توں پنڄویں تک دیاں سرائیکی کتاباں وی آئن ، سرائیکی نثر وچ ہک بندے اتنا وݙا کم کر ݙتے جو اتنا کم سرکاری امداد نال چلݨ آلے ادارے وی نی کر سڳئے ۔ صرف اے کتاباں نی بلکہ سرائیکی دے ہر کٹھ میل اِچ راہی گبول دا حصہ شامل ہوندے ، سرائیکی رسالئیں دی اشاعت وچ قلمی دے نال مالی تعاون وی کریندن ۔ اپݨے سنگتیاں سئیں بشیر دیوانہ ، سئیں فدا  شاہین بھٹی ، سئیں عاشق پروانہ نال رَل تے خواجہ فرید سرائیکی ادبی سنگت تے گبول سرائیکی تعلیمی ادارہ وی چلائی ٻیٹھن۔میں سمجھداں اتنے وݙے کم کرݨ آلا کوئی شخص عام آدمی نی ہوندا بلکہ ٻہوں وݙا آدمی ہوندے تے اوندا مقام مرتبہ وقت دے کہیں وی بادشاہ توں گھٹ نی ہوندا۔

ہک وقت امدے جݙاں جڳ جہان کوں بادشاہیں دے ناں یاد نی ہوندے پر ماء دھرتی دے پتریں نال پیار کرݨ آلے بھٹائی ، بابا فرید ، شاہ حسین ، بلھے شاہ سچل ، رحمان بابا ، خوشحال خٹک ، خواجہ فریدؒ  کوں کون وِسار سڳڈے ؟ ہِک واری ولا وضاحت کر ݙیواں جو شاہ عبداللطیف بھٹائی سئیں تے ایویں گݨٖوائے ڳے سارے بزرگ شاعریں کوں ٻچہ ٻچہ ڄاندْے پر اے کوئی نی ڄاݨدا جو انہاں دے زمانیں  اِچ بادشاہ کون ہَن ۔ ایویں ہِک وقت ہوسے مٹی تے ٻہݨ آلے راہی گبول کوں ، مٹی تے ٻلہاوݨ آلے تخت نشینیں دیاں اولاداں تعلیمی نصاب وچ پڑھدیاں ٻیٹھیاں ہوسن پر ’’ تخت نشینیں ‘‘ کوں کوئی نہ ڄاݨدا ہوسے ۔کوئی گدا اے تے بھانویں شاہ میݙی سب واسطے ایہا ڳال اے جو اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی ، اپݨی ماء ٻولی تے اپݨے وسیب نال پیار کرو ۔ نہ تاں رُل ویسو تے تھی بے مُل ویسو ۔ یاد رکھو ! جیکر خلق خدا نال پیار دی جاہ تے تکرار کیتو وے تاں فرعون تے قارون آنگے ’’ مندا‘‘ تاں بݨ ویسو پر انسان دوستی دی راہ دے راہی نہ بݨ سڳسو۔

ریاض اِرم دی شاعری

ست دریاویں دی دھرتی ’’سرائیکی وسیب‘‘ زرخیز ہووݨ دے نال نال مردم خیزوی ہے ، اتھاں وݙے وݙے دانشمند ،دانا ، ادیب ، شاعر تے سکالر پیدا تھئے ،سید پیر احمد کبیر بخاریؒ دے ناں نال منسوب ’’کبیرو الا‘‘ دی گاٖلھ کروں تاں اِتھاں عبدالرحمن المعروف بیدل حیدری جیہا وݙا آدمی وی رہندا ہا جیندا اُردو شاعری وچ ثانی تاں شئیت سارے مُلخ وچ نہ ہووے ، ایں توں ودھ او ہکے ویلھے علم و حکمت تے دانائی دا منبع وی ہا ، او سوچ فکر دا شہنشاہ پر اوں اپݨی ساری حیاتی غریبی نال نبھائی ۔ بھانویں او نستعلیق اُردو اَلاوݨ آلا عظیم شاعر ہا ۔ وَل وی اونکوں ’’سزا‘‘ سرائیکی وسیب دے واسی ہووݨ دی ملی ، اوں توں صلاء گھن تے لوک بادشاہ بݨدے رہ ڳے ، پرڈاکٹر بیدل حیدری چند مرلے دے اوں مکان اِچ ساہ ݙتا جیڑھا اوں پہلے ݙینہ بݨایا ہا۔

اے گاٖلھیں میکوں سئیں بیدل حیدری دے پیارے شاگرد سئیں ریاض اِرم دا سرائیکی شعری مجموعہ ݙیکھ تے یاد آئن ۔ ریاض اِرم اساݙے پُراݨے سنگتی اِن ، اُنہاں نال ملاقات سئیں دلنور نور پوری دے حوالے نال تھئی ، پہلی ملاقات اِ چ اُنہاں میکوں اپݨا بݨا گھدا۔ ریاض اِرم بنیادی طور تے اُستاد ہِن ، اُستاد تاں لکھ تے ہزار ہِن پر میں ݙٹھے اُنہاندا حال شاگردیں توںوی پتلا ہے ، سچی گاٖلھ اے ہے جو قوم دا معمار اُستاد ہوندے ، سندھی اُستادیں اپݨے شاگردیں کوں اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب دا درس ݙتے، اِتھاں اُنھاں گاٖلھیں کوں ’’غیر اسلامی‘‘ بݨا تے پیش کیتا ڳے، اوندا نتیجہ اَحٖ سب سے سامھے ہے ۔ پاکستانی قوم تاں نہ بݨی پر ’’ڈوڈرکاں‘‘ ضرور بݨ ڳئی اے۔ جیکر پاکستان وچ وَسݨ آلے تمام زباناں تے اُنہاں دے کلچر دا احترام کیتا ویندا ، اُردو دے ناں تے دھرتی تے زباناں دی ڳچی نہ گُھٹی ویندی تاں اَحٖ اے قوماں خوشی تے فخر نال پاکستان دا حصہ ہوون ہا تے اَدھ توں زائد ملک مشرقی پاکستان بنگلہ دیش نہ بݨے ہا ۔ خیر اے لمبا موضوع ہے ، وَل کہیں ٻئے ویلے گاٖلھ کریسوں ، ایں ویلے میں اپݨے یار ریاض اِرم دی گاٖلھ کرینداں۔ میݙی ریاض اِرم نال ملاقات تھئی تاں میں اُنہاں کوں مختلف پاتا ، میکوں اے وی محسوس تھیا جو ایندا پیر اُستاد کامل ہے ۔ ریاض اِرم 1960ء وچ کبیر والا دے ہک دور دراز دیہات وچ پیدا تھئے ، او ݙسیندے جو میں اپݨی وستی وچ ہوش سنبھالیا تاں آبادکار حضرات اساکوں جانگلی آکھدے ہَن ، ایں لفظ توں میکوں چِڑ تھی ڳئی ، میں آکھدا ہم جو کیا گاٖلھ اے اساں صدیں توں اِتھاں رہݨ آلے ہیں ، اساݙیاں جائیداداں تے رقبے اللہ واسطے انہاں لوکاں کوں ݙے ݙتے ڳن۔ اساں مونہوں ہک لفظ نی اَلاݨے ، اَحٖ اساکوں اے صلہ ملے جو اساں جانگلی تے کمی بݨا ݙتے ڳیئوں ، کیوں؟

ریاض اِرم ݙسیندن جو کیوں دا جواب میکوں 1978ء وچ اوں ویلھے ملیا جݙاں میں اپݨے ڈُٖکھاں کوں شاعری دے روپ وچ ڈھالݨ شروع کیتا تے میں اپݨے بھنے تُرٹے اَکھراں تے بھنے تُرٹے خیالاں نال سیں بیدل حیدری دی خذمت اِچ پیش تھیا، اُستاد دی بارگاہ وچوں میکوں صرف حوصلہ افزائی نی ، محبت وی ملی ۔ اِتھاں میکوں ایں گاٖلھ دا علم تھیا جو انسان کیا تے انسانیت کیا ہوندی ہے؟ ادب کیا تے ثقافت کیا ہوندی ہے؟ شعر تے شعر و شاعری دے رموز کیا ہوندن ؟ اپݨی دھرتی تے اپݨی دھرتی دی محبت کیا ہوندی ہے؟ ایہ وی میکوں اپݨے اُستاد توں پتہ لگاٖ جو دھرتی ماء دی زبان نال پیار کتنا ضروری ہوندے؟ سئیں ریاض اِرم خود ݙسیندن جو میݙے اُستاد سئیں اُردو اَلاوݨ آلے ہَن پر انہاں میکوں سرائیکی وچ شاعری دا حکم ݙتا۔ او ݙسیندن جو اُستاد سئیں دے شاگرد پورے پاکستان توں علاوہ ہندوستان وچ ہِن ۔ اُنہاں شاگردیں دی تعداد ہک ہزار دے لڳ بھڳ ہوسی۔ ایہ سارے لوک اپݨیاں اپݨیاں زباناں اَلاوݨ آلے ہن، اُستاد اکثر ایہو آکھدے ہِن جو اپݨی ماء ٻولی یعنی جیندے وچ تُساں خواب ݙیکھدو اوندے وچ شعر آکھو ، کیوں جو ماء ٻولی شعری اظہار دا سب توں مؤثر ذریعہ ہے ۔ سئیں ریاض اِرم دی کتاب تے تبصرے وی میݙے کیتے گنجائش ایں سانگے نی راہندی جو او خود آکھدن’’میں جو کجھ ہاں اپݨے اُستاد دی وجہ توں ہاں‘‘ تے میں ہک واری وَل آکھداں جو ریاض اِرم اُستاد کامل وی ہا تے ٻہوں وݙا آدمی وی ، اساں سرائیکی وسیب دے لوک اُنہاں تے جتنا فخر کروں گھٹ اے۔

عابدہ ملتانی دی شاعری

اساں ٻٹھیاں پراݨیاں رسماں تے پروتھی سوچ کوں پرے چا ماروں تے ہر کم اچ عورت کوں نال رَلاؤں ۔ عورتاں دی آبادی 52فیصد ہے ،پر حیاتی دے ٻئے میدا ناں دی طرح شعر و ادب دے میدان وچ تریمت بہوں پچھوں ہے ،ایں ویلے سرائیکی دے لکھاں شا عر سخنوری کریندے پن پر جڈاں اساں سرائیکی شاعرہ کوں ݙیکھدوں تاں اٹے اچ لوݨ برابر نظر امدین ۔شاعریں دی پنیری رہاوݨ آلے سئیں دلنور نور پوری کوں ایںطرف توجہ کرائی تاں انہاں ݙسایا جو اے ٹھیک اے جو ایں ویلے محترمہ رضوانہ تبسم درانی،سحر سیال،غزالہ خاکوانی ،بہارالنسا بہار، اقبال بانو، انمول بلوچ ،صفیہ ملک ،شبنم اعواݨ ،شبنم شاکر شجاع آبادی ،ساجدہ راحت ،کلثوم انجم درانی ،شیما سیال،فرحت نواز،مسرت کلانچوی ،صابرہ شاہین ڈیروی، طاہرہ مریم روشی،نسیم اختر ،پروین عزیز،غزالہ احمدانی ،رابعہ خان ،طاہرہ انمول،ڈاکٹر خوشنودتے ایہو جیہاں ٻیاں سرائیکی تریمتیںشاعری کریندیاں پِن پر ایں کم کوں اگوں ودھݨ دی ضرورت ہے ہک گالھ میں اے وی نوٹ کیتی ہے جو سرائیکی وسیب وچ سہرا بہوں لکھیا گے۔ ظاہر اے او سہرے لکھݨ آلیاں سرائیکی تریمتیں ہن ،پر انہاں دے بحیثیت شاعرہ ناں نی آ سگیے ،اَج او لاوارث کلام ریڈیو ٹی وی تے عام محفلاں وچ فوک ادب تے سرائیکی سہرے دا ناں تے گایا وینداپے،ضرورت ایں گالھ دی ہے جو اساں لکھݨ آلی سرائیکی تریمت کوں اے سمجھاؤں جو او کجھ لکھے اپݨے ناں نال لکھے تاں جو اوندی ادبی میراث ویہر ویلے نہ تھی ونڄے۔

محترمہ عابدہ ملتانی دی شاعری سئیں دلنور نور پوری صاحب میکوں ݙکھائی اے،سرائیکی دے سینکڑاں شاعریں وچوں انہاندی شاعری میکوں چنگی نظر آئی ہے،تریمت تے ݙاج دا آپت وچ منڈھ قدیم توںگوڑھا سانگا ہے۔وسیب دے رشتے سانگے اساݙی اپݨی سرائیکی روایات دے مطابق تھنیدن ،شادیاں ماء پیو تے خاندان دی ڳݨ مُنج نال تھیندن ،اتھاں نہ ’’بازو‘‘ ویچے ویندن تے نہ ’’پسند‘‘ دی شادی کوں چنگاں سمجھا ویندے ،ایں سانگے سرائیکی وسیب دا خاندانی سسٹم کامیاب تے مثالی سسٹم ہے پر بعض جہیں تے ماء پیو دی اباہل تے جہالت دی وجہ توں’’بے جوڑ‘‘ سانگے وی جوڑ ݙتے ویندن جیندی وجہ توں کجھ مسئلے پیدا تھیندن ،ایں سانگے عابدہ ملتانی دی شاعری اساکوں اے مت ݙیندی اے جو ’’جوڑ ‘‘چنگی طرح جوڑیے ونڄن‘ گھوٹ کنوار وی اپݨے مونہوں’’ آکھن او تے میں جوڑ کوں جوڑوں ،جوڑ جڑیندا جوڑ‘‘جیکر ایویں تھی پووے  تاں جھوک وس پوندی ہے نہ تاں سہاگ ݙکھ دا ڈاج بݨ ویندے   ؎

ہِن کتنے لیکھ عجیب میݙے سر ہے نہ سر دا تاج ملیا

لکھ دنیا کوشش کر بیٹھی نہ کہیں دے نال مزاج ملیا

تھے مرض دے داروں لکھ توݨیں نہ مرض دا عین علاج ملیا

ہَن آساں سُکھ دی سیج دیاں ہے عابدہ ݙکھ دا ݙاج ملیا

سیاݨے آکھدن مرد دی تعلیم ہک جݨے دی تعلیم تے تریمت دی تعلیم سارے ٹبر دی تعلیم ہے ،تریمت پڑھی لکھی ہوسے ،سوچ فکر والی ہوسے یا شاعرہ تے سرائیکی لکھاری ہوسے تاں اوندا اثر اوندے گھر اوندے ٹبر تے اوندی آل اولاد تے ضرور تھیندے ملتان وچ پیدا تھیوݨ آلی عابدہ ملتانی وی ہک ایجھی سُدھ سُرت آلی سرائیکی شاعرہ ہے جیرھی چنگاں سوچیندی ہے تے چنگاں لکھدی ہے،اونکوں صرف اپݨی ذات اپݨے گھر نال بھل سارے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال محبت اے ،اپݨے ملتان دی مٹی ملتان دے گلیں بزاریں دردر سالیں تے گلی کوچیں نال محبت اے،او قوم کوں اپݨی مٹی اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت دا درس ݙیندی ہے۔

سرائیکی وسیب کوں ایجھے ماواں دھیاں دی ضرورت ہے جیڑھیا ںاولاد کوں سرائیکی دی محبت دا ݙاݨ ݙیون اونکوں مٹھی ماء ٻولی دی تھنج پلاون تے ماء دھرتی دی محبت اوندی رگ رگ وچ پا ݙیون ایجھیاں ماواں صرف پتر نی قوماں پیدا کریندین،سرائیکی قوم جیکر اپݨی قومی آزادی چہندی ہے تاں قوم کوں سوجھواݨ ماواں ݙیوے۔میں اے گالھ پیا کریندا ہم جو عابدہ ملتانی کوں اپݨے ملتان نال کتنی محبت اے ،ایندا اظہار او خود ایں طرح کریندن   ؎

اتھ رب دی رحمت وسدی

راہندی پیراں دی اتھ ہستی

ہر پیر دی اچی شان اے

سوہݨا شہر میݙا ملتان اے

ہر جاہ دی الگ کہاݨی

میݙے شہر دا مٹھا پاݨی

ایندی مٹھی خوب زبان اے

سوہݨا شہر میݙا ملتان اے

میݙا شہر اے جُگ جُگ جیوے

ایندی خوب ترقی تھیوے

ایہو عابدہؔ دا ارمان اے

سوہݨا شہر میݙا ملتان اے

عابدہ ملتانی دی ملتان نال محبت در اصل سرائیکستان نال محبت اے ۔عابدہ ملتانی سرائیکی دی ایجھی شاعرہ ہے جئیں حمد، نعت، قصیدہ، منقبت،غزل ،گیت ،کافی،ݙوہڑہ ماہیا سب کجھ لکھیے ،عابدہ ملتانی دی خوش قسمتی اے وی ہے جو انکوں دلنور نور پوری جیہاں سرائیکی استاد مل ڳے۔سئیں دلنور نور پوری تے اساݙی سانجھی کوشش ہے جو سرائیکی وسیب دی تریمت لکھݨ پڑھݨ دے میدان وچ ودھ توں ودھ آوے جھوک دی طرفوں بہوں تریمتیں دیاں کتاباں اساں چھاپیاں وی ہن تے اگوں تے وی ایں مشن کوں جاری رکھیسوں ۔

رابعہ آفریدی

میڈے چار چفیرے قصے ہن۔ تیڈے ‘ میڈے ‘ غریبی دے‘ بے وسی تے بیماری دے‘ ہینے تے ڈاڈھے دے‘ وڈے تے چھوٹے دے ‘ گودے تے بانہے دے‘ کمزور تریمت تے اوندے اُتے شاہی کریندے مردیں دے‘ رہبری دے ناں تے غریبیں کوں بے وقوف بنڑیندے سیاسی اگوانیں دے ‘ اُچے عہدیں تے بیٹھے نکے نکے لوکیں دے‘ راواداری‘ امن ‘ محبت احترام تے برداش کوں چھوڑ تے جھیڑے جھگڑے تے لڑائیاں کریندے مذہبی ٹولیں دے… اتے برادری‘ قبیلے تے مسلک دے ناں تے لوکیں کوں ونڈن دے۔

اے میں نی پیا آہدا بلکہ ایہے ساریاں گالھیں میڈی  بھین رابعہ آفریدی آپنی کتاب دے موہری اکھریں وچ آکھین‘ رابعہ دیاں اے گالھیں میکوں اتنیا چنگیاں لگن جو میں انہاں کوں دہراون تے مجبور تھی گیاں۔ میڈی بھین آکھدی اے جو تساں وی میڈی کتاب بارے کجھ آکھو‘ پر میں آکھاں تاں کیا آکھاں؟ نہ وی کجھ آکھاں تاں ولا وی رابعہ آفریدی دیاں سرائیکی مٹی جایاں کہانیاں ہوا تے خوشبو وانگے بہوں کجھ ڈسیندیاں نظر امدن۔

11 جون 1990ء سرائیکی زبان دا پہلا ڈینھ وار جھوک سرائیکی خانپوروں شائع تھیندے تاں رابعہ آفریدی جھوک دی صرف پڑھاکو نہ ریہی بلکہ سرائیکی دی لکھارن وی بن گئی‘ جھوک تے اوکھے وقت آئے‘ پنجاب سرکار (بندہ ناچیز تے) مقدمے دائر کر ڈتے‘ جھوک کوں بند وی کیتا گیاپر اساڈی بھین جھوک نال وسیبی گانڈھا ہک پل سانگے وی نہ تروڑیا تے اپنے دُعائیں ا چ جھوک کوں ہمیش یاد رکھیا۔ ایں تعلق اتے گانڈھے کوں جھوک پبلشرز دی اے کتاب بیا پکا تے گوڑھا بنا ڈتے‘ آکھن آلے ٹھیک آکھدے ہوسن جو پیتاں پالن آلے نی رہ گے پر میں آکھداں لکھیں وچوں لکھ نہ سہی پر لکھیں وچوں ہک ادھ رابعہ آفریدی ضرور ہوندی اے۔

جیندے کنیں وچ خواجہ فریدؒ دے کافیں رس گھولی ہووے‘ جیندا  باندری آلی فقیر دے لیر کتیر کپڑے ڈیکھ تے ہاں بُڈ ویندا  ہووے۔ دھرتی تے پلتھی مار تے بیٹھے ہوئے موچی دی حالت کوں ڈیکھ تے جیندی اکھ دے ٹوبھے تار متار تھی ویندے ہوون اتے اپنے بالیں کوں روندا چھوڑ تے کھڈاونے ویچن آلے جوآن اتے ونگاں ویچن آلیں بانہیں بُٹی تریمت کوں ڈیکھ تے جینکوں روون آ ویندا ہووے ‘ وسیب دی اُوں تریمت دا ناں ہے رابعہ آفریدی…اوں رابعہ آفریدی دا قلمی ناں رابعہ خان وی ہے۔میں رابعہ آفریدی دے افسانیاں بارے مہاندرے سرائیکی لکھاری سئیں حفیظ خان دے بھر پور تے جامع تبصرے دے بعد بیا کُجھ آکھن دی ضرورت محسوس نی کرینداتے اتنا آکھداں جو ہر میدان اچ اساں اپݨی تریمت کوں اڳوں آوݨ سانگے سوکھ پیدا کروں ۔ ایں کائانت دے ݙو ہتھ ان ، ہک مرد تے ہک تریمت، ہک ہتھ تے فالج تھی ونڄے یا ہک ٻانہہ کپیج ونڄے تاں اساں کم نی کر سڳدے ۔ ایویں عورت وی اساݙا ہتھ تے اساݙی ٻانہہ اے ۔ اینکوں نال رلا تے سارے کم کروں ۔ اساں سرائیکی پہلے وی ڈھیر وانجھے تھی ڳیوں تے حیائی دے میدان اچ عورت کوں پرے کر تے بر تھی ویسوں ۔ اساں آپ کوں بدلوں تے اپݨی سوچ کوں وی بدلوں تے تریمت کوں نال گھن تے ٹروں ۔

نینگر شاعربلال بزمی

سرائیکی وسیب دا چپہ چپہ زرخیز ہوون دے نال نال مردم خیز وی ہے ۔ جیویں ’’چنانھ‘‘ دی من تے اساڈا پیارا شہر مظفر گڑھ ہے۔ اے شہر اساڈے عظیم ہیرو نواب مظفر خان شہید دی یادگار ہے جئیں اپنے 5پتریں ،ہک دھی دی اتے باقی تمام اہل و عیال دی قربانی ڈے ڈتی پر رنجیت سنگھ دے سامنے ہتھیار نہ سٹیے۔نواب مظفر خان شہید دراصل ساری سرائیکی قوم کوں حسینی درس ڈتا جو سچ سانگے سر ڈے ڈیو پر کوڑ دے سامنے جھک نوائی نہ کرو۔ میڈے خیال اِچ اوں سبق تے اوں درس دا فیض ہے جو اج سرائیکی وسیب دے نینگر لکھاری اپنے تحریریں وِچ سچ دی گالھ کریندن تے ماء بولی نال محبت دی گالھ کریندن۔

اے ساریاں گالہیں میکوں سرائیکستان دے عظیم علم پرور ہیرو سردار کوڑے خان دے وسیب دے معروف شاعر تے پیارے سنگتی سئیں مصطفیٰ مستو دے پیارے شاگرد سئیں بلال بزمی دی ’’دل دی دُنیا ‘‘ڈیکھ تے آئن۔ بلال بزمی چنگا شاعر ہوون دے نال نال ماء دھرتی تے ماء بولی نال پیار کرن والا چنگا نینگر اے نہ صرف میڈیاں بلکہ سارے وسیب دیاں دُعائیں ایندے نال اِن۔ اللہ کرے بلا ل بزمیؔ سوبھ آلا جوان تے بہوں وڈا تے چنگا شاعر ثابت تھیوے۔

بلال بزمی اشاک تے سڄاک شاعر اے ۔ اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کریندے ۔ اپݨی سرائیکی ماء ٻولی سانگے ݙاڈھا کم کریندے ۔ ڈھیر ساریاں کتاباں شائع تھی ڳن ۔ بلال بزمی دے استاد سئیں مصطفی مستو وسیب دے ماݨ تے فخر اِن ۔ ݙاڈھے چنڳے تے سوہݨے سرائیکی گیت لکھدن ۔ بلال بزمی سانگے اساں نت دعائیں کریندون جو شالا جیوے تے لکھ تھیوے۔ بلال بزمی دی لکھت دا کم جاری اے تے اوندا ادبی پندھ کامیابی آلے پاسے رواں دواں ہے ۔ بلال بزمی سانگے دعا ہے جو ’’ ساݙیاں دعائیں ہِن روز جیویں پیا چوݙی دا چن ‘‘ ۔

مسکین شاعر

ساسا…… سائیں!

’’جھوک‘‘ اخبار اِتھائوں مِلدے؟ میں لکھدا ٻیٹھا ہم ‘ سِر چا تے ݙٹھا تاں ہک نینگر ‘ جیندی زبان اِچ لُکنت اے ‘ وݙی سِک نال سرائیکی اخبار دے بارے پُچھدا کھڑے ‘ میکوں نینگر تے اوندے پُچھݨ دی اَدا ݙاڈھی بھاݨی۔

میں پُچھیا کیا ناں اے؟

سا سا … سائیں میݙا ناں ظفر مسکین اے

کیا کریندو ؟ میں پُچھیا

روٹی دے تنور تے روزی کرینداں تے شاعری وی کرینداں ‘ میکوں سرائیکی نال محبت اے۔میکوں ݙسیا ڳے جو سرائیکی اخبار وی اِتھوں مِلدے تے اُستاد دلنور نور پوری صاحب وی اِتھائیں ہوندن ‘ میں اُنہاں کوں وی مِلݨ چاہنداں۔

او ݙیکھو دلنور صیب وی آ ڳن!

مسکینؔ جُھک تے مِلدے ‘ادب نال تھولا پروبھرا تھی ٻہندے‘ اخبار گھن تے پورا پڑھدے ۔ دلنور صیب نال حالی حوالی کریندے تے ولا موکل گھن تے چلا ویندے۔

او ݙینہہ تے اَج دا ݙینہہ مسکینؔ ملتان ہووے تاں ’’جھوک‘‘ پھیرا ضرور پیندے‘ میں ہک ݙینہہ پُچھیا : مسکین! واہ واہ اے ‘مونڈھے تے رَتا رومال آڳے ‘ ولدی ݙتی ‘سئیں !رنگ لڳ ڳن ۔ میݙے اُستاد سئیں دلنور نور پوری دی نگاہ کرم تھئی اے ‘ شاگردی وچ گھن گھدے تے رَتا فریدی رومال وی پوا چھوڑئیے۔ ظفر مسکین ’’جھوک‘‘ وچ ہر روز اَمدے ‘ آوݨ نال سب کوں مِلدے دُعا سلام کریندے ’’جھوک‘‘ دے نال ٻئے اخبار پوری توجہ نال پڑھدے ‘ آئے ڳے بندے تے وی اَکھ رکھدے ۔ جھوک آون آلا اَڄاں ٻہندا ودّا ہوندے ‘ مسکین پاݨی دا گلاس پہلے بھری کھڑے ۔ مسکینؔ جݙاں ’’جھوک‘‘ نہ آوے اساں مونجھے تھی ویندوں ۔حاجی عید احمد ‘ دلنور صیب توں پُچھدے سئیں ! خیر تاںہے اَج ’’جھوک دی رونق‘‘ نی اَئی ۔ جھوک دی رونق؟ جیا سئیں! مسکین دا اے وی ناں ’’بݨ ڳے۔

میݙا اَج ادبی مضمون لکھݨ تے دِل کائنی ‘ ایں سانگے اَج مسکین نال گڈ گزری دا حال حویلہ کریندوں ‘ میں مسکین توں پُچھیا جو مسکین! تیݙی زبان وچ تھولی جہی لُکنت اے‘ لوک تیکوں ٻتڑ سݙیندن یا تھتھہ؟ مسکین آہدے ‘ سئیں ! لوک جوسݙن پر میݙے اُتے خُدائی کرم اے ہے جو جݙاں میں سرکارِ مدینہؐ دامولود پڑھاں یا مشاعرہ سݨاوناں میݙی لُکنت ختم تھی ویندی اے ۔ میں ہک واری مسکین توں پُچھیا تیݙی شاعری وچ گرمی ‘ حرارت تے تپش کیوں اے؟ مسکین ولدی ݙتی‘ سئیں تنور تے ٻہہ تے جو شاعری کریسوں تپش تاں ہوسے۔

ظفرمسکین اَہدے میں اَج تک اپݨی اصلیت کہیں توں نی لُکائی ۔ میں تنور تے روٹیاں لاوݨ آلا مزدور آں ‘اَبّے سئیں وی غریبی اِچ جھٹ گزاری اے‘ میں پنج جماعتاں ایویں پڑھیاں جو نہ کتاباں ہوندیاں ہَن نہ کپڑے‘ منجھ پُراݨی دھوتی تے ڳل بُتھا چولا ‘ سکول ونڄݨ سانگے اپݨے بھرا یا سَوتر مسات دے مانگویں کپڑے پا ویندا ہم ۔ سکول آ تے انہاں کو ںولا ݙیندا ہَم ۔ کتابیں دی پوزیشن اے ہئی جو میݙے مامیں دے ݙو پُتر میں توں اڳلی کلاس وچ ہَن ‘ او سالانہ امتحان دے بعد کتاباں میکوں ݙیندے ہن‘ میں پھاڑئیے چیرئیے ورقیں کوں پچ لیندا ہم تے اُکھڑے پُکھڑے جلدیں کوں میݙی ماء ڳنڈھ تروپ کر ݙیندی ہئی۔

ظفرمسکینؔ دی گاٖلھ میݙا چیتا رلا ݙتا۔ تعلیم ‘صحت ‘ روزگارتاں سٹیٹ دی ذمے واری اے ‘ اساں کہیں ملک وچ رہندوں یا بیگار کیمپ وچ ؟ اتنے رَڄے کڄے وسیب اِچ اتنی بُکھ تے اتنا عذاب؟ اساݙے وسیب دے وسائل کون چاتے کھا ویندے؟ ول اساݙے اڳواݨ اپݨے حق حقوق سانگے گونگے ٻاتے کیوں اِن‘ حق سچ دی گاٖلھ تے تاں اَݨ ٻول پتھر ٻول پمدن ‘ اے ظالم تاں ایجھے اَݨ ٻول پتھر اِن جیرھے ہر ویلے مینہ آلی کار وسیب دے سر تے وَسدن‘ کیوں جو ایجھے پتھریں کوں بلڈوز کر ݙتا ونڄے؟

میں پُچھیا مسکین تہاݙا تعلق خان گڑھ نال ہے ۔ نوابزادہ نصراللہ خان دا ناں گاݙیاں نی چیندیاں ‘ او ساری عمراں لاہور رہ ڳے اوں تیݙے اَبّے ‘ تیݙے چاچے ‘ مامے یا تیݙے سوتر ‘مسات کوں کوئی سرکاری نوکری نی کرائی ۔ توباں کرو سئیں!اُنہاندا وَس لڳے تاںغریب کوں جیوݨ وی نہ ݙیون‘ او نواب تے جاگیردار ہِن ‘ غریب کوں کویلی مکوڑے آنگے سمجھدن ‘ میکوں تاں خود سمجھ نی اَمدی لوک انہاں کوں ’’بابائے جمہوریت‘‘ کیوں سݙیندن‘ او اَج تک اپݨی دھرتی دے لوکاں نال کوئی چنگائی نی کیتی ‘ اوں یا اوندے پُتراں اَج تک اپݨے وسیب دے حقوق دی گاٖلھ نی کیتی اُنہاں کوں سرائیکی زبان تے سرائیکی ثقافت نال محبت دی بجائے نفرت اے ۔ جاگیرداراں دے انہاں رویاں کوں ݙیکھ تے میݙی شاعری وچ مزاحمت دا رنگ اَئے تے میں انقلابی شاعری شروع کیتی اے۔میں ظفرمسکینؔ کوں شابس دے نال اَرداس کیتی جو جتنا تھی سڳے ظلم دیخلاف لکھو۔ انقلاب انقلاب سرائیکی انقلاب لکھو۔

ظفرمسکینؔ دی شاعری اِچ دریا دی روانی ‘ سرائیکی دی مٹھاج تے سرائیکی وسیب دے محرومیں دا درد ‘ سوز تے گداز اے۔ ایندے مزاج اِچ عاجزی ‘ انکساری تے سچائی اے ‘ اے ہک ہمدرد تے غمگسار شخص اے ۔ میکوں خود سمجھ نہ اَمدی ہئی جو اے سارا کجھ کیوں تے کیویں ہے؟ میں ہک ݙینہ مسکینؔ توں پُچھیا تہاݙے نال کوئی دریا یا صحرا ہے؟ مسکینؔ ݙسیا جو اساںچنانہہ دی مَݨ دے لوک ہِیسے تے ݙوجھے پاسے کجھ فاصلے تے سندھ اساݙے ہاں تے وہندا پے ‘ میں سمجھ ڳیا ‘ کہیں شخص کوں وݙا بݨݨ سانگے تاں ہک دریا دا قرب وی ٻہوں ہے ‘مسکینؔ تاں ݙو دریاویں دے ’’پیٹے‘‘ وچ ہے‘ میں ظفر مسکینؔ کوں ݙیکھداں تاں نہ ڄاݨے کیوں میکوں دریاویں بارے سرائیکی اَکھاݨ یاد اَمدی اے ’’سندھ صادقاں‘ چنانہہ عاشقاں‘ راوی راٹھاں تے ستلج سنگتاں‘‘۔

ظفرمسکینؔ دی کتاب دا ناں ’’سُکھ دی چھاں‘‘ ہے ۔ اَج سُکھ دی چھاں کینکوں مِلدی اے؟ ٹھڈی چھاں کینکوں نصیب تھیندی اے؟ پر ظفر مسکینؔ ایجھا شاعر اے جیرھا محبتاں ونڈیندے تے سُکھ دی چھاں لبھیندے ‘ صرف اپݨے سانگے نی ‘بَھل ‘ اپݨے ٻالیں سانگے ‘ اپݨے ماء پیو ‘ بھیݨ بھرانویں سانگے ‘ اپݨے سکے سَوڑے تے پاڑے وَسدے حق ہمسائیں سانگے ‘ اپݨے وسیب ‘ اپݨے ملتان ‘ اپݨے دیرہ اسماعیل خان ‘اپݨے سرائیکستان ‘ اپݨے پاکستان تے سارے جڳ جہان سانگے واسطے ’’سُکھ دی چھاں‘‘ لبھیندے ۔ میݙی دُعا ہے جو مسکینؔ کوں اپݨا دَر ‘ اپݨا گھر تے اپݨا سرائیکستان ملے ‘ اے وی سُکھ دی چھاں ماݨے تے اینکوں وی ’’سُکھ دی چھاں‘‘ مبارک  تھیوے۔

ساحرؔ رنگ پوری

اَساکوں تاں حیاتی ہنڈا ڳئی اے۔کجھ لوک اِینجھے وی ہوندن جیڑھے حیاتی ہنڈیندن،اُنہاںوچوں ہک ناں ساحرؔ رنگ پوری دا ہے۔ساحر جے کر جادوگر کوں آکھدن تاں اے نینگر واقعی جادوگر لڳدے۔شکلوں سکولی لڳدے پُچھو تاں ایم فِل ٻنے لائی ودے۔پروکے سال مزاحمتی شاعری دی کتاب چھپواوݨ آیا تاں کتاب دا ناںــ’’باغی تخت لہوردے‘‘ چُݨی ودا ہا۔میں آکھیا ’’قیدی تخت لہور دے‘‘ باغی؟اے کیا ہے۔ساحرؔ ولدی ݙتی وقت وقت دی ڳالھ ہے سئیں عاشق بزدار اَپݨی کتاب دے ناں نال اساکوں جیڑھا دگ ݙکھائے اَساں اوں ڳالھ کوں اڳیتے ودھائے۔کل اساں تخت لہور دے قیدی ہاسے احٖ باغی ہیسے۔

رنگ پوری کوں میں جادوگر اِیں سانگوں آکھیے جو نکی عمراں وچ وݙے وݙے کم کریندے۔پہلی کتاب دے تھولے عرصے بعد اِیندی ݙوجھی کتاب دا آوݨ جادوگری نی تاں ٻیا کیا ہے؟ساحرؔ دی ہمت ،جوش،جذبہ،پڑھائی نال پیار تے اَپݨی دھرتی ،اَپݨی مٹی،اَپݨے وسیب،اَپݨی ماء ٻولی تے سرائیکی زبان و ادب نال اِیندی دیوانگی دی حد تک جڑت کوں ݙیکھ تے اِیندے بارے ڄاݨݨ کوں دل کیتا۔میں پُچھیا میکوں قلمی ناں دا پتہ ہے اصل ناں کیا ہے؟ولدی ݙتس عبدالمالک سلطان۔پیو دا ناں،آکھیس ملک احمد بخش کھوکھر،میں آکھیا اَپݨے پڑھݨ دی کہاݨی سُݨا آکھیس پرائمری فرید آباد،میٹرک رنگ پور،ایف ایس سی مظفر گڑھ،بی ایس سی ملتان،ایم ایس سی تے ایم فل یونیورسٹی آف انجینئرنگ اینڈ ٹیکنالوجی لاہورتے نال ای پرائیویٹ نوکری لیکچرر یونیورسٹی آف سائوتھ ایشیا لاہور۔

ساحرؔ نال بے تکلفی ڈھیر ہے،حشر وی ݙاڈھا کرینداں شیت اِیندی وجہ اوندا سہݨ ہوندا ہے،اے ڳالھ اِینویں ہے جیویں سرائیکی قوم ہمیشہ سہندی آندی ہے تے پرلے حشر کیتی اَمدن۔جیجھلے جھوک اَمدیںچپ نی کریند’’ا چیں چیں چاں چاں‘‘ لئی رہندیں۔کوئی ڳالھ کرو تاں رُس تے لہور ونحٖ منہ دھوویں۔اے ݙس میں تیکوں پکھی آکھاں یا پکھی واس،رنگ پوری آکھاں یا رنگباز؟۔

ساحرؔ رنگ پوری آکھدے جو ،یار سکھݨیاں ڳالھیں کر تے ویلہا نہ ونڄااللہ دا ناں من میݙی شاعری تے کجھ لکھ ݙے ترائے مہینے تھی ڳن ترلے کریندا وداںاِتنی منت خواجہ فرید دی کراں ہا، او وی خیالیں وچ آ کجھ نہ کجھ لکھوا ݙیوے ہا۔میں آکھیا رنگ پوری !توں وی سچائیںپر میکوں کجھ آوے تاں لکھاں،جیڑھیاں سیپ نی کڈھ سڳدیاں ڄاݨ تے موتی کیر ٻہندین جو چُݨدے چُݨدے ݙینہہ لہہ ونڄے،جینکوں پیر گساواں نہ آوے پچھیتے پیر اوہو کریندے،میݙا حال اوہو ہے۔میݙی ڳالھ تے جھوک دا اُݙراک پکھڑو چِڑ تے آکھدے یار توں ڳالھیں مندے لکھ ݙے پر کجھ لکھ ضرور ݙے۔میں آکھیا چلو کجھ لکھداں توں کجھ سُݨا! ساحرؔ موسے مولوی آلی کار کن تے ہتھ رکھ کے رُنڑکا لِیندے رُنڑکا؟کجھ لوک میݙی اِیں ڳالھ تے حیران تھیسن پر اے سچ اے رُنڑکا چنگا لا گھندے۔طالب درد دا اثر ہِس،جوڳ اِچ بند چنگا آکھدے۔سݨو

ساتھے پیر ٹِکا کے ٹُردا آ اَساں راول راہ ہیں رنگ پور دا

اَساں پُونبل چیتر اِچ چوٹی دی اَساں پھپھڑیا گھاہ ہیں رنگ پور دا

اَساں پیار محبت ہیں ساحرؔ اَساں قول وفا ہیں رنگ پور دا

ساݙے بعد کہاݨی مر ویسی اَساں چھیکڑی ساہ ہیں رنگ پور دا

واہ رنگ پوری واہ!سچی ڳالھ اے ہے رنگ پوری اَپݨے دل آلی ڳالھ کر تے دھرتی ماء دے پُتر ہووݨ دا حق ادا کیتے،جیں اَپݨے وطن وسیب دی ڳالھ نی کیتی میں اونکوں شاعر نی منیندا،اساکوں پیرس دی خوشبوئیں نال کیااساݙے تھل تے اساݙی روہی دے کرینھ تے ڄال اساݙے کیتے مشک تے عنبر ہِن۔

ساحرؔ رنگ پوری جیویں اَپݨی کتاب ـ’’باغی تخت لہور دے‘‘ وچ اَپݨے وسیب دے ݙکھیں دی ڳالھ کیتی ہے ایہو درد اوندی عشقیہ شاعری وچ وی ہے۔

لوکی درد سݨاوݨ پئے گِٖن

گُنگے شہر الاوݨ پئے گِٖن

جیہاں لائنیں وچ محسوس کیتا ونحٖ سڳدے۔میں تاں اے آکھداں جو ساحرؔ دی شاعری وچ جاہ جاہ تے اَپݨے وسیب دا رنگ نظردے۔اے رنگ ݙیکھو:

جیندا ݙیکھݨ میݙے کیتے زیارت دی طراواں ہے

میݙے کیتے او شخص احٖ تئیں بُٖجھارت دی طراواں ہے

کوئی وی نقص نئیں ساحرؔ مکمل ہے او ہر ڈھنگ وچ

او خواجہ سئیں دی کافی دی اِدارت دی طراواں ہے

ساحرؔ دی کتاب’’چوڳ‘‘ اِچ  غزل ،ڈوہڑہ،قطعہ،نظماں تے سرائیکو سب کجھ ہے ، شاعری وچ تصوف دا رنگ وی ہے۔

بقا دی ڳول اِچ ٹُرے ودے ہیں

بقا نہ مِلسی فنا تاں تھیسوں

جیہاں لائناںساحرؔ دی صوفیانہ شاعری دی گواہی کیتے کافی ہِن۔

میں کہیں ویلے ساحرؔ نال کوڑیج تے آکھداں جو تیکوں پر لڳ ڳن تاں ساحرؔ آکھدے جتنے وی پر لڳن جھوک تاں نی چھوڑ سڳدے۔ساحرؔ سچ آکھدے جیڑھا اَپݨی جھوپڑی تے اَپݨے ویہڑے نال پیار کریندا ہووے اونکوں محل دی حیاتی سواد نی ݙیندی۔ساحرؔ پڑھیا لکھیا بندا ہے او ملتان دے کلبیں وچ وی ونحٖ سڳدے پر ملتان آوے تاں جھوک اِچ اینویں ہوندے جیویں مچھی پاݨی اِچ۔او آپ آکھدے:

تیݙیاں چوڳاں چُڳ اُݙراک تھئے

تیݙی چوڳ دے پلے لوک ہیسے

نہ چھوڑیں ساحرؔ موئے جیندیں

تیݙی جھوک دے جھلے لوک ہیسے

ساحرؔ دی جھوک تے اساݙے نال محبت ہے جو اے جیہاں ڳالھیں کریندے پر میں سمجھداں جو شاعر دی ڳالھ کہیں ہک ویلے وقت تے نہ کہیں ہک ڄݨے تے جھوک سانگے ہوندی اے،اوندی ڳالھ ہر ویلے تے ہر زمانے دے نال اوں شے سانگے ہوندی ہے جیندا تعلق دھرتی نال ہوندے۔میں سمجھداں ساحرؔ رنگ پوری دی جھوک سرائیکستان ہے تے اوندی مخاطب سرائیکی ماء دھرتی ہے۔

سرائیکی شاعری دا گلشن

اَٹھ ݙاہ سال پہلے دی گاٖلھ ہے ، میں اندروں دفتر تے دلنور صیب ٻاہروں کھٹ تے ٻیٹھے ہن، ہک نینگر اُنہاندے سامھیں ایویں ٻیٹھا ہا جیویں شاگرد اُستاد دے سامھیں ٻہندے ۔ میکوں پتہ نہ ہا جو اُستادی شاگردی آلا کوئی معاملہ ہے ، تھولی دیر بعد رووݨ دی اَواز آئی ، اندروں ٻاہر آ تے میں ݙٹھا جو نینگر ڈُٖسکاریں وات اے ۔ اَکھیں اِچوں ہنجوں کچے کوٹھے دی چھت آنگے ترمدیاں پِن تے دلنور صیب ساوݨ دے جَھڑ وانگے گجدا ٻیٹھے تے کاوڑ نی پی جھلیندی۔

میں پُچھیا سئیں خیر تاں ہے ، اَحٖ تاں ڈھیر کاوڑیے ٻیٹھو ،

’’اے غبی اے ، اَکھیندا کجھ آں کریندا کجھ اے ، ایویں شاعر بݨسے؟‘‘ دلنور صیب دی گاٖل سُݨ تے پتہ لڳ ڳیا جو کوئی اُستادی شاگردی آلی گاٖلھ ہے۔

میکوں ݙاڈھی اسیس اَئی ، دِل اِچ آکھیُم دلنور صیب ہک نشوم ٻال کوں اتنا کیوں کستائے جو اوندیاں ہنجوں بُٖربُٖر کریندیاں آئن تے او ڈُٖسکاریں وات آ ڳے ۔ پر اَحٖ جݙاں 4کتابڑیاں چھپ ڳن تے ݙوجھی وݙی کتاب چھپݨ اَئی اے تاں احساس تھئے جو ماء پیئو تے اُستادیں دی کاوڑ وی اللہ دی رحمت ہوندی ہے ۔ تساں آکھسو ، گاٖل کیتی ویندے ، بندے داناں نی ݙسیندا، میں ݙسݨ چہنداں جو عارف گلشنؔ اوں نینگر دا ناں ہے تے گاٖلھ مہاڑ وی اوندے بارے ہے۔عارف گلشن ایجھی دھرتی دا شاعر ہے جئیں وݙے وݙے شاعر تے وݙے وݙے انسان پیدا کیتن ۔ راجہ رام شجاع آباد دا ناں آوے تاں شاکر شجاع آبادی دا ناں پہلے آ ویندے ۔ شاکر شجاع آبادی آکھیے جو ’’ذکر تیݙے یار دا مولا کریندا رہ ونڄاں ، توں وی راضی میں وی اپݨا ہاں ٹھریندا رہ ونڄاں‘‘ ایہو کم عارف گلشن کیتے تے اَحٖ اوندے نعتیں دا مجموعہ شائع تھیندا پے۔ سرائیکی مولود تے نعت لکھݨ آلے ٻہوں وݙے شاعر سئیں صابر مبارکپوری لکھیا ہا جو ’’جیڑھا مَل مدنی دا دَر ویندے، او عرش دے نال ٹکر ویندے‘‘ اے گاٖل سو فیصد سچ اے ، اَحٖ میݙے سامھیں کلھ دا ہک او نینگر ہے جیڑھا دلنور صیب دے سامݨے ٻالیں آلی کار روندا ٻیٹھا ہا ، یا وَل اَحٖ اوندی کتاب بارے میں لکھݨ تے مجبور تھے ٻیٹھوں ۔ اے سب کجھ سرکارؐ دی نظرِ کرم دا صدقہ ہے۔

عارف گلشنؔ دی شاعری تاں اپݨا تعارف آپ ہے ، نعتیہ تے مذہبی شاعری بارے میں آکھݨ چاہنداں جو سرائیکی وسیب اِچ ہک ہزار سال پہلے لکھے ڳئے نورنامے توں گھن تے معراج نامے،حلیہ مبارک تے مولود شریف لکھݨ آلیں دی ٻہوں وݙی تندیرہے ، وسیب دے صوفی شاعر بابا فرید، سلطان باہو ، سچل سرمست ، زکریا ملتانی ، جہانیاں جہاں گشت ، مولوی لطف علی ، خواجہ فرید ، روحل فقیر ، علی حیدر ملتانی، محکم الدین سیرانی ، عبدالحکیم اوچوی ، خواجہ محمد یار فریدی ، احمد یار تونسوی ، عبدالکریم بھگوچی ، گانمݨ ملتانی ، علی حیدر ملتانی تے ٻئے شاعراں ٻہوں وݙے کمال دی شاعری کیتی ہے ۔ جیکر ٻیا پِچھوں تے ونڄوں تاں سرائیکی وسیب اِچ ساڈھے ترائے ہزار سال پہلے ہندویں دی مذہبی کتاب ،،رڳ وید‘‘ وچ وی توحید دی گاٖلھ ہے تے سرائیکی وسیب وچ خالق کائنات دے مظاہر سندھو (دریائے سندھ) سرسوتی(ہاکڑہ) ، شتادرو(ستلج) ، دباش(بیاس) دی گاٖلھ ہے ۔ رگ وید وچ سرائیکی وسیب دے انہاں دریاواں دے پاݨی کوں کھیر تے ماکھی آکھیا ڳے۔ ایہا گاٖل سرائیکی قوم ، سرائیکی دھرتی تے سرائیکی وسیب دی عظمت دی ٻہوں وݙی نشانی ہے۔

ملتان وچ پرہلاد دی تاریخ ݙیکھوں تاں او ٻہوں وݙے توحید پرست دے طور تے سامھیں اَمدن ، او اسلام توں پہلے مسلمانیں آلا کم کریندے ہَن ، اُنہاندے کم کوں گالݨ دی نی پالݨ دی لوڑ اے ۔ ملتان دی تریخ اتنی قدیم اے جتنی انسان دی اپݨی تاریخ۔ ملتان کوں کائنات دا قدیم ترین مسلسل آباد شہر تے تہذیب دا گہوارہ آکھیا ڳے ۔ جیکر ڳول پھول تھیوے تاں سرائیکی وسیب دے گلشن اِچ ہزاراں تے لکھاں عارف ملسِن ، سب دے کلام کوں ہتھیکا کرݨ دی ضرورت اے ۔ چھیکڑ وچ عارف گلشنؔ سانگے میݙی وی اوہا دُعا ہے جیڑھی سئیں بے زرؔ شجاع آبادی ݙتی ہے:

بے زر دی اے خاص دُعا ہے

ہووے عارف ، عارف گلشنؔ

نذیر شجاع آبادی

اَحٖ توں کجھ مُد پہلے جھوک کچاری ا چ ٻیٹھے ہاسے سئیں شاکر شجاع آبادی تے سئیں دلنور نور پوری وی ہن، میں آکھیا شاکر سئیں اے ݙسو جو تُساں تاں اپݨا بار وی اوکھا چئی ودو ،جیرھا نینگر اَمدے آکھدے میں شاکر شجاع آبادی دا شاگرد آں ۔ تُساں اتنے ڈھیر سارے شرگدیں دے بار کیویں چیندو ؟ شاکر سئیں آکھیا مونڈھے تے تاں نی چاوݨا ہوندا ‘ شاعری بارے تھُتھ مُتھ جو میں ڄاݨداں ݙسݨ ء ِچ کنجوسی نی کریندا ۔ اَحٖ شاکر سئیں دا شاگرد نذیر کملا، میݙے کول اپݨی کتاب بارے لکھواوݨ آئے تاں میں حیران رہ ڳیاں جو شاکر سئیں نذیر کملے کوں ’’ نذیر شجاع آبادی ‘‘ بݨا ݙتے تے اپݨے ہتھ نال لکھیے ہوئے دعائیں دے اکھر وی اینکوں دان کیتن ۔ اے وی ݙسی ونڄاں جو کملا نہ تاں نذیر دا تخلص اے تے نہ ایندا ’’ نِک ناں ‘‘ ۔ اصل ڳالھ اے ہے جو نذیر جھوک ا چ ٻہوں مُد توں امدے ، ایندے نال یاری اے ، پر گھاٹی یاری اے ،کھپیندا وی ڈھیر اے کہیں ویلھے تاں میں نک تئیں تھی وینداںتے تپ تے اینکوں آکھداں یار ڈھیر نہ کھپایا کر‘ پر چنڳا ایں ڳالھوں لڳدے جو اے نہ تاں آپ کوں لوکیندے تے نہ اپݨی غریبی کوں ، جݙاں آوے شاعری توں گھن تے سلہیں تھپݨ تئیں ساری غُزری وہاݨی سچائی نال گِٖݨ سݨویندے ، ڳالھیں وچ ڈِٖنگ یا ول پھیر نی ہوندا، سرائیکی ماء ٻولی تے سرائیکی شاعری نال پاڳلیں آلی کار پیار کریندے ، ایندے انہائیں عادتیں توں میں اینکوں پیار توں ’’ کملا ‘‘ آکھداں ، اے وی آکھدے ’’ کملا کملا لوک اکھیندن ، تئیں اکھوایا اے ‘‘۔

شاکر شجاع آبادی سئیں نال انہاندے شرگدیں دیاں ڳالھیں کریندے ٻیٹھے ہاسے ، دلنور نور پوری سئیں کن لا تے سݨدے ٻیٹھے ہن ، دلنور سئیں توں میں پُچھیا جو تُساں نویں شاعریں دا کلام چھپویندو ، نویں لکھݨ آلئیں وچوں ڈھیر شاعریں دا کلام بے وزن ، بے چس تے پھوڳ آلی کار سوچ توں خالی ہوندے ، کیا تہاݙے ایں کم نال سرائیکی شاعری دازیان نی تھیندا ؟ دلنور سئیں آکھیا جو پہلی ڳالھ تاں اے ہے جو ہر شاعر شاکر شجاع آبادی ، احمد خان طارق یا امان اللہ ارشد نی ہوندا، کوئی کسا یا ماٹھا، اونکوں تساں اے تاں نی آکھ سڳدے جو او شاعر کینھی ، اساں ہیں سانگے ہر شاعر دا کلام چھپویندوں جو سرائیکی کلام ہتھیکا تھیوے ، او کلام لوکیں تئیں پُڄے ، اوندی شاعری اوندی پچھاݨ بݨے ،اوندی شاعری بارے ڳالھیں تھیون تے ول او اپݨا دڳ بݨا تے اڳوں ٹُرے۔ٻئی ڳالھ اے ہے جو گودڑی ا چوں لعل وی نکل امدن ۔جیرھے اڄ وݙے ناں ا ن ، اے وی تاںکل ایویں ہن۔

نذیر شجاع آبادی مٹی اچ کم کریندے ، سلھاں تپھیندے ، نت مٹی نال مٹی تھیا راہندے ۔ ایں سانگے اونکوں اپݨی مٹی نال محبت اے ۔ ایجھے لوک عظیم ہوندن ، جنہائیں کوں اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت اے۔ اساݙے شاعر تے اساݙی لکھاریں دی پہلی صفت مٹی نال محبت اے ، نذیر شجاع آبادی دا وی مٹی نال محبت پہلا حوالہ ہے ۔

یوسف اختا دی سنڄاݨ

محمد یوسف اختا دی ڄاݨ سُنڄاݨ دلنور صاحب لکھدے ٻیٹھن ، یوسف آکدے میݙے ابّے سئیں دا ناں گانموں ہے اَتے اساں رہݨ آلے کھوبگھے والا چوک مُنڈا دے ہیسے ۔ او آکھدے اَحٖ کل چوک مُنڈے کوں لوک چوک سرور شہید آکھدن ، تساں چوک مُنڈا دا لفظ ضرور لکھو ، جیکر کوئی مجبوری ہووے تاں لوظ سرور شہید وی نال اَڑا چھوڑو پر کھوبگھے والا تے چوک مُنڈا ضرور آوے کیوں جو اے اساݙی قدیمی سُنڄاݨ ہے۔

میں سُݨدا ٻیٹھاں ، یوسف دیاں گاٖلھیں سُݨ تے میݙی سوچ ڈھیر پچھوں تے چلی ڳئی اے ۔ دراصل یوسف توں اے گاٖلھیں اوندے تہذیبی پچھوال دی تاریخی حقیقت اَتے اپݨی مٹی دی محبت اڳلویندی پئی ہے۔ محبت ایجھی شئے ہے جو ایہ ٻول پتھریں کوں وی بُٖلوا گھندی ہے ۔ تاریخی حقیقتاں خطے تے خطے وچ رہݨ والے لوکیں دی سُنڄاݨ کیویں بݨدی تے کیویں مِٹدی ہے ؟ ایں گاٖلھ تے غور کرݨ دی ضرورت ہے ۔ میݙے خیال موجب اے کم ایویں تھیندے جوجئیں ویلھے کہیں وسیب وچ اوپری شناخت دے اَݨ سُونھے لوک اِتھاں آ وسِن، مقمی تہذیب ، ثقافت دا اُنہاں کوں پتہ نہ ہووے ، زبان نہ ڄاݨدے ہوون جیویں چوک مُنڈے وچ نویں آوݨ والے لوکیں آکھیا جو پنجابی زبان وچ ’’منڈے‘‘ دا مفہوم چنگا نی ، اینکوں بدل ݙیو حالانکہ اُنہاں کوں پتہ نی جو اے وستی ایں وسوں دی قدیم آبادی مُنڈا قبائل دی یادگار ہوسے ۔ پنجابی زبان دے منڈے یا سرائیکی دے چھوکرے دی گاٖلھ نہ ہئی ۔

ایویں بہاول پور دے نیڑے اساݙے پنجابی بھرا رازقاں دا تلفظ صحیح ادا نہ کر سڳدے ہِن تے اینکوں اَحٖ مائی رازقاں دے ناں تے بݨائے ڳئے ہیڈ ورکس کوں ہیڈ راجکاں بݨا چھوڑے ، بہاول پور دے بیکانیری گیٹ ، جامعہ عباسیہ تے بہاول پور میڈیکل کالج وغیرہ دے ناں وٹاوݨ قدیم تہذیبی حقیقتیں تے پوچا پھیرݨ وانگوں ہے ، کہیں قوم یا خطے دی سُنڄاݨ کوں ہمیش اوپرا نقصان پُڄیندے ،جیویں ہزاراں سالیں توں اوپرے حملہ آور سرائیکی وسیبنال قواء کریندے اَمدن پر پنج ہزار سال دے بعد جݙاں سرائیکی قوم نویں حیاتی دا ساہ گھندے پئی ہے اونکوں اپݨی قومی سُنڄاݨ تے قومی آزادی سانگے ہک پَل دی غافل نی تھیوݨا چاہیدا۔

گاٖلھ یوسف دی کتاب تے شاعری بارے تھیوݨ ہئی پر سرائیکی وݙیرے سئیں گانموں خان دے پُتر یوسفؔ دی اپݨے بگھے آلا کھوتے چوک مُنڈے نال محبت ، میݙی گاٖلھ دا بینڈ بتال چھوڑیے تے گاٖلھ کتھوں دی کتھاں چلی ڳئی ہے ۔ کتاب قومی سُنڄاݨ تے تہذیبی حیاتی دا ناں ہے ۔ کتاب شاعری تے ادب نال محبت اَپݨے ساہیں وانگوں لازمی تے ضروری ہے۔

نادر لاشاری دی بلا نقط شاعری

سرائیکی شاعری دا پندھ تیزی نال اڳونہاں تھیندا پے ، نینگر شاعر نویں نویں تجربے کریندے پن۔ نادر لاشاری دی کتاب ’’آس اَدھوری‘‘سرائیکی شاعری وچ نواں تجربہ ہے ۔ 1999ء وچ سئیں نادر لاشاری ہوراں 48صفحیاں دا کتابچہ بلانقط چھپوایا ۔ میݙے خیال وچ بلا نقط شائع تھیوݨ والا پہلا کتابچہ ہا ۔ ایندے بعد سئیں بے زر شجاع آبادی دی 112صفحیں دی کتاب ’’سِک سلوک‘‘ 2005ء وچ شائع تھئی اَتے اَحٖ میݙے سامھے 1999ء وچ تھیوݨ والے کتابچے ’’آس اَدھوری‘‘ دا ضخیم تے جامع ایڈیشن ہے ، میں سمجھداں جو سرائیکی ادب دی اے ٻہوں وݙی کامیابی ہے جو سرائیکی شاعری دا پندھ پچھونہاں نی بلکہ اڳونہاں تھیندا پے۔

ستر تے اَسّی دے ݙہاکے قیس فریدی ، عزیز شاہد ، اقبال سوکڑی ، سرور کربلائی ، جانباز جتوئی ، فیض محمد دلچسپ ، عبدالکریم دلشاد ، انجم لاشاری ، ممتاز حیدر ݙاہر ، مجاہد جتوئی ، حیدر گردیزی ، ریاض رحمانی ، ارشاد تونسوی ، نصراللہ خان ناصر ، سلیم احسن ، حسن رضا ، گردیزی ، فدا ملتانی ، اُمید ملتانی ، مشکور قطب پوری ،خادم ملک ملتانی ، اللہ بخش یاد اَتے ایں طرحاں دے ٻہوں سارے شاعر وݙی سِک محبت اَتے تیزی نال جدید ادب تخلیق کریندے پے ہَن ۔ انہاں وچوں’’تانا دھیرے تانا دھیرے‘‘ لکھݨ والے قیس فریدی اَتے ’’کوئی دِل گھندے بھئی دِل‘‘ جہی شاہکار نظم لکھݨ والے عزیز شاہد دا شمار جدید اَتے (سمجھ آ ونڄݨ والی شاعری) دے اڳواݨ تے موہری ہن ، اسّی دے ݙہاکے دے بعد کجھ وقفہ آیا اُتے ذکر کیتے ڳئے شاعراں وچوں کجھ پچھونہے کر ڳے اَتے اڳلے جہان ٹُر ڳئے پر اللہ سئیں سرائیکی شاعری دے میدان وچ وانجھا نی رکھیا اَحٖ سئیں شاکر شجاع آبادی ، سئیں احمد خان طارق ، امان اللہ ارشد ، مصطفیٰ خادم ، بشیر غمخوار ، رشید اُشتر ، جہانگیر مخلص ، خورشید بخاری ، بے زر شجاع آبادی … تے ایں طرحاں ٻئے سینکڑاں تے ہزاراں شاعر جدید ادب تخلیق کریندے پن ۔ انہاں وچ ہک ناں نادر لاشاری دا ہے ، انہاندے کلام دی انفرادیت ایہ ہے جو انہاں اپݨی شاعری وچ او لفظ یا حرف استعمال نی کیتے جنہاں تے نقطہ ہووے بہرحال اے ہک نویں تے کریڈٹ والی گاٖلھ ہے۔

’’آس اَدھوری‘‘ دی پہلی اشاعت وچ اپݨا تخلیق ’’نادر‘‘ استعمال کیتا ہا ، میں ایں بارے لکھیا ہا جو جیکر نقطے والا تخلص کتاب وچ نہ آوے ہا تاں چنگی گاٖلھ ہئی ، ایں واری سئیں نادر لاشاری ہورا ں’’آس اَدھوری‘‘ وچ اپݨا تخلص استعمال نی کیتا جیڑھی جو ٻہوں چنگی گاٖلھ ہے ۔ البتہ ہُݨ وی اُنہاندی شاعری وچ سرائیکی ابجد دے خاص حروف مثلاً ڈگ، انہاں ورتن ، میں لاشاری صاحب دی توجہ ایں طرح مبذول کرائی تاں انہاں آکھیا جو اے نقطے حرفیں دے کائنی ، محض علامتی نقطے ہِن ، ایندے باوجود جیکر تساں پہلے میݙی توجہ ݙیوائو تاں میں ایہ لفظ استعمال نہ کراں ہا ، میݙے خیال وچ اتنے وݙے کم وچ نادر لاشاری صاحب کوں اتنی رعایت حاصل نی ہووݨی چاہیدی ہے ۔

’’آس اَدھوری‘‘ دے مصنف سئیں نادر لاشاری روہی وچ ٻہہ تے سرائیکی ماء ٻولی دا کم کریندے ٻیٹھن ۔ ایہا گاٖلھ وݙے شہریں وچ ٻہݨ والے اساں جہے بے عمل لوکیں کوں دعوت فکر ݙیندی ہے جو اساں کیا ٻیٹھے کریندوں؟ نادر لاشاری اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی اَتے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندن ۔

پروفیسر شوکت مغل دا ٻال ادب

آکھیا ویندے جو ہک بندے دے چار پُتر ہَن ۔ سارے من موجی ہَن ۔ آپت وچ بِھڑدے رہندے اَتے ماء پیئو دی گاٖلھ وی نہ مَنیندے ۔ ہک دا ناں صالح (صلح پسند) ہئی ۔ ݙوجھے دا ناں گُل (پُھل) تریجھے دا ناں نورن (رُشنائی آلا) اَتے چوتھے دا ناں عاقل(عقل وند( ہئی ۔ پر او سارے آپݨے نانواں دے اُلٹ ڈِٖسدے ہَن ۔ ہک بندے اُناں دے پیئو کنوں اُنہاں دا حال حویلا چاتا تاں اُناں دا پیئو جہڑا اُنہاں کنوں ݙاڈھا سَڑیا پیا ہا آپݨے ساڑے دا ایں ذکر کیتا اَتے ہاں دا زِنگال لہایا۔

صالح کݙی صلح نہ کیتی ، گُل باغاں وچ سُتاّ

نورݨ دا رب نُور ونڄایا ، عاقل عقلوں کُھتّا

ایںطرحاں ساریاں دا حال اَتے اُنہاں دی حالت بیان تھی ڳئی ۔ سُݨݨ آلے کوں ٻئے سوال دی لوڑ نہ پئی۔

سیاݨے سچ آکھیے:

عقل وَند اُوہو جہڑا سُݨݨ آلیاں دے اگّٖوں اِیں

گاٖلھیں کرے کہ ہر گاٖلھ دے وَل آپے کُھلدے وَنڄن

جیا سئیں!

تساں جہڑا کجھ پڑھ آیو ، اے سئیں شوکت مغل دی زیر نظر کتاب ’’الف بے ٻٹّوا‘‘ وِچوں انتخاب ہے ، اُونویں تاں میکوں کتاب دے سارے قصّے کہاݨیاں تے گاٖوَݨ پسند ہِن پر ’’چار بھرا‘‘ والا قصّہ میکوں ایں گاٖلھوں چنگا لڳے جو اِیندے وچ سرائیکی ماء دھرتی دے پُتراں دی عکاّسی کیتی ڳئی اے ، سچ پُچھو تاں ایہ قصّہ چار پُتراں دا نی چار کروڑ سرائیکی عوام دا ہے ۔ میں ایہ نی آکھدا جو سرائیکی وسیب دے سارے لوک ایویں ہِن ، ایہ ٹھیک ہے جو سرائیکی ماء دھرتی ایجھے پُتر وی پیدا کیتن جنہاں دے عظیم کردار تے جڳ ریس کریندے ۔ اُنہاں وِچوں کجھ دا ذکر کتاب وچ وی موجود ہے ، پر اَحٖ دے سیاسی حالات ، وسیب دے سیاستداناں تے وسیب وچوں منتخب تھیوݨ والے نمائندیاں دی حالت کوں ݙٹھا ونڄے تاں ’’الف بے ٻٹّوا‘‘ دے چار بھرانواں والی کہاݨی سامݨے آندی ہے۔اساݙے وسیب دے صالح ، گُل ، نورݨ تے عاقل کوں کݙاںعقل آسی؟ شور ، علم تے آگہی دا سوجھلا کݙݨ تھیسی؟سیاست دے ’’سرائیکی باغیچے‘‘ دے گُل پُھل کِیویں رنگ چیسن؟ ایہے ساریاں گاٖلھیں ماء دھرتی دے صالح تے نشوم ٻال کوں ݙسݨ دیاں ہِن۔

میں سمجھداں اَساکوں سب توں زیادہ ضرورت ٻالاں تے کم کرݨ دی ہے ، اساں بُٖڈھے طوطیاں کوں سرائیکی پڑھاوݨ دی بجائے ٻالاں کوں سرائیکی پڑھائوں ، سرائیکی لکھائوں تے سرائیکی سِکھائوں ، سرائیکی ٻال دی ماء ٻولی نال جُڑت تے گاٖنڈھے کوں پکاّ کروں ، اُنہاں توں او زبان نہ کھسّوں ، جہڑی اللہ پاک اُنہاں کوں اپݨی ماء دے ذریعے دان کیتی اے جہڑے لوک نشوم ٻالاں کنوں اُنہاں دی ماء ٻولی کھس تے اُنہاں تے اوپریاں زباناں مسلط کرݨ دی کوشش کریندن او لوک کم ظرف ، احساس کمتری دا شکار تے نکّی سوچ دے مالک ہوندن ، ایجھے لوکاں دے مقابلے وچ نشوم ٻالاں دی مدد کرݨی چہیدی اے ۔ اَحٖ دے ٻال کل دے جؤان ہوسِن ۔ آوݨ والے ویلے دیاں ساریاں ذمے داریاں اُنہاں دے مونڈھے تے ہوسِن۔ اِت واسطے ضرورت ایں گاٖلھ دی ہے جو اَساں اَحٖ توں اِی ٻالاں کوں اپݨی ماء ٻولی تے ماء ٻولی دے حق حقوق واسطے تیار کروں ۔ جیکر وِیہ (20)سال پہلے اَساں ’’بُٖڈھے طوطے‘‘ دی بجائے سرائیکی ٻال کوں سرائیکی پڑھائوں ہا تاں اَحٖ او جہڑی کرسی تے ٻیٹھا ہووے ہا ’’سرائیکی‘‘ ہووے ہا بہرحال ہُݨ وی ویلا نی وِہا ڳیا آئو ایں چنگے کم دا اَحٖ توں اِی مُنڈھ بَٖدّھوں۔

چھیکڑ وچ سرائیکی دھرتی دے عظیم لکھاری تے پیارے دوست سئیں شوکت مغل دا تھورائیت آں جو اُنہاں میݙی خاص درخواست تے اے ٻہوں اہم کتاب ’’الف بے ٻٹّوا‘‘ مختصر وقت وچ مُرتّب کِیتی تے ٻال ادب وچ اضافہ کیتا ۔

شبیر ابن بے رنگ دی کتاب

شبیر ابن بے رنگ دی کتاب آئی اے، کتاب تے تبصرے دی جاہ تے میں اے ݙسݨ چہنداں جو اپݨے ابے سئیں آنگے سرائیکی دی خذمت کریندیں کریندیں ایندی وی ݙاڑھی چِٹی تھی ڳی اے۔ جے اے سندھی یا پنجابی ہووِن ہا تاں انہاں کوں انعام تے سرکاری ملازمتاں ملن ہا، سرائیکی ہووݨ جرم اے،اساݙیاں کئی نسلاں غریبی کھا ڳئی اے، وسیب دے سارے لوک   سرائیکی دا لیکھا ایویں ہے جو ݙند ہن تاں چݨے کینھی تے چݨے ہن تاں ݙند کینھی۔ جنہاں کول پا پیسہ ہے انہائیں کوں سرائیکی دی اسیس کینھی تے جنہائیں کوں اسیس اے انہائیں کول پا پیسہ کینھی۔ اے مسئلے تے مجبوریاں نال نال اِن، پر اساں راہ دی ہر رکاوٹ کوں تھݙا مار تے اڳوں تے لنگھ ویسوں تے تے وطن وسیب دی قومی آزادی دے پندھ کوں کھوٹا نہ تھیوݨ ݙیسوں۔ احٖ میں کتاب بارے گھٹ تے جیرھی ہستی تے کتاب لکھی ڳئی اے، اوں بارے ڳال کریساں جو حضرت امام عالی شان دی شان بیان کرݨ حق سچ دی شان بیان کرݨ اے۔ میں جیرھی ڳال کرݨ چہنداں او اے ہے جو اساں حضرت امام حسین علیہ السلام دے قربانیں کوں یاد کروں ، انہاندی تقلید کروں، کوڑ نال ٹکرا ونڄوں ، بھاویں او پہاڑ ا ی کیوں نہ ہووے۔ ہر طرح دی فرقہ پرستی توں بچوں، فرقہ بندی دی سپورٹ کرݨ آلے ہر ہک دی مخالفت کروں ، بھاویں او ایران تے سعودی عرب دے حکمران ای کیوں نہ ہووِن، ہر طرح دی فرقہ واریت ، ضیعف الاعتقادی توں بچوں ، ٹھڳو پیر مکری ملاں تے ظلمی جاڳیردار توں بچوں تے اپݨے وسیب دے نینگریں تے طالبعلمیں کوں فرقہ پرستی دی ٻٹھی دا ٻل بݨاوݨ دی جاہ تے انہاں کوں تکڑا کروں، انہاں کوں اعلیٰ تعلیم ݙے تے یورپی سائنسدان توں ودھ عقلمند بݨائوں تے دنیا کوں ݙسوں جو اے کویلی مکوڑے نی انسان اِن، جے اساں اپݨے ٻالیں کوں اعلیٰ تعلیم نہ ݙیوائی تے فرقیں تے نفرتیں دے نصاب پڑھائی رکھیے تاں ول انگریزیں کوں مبارخ ہووے، سو سال تاں کیا کئی سو سال تئیں وی اساں انہاندا مقابلہ نی کر سڳدے۔

صفیہ ملک

ادب دے میدان اِچ لکھݨ آلے تریمتیں دی ٻہوں کمی اے ، خاص طور تے سرائیکی شاعری دے میدان اِچ تریمت ٻہوں گھٹ اے ، ایندے باوجود کجھ تریمتیں اپݨی ماء ٻولی وچ لکھدیاں پِن۔انہاں وچ اساݙی نیاݨی محترمہ صفیہ ملک شامل ہے ۔ صفیہ ملک خود ݙسیندن جو میں اتنی پڑھی لکھی کائنی ، سکول کالج توں ہٹ تے میں قرآن مجید پڑھی آں۔ قرآن نال عقیدت تے محبت لئی اے اوندے صدقے میکوں شاعری نصیب تھئی اے ،پر اے گاٖلھ وی ہے جو میں شاعری تاں کر گھندی ہَم میکوں قافیہ ردیف تے شاعری دے صنفیں دا اتنا پتہ نہ ہا ، میݙے اُتے میݙے اُستاد سئیں دلنور نورپوری تے میݙے اُستاد دے اُستاد سئیں صوفی نجیب اللہ نازشؔ کرم کیتے تے میکوں سرائیکی دے اصناف سخن دی سُنڄاݨ کرائی ہے۔

محترمہ صفیہ ملک دی اے سچائی ہے جو جیڑھی اُنہاں بیان کیتی ہے ۔ میں اُنہاں دی شاعری کوں، اُنہاندی سچائی کوں تے اُنہاندی اپݨی ماء ٻولی نال محبت کوں سلام پیش کرینداں تے اُمید کرینداں جو اُنہاندی ݙیکھا ݙیکھی وچ ٻیاں تریمتیں سرائیکی ادب دے میدان وچ آئوسن تے اَپݨی سرائیکی ماء ٻولی کوں ہاں نال لیسن۔

صفیہ ملک اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت کرݨ آلی شاعرہ ہے ۔ آکھدن دھیاں پریاں دھن ہوندن ، صفیہ دی شادی وی کشمیر تھی ڳئی اے پر او اپݨی دھرتی ، اپݨے وسیب تے اپݨے وطن کوں نی وساریا، احٖ وی سرائیکی شاعری کریندن ، ٻیاں کتاباں وی شائع تھی ڳن ، وسیب دے لوکیں دا فرض اے جو او تریمت کوں حیاتی دے ہر میدان اچ بسم اللہ آکھن ۔

بھٹو دی نِروار

دنیا تے ہزاراں تے لکھاں حاکم آئن پر اُنہاں وچوں ٻہوں تھولے اینجھے ہوسِن جنہاں عوام دے دِلاں تے حکومت کیتی ہووے ۔ ذوالفقار علی بھٹو دا شمار اینجھے خوش قسمت حکمرانیں وچ تھیندے جنہاں دنیا دے داپھیے ہوئے کروڑاں انسانیں دے جزیرئہ دِل تے حکومت کیتی ہے ، بھٹو اَحٖ اساں وچ موجود کائنی پر اوندی حکمرانی دا سِکہ اَحٖ وی چلدا پے ۔ او اَحٖ وی کروڑاں انسانیں دے دِل تے شاہی کریندا ٻیٹھے ۔ بھٹو غریب دا مزاج شناس ہا ، او غریب دے سُول سیاپے ڄاݨدا ہا ، او غریب دے مسئلیاں کوں سمجھدا ہا ایں واسطے اوں غریب دے ڈُٖکھ درد دی گاٖلھ کیتی تے اونکوں شعور دی دولت عطا کیتی ۔ ایں حقیقت توں کوئی انکار نی کر سڳدا جو بھٹو شہید وسیب دے داپھیے ہوئے غریب طبقے کوں سیاسی طور تے عدم توں وجود وچ گھن آیا تے اُنہاں کوں اپݨے ہووݨ دا احساس ݙویندے ہوئے خواجہ فریدؒ دی زبان وچ باور کر ایا جو طاقت دا سرچشمہ رَت پیوݨے سرمایہ دار ، جاگیردار یا ساہوکار نی بلکہ طاقت دا سرچشمہ تاں غریب مزدور تے کسان ہِن اوں غریب کوں ہکل مار تے آکھیا:

کیوں توں فرد تے جُز سݙانویں

توں کلی توں کُل

باغ بہشت دا توں ہِیں مالک

خود بلبل خود گُل

عرش وی تیݙا فرش وی تیݙا

توں عالی اَݨ مُل

ایہ آکھیا ونڄ سڳدے جو بھٹو غریب دی حالت نہ بدل سڳیا ، تے غریب دی عام زندگی وچ انقلاب گھن آن سڳیا پر ایں حقیقت توں وی انکار نی کیتا ونڄ سڳدا جو بھٹو غریب دی ’’سوچ‘‘ وچ ٻہوں وݙا انقلاب گھن آیا تے اُنہاندی سوچ دی دنیا کوں بدل تے رکھ ݙتا۔ ایہ ٹھیک ہے جو بھٹو دے انقلاب نال ظلم دی اندھیرنگری تے راج کرݨ والے چمچیٹے ختم نی تھی سڳیے پر اے وی تاں سچ ہے جو بھٹو دے سیاسی سوجھلے نال وݙے چمچیٹے اَندھے تے چُندھے تھی ڳن ۔ میں بھٹو دی جماعت دا آدمی کائنی ، میکوں پیپلز پارٹی نال کوئی ہمدردی وی کائنی ، سرائیکی مسئلے تے میکوں بھٹو دی جماعت نال ہزار اختلاف اپݨی جاہ تے موجود ہِن ۔ ایندے باوجود ایہ گاٖلھ کھلے دِل نال تسلیم کرینداں جو ذوالفقار علی بھٹو صدیاں دے داپھیے ہوئے غریب کوں ’’سیاسی شعور‘‘ دی دولت عطاء کرتے اپجھا کارنامہ سرانجام ݙتے جینکوں رہندی دنیا تک یاد رکھیا ویسے ۔ سرائیکی وسیب دے لوک ایں حقیقت کوں وی نی بُھلا سڳدے جو ذوالفقار علی بھٹو کوں سرائیکی زبان نال ٻہوں پیار ہا ، جݙاں او وزیراعظم ہا ایوان وزیر اعظم وچ سرائیکی محفلاں سجا تے پٹھاݨے خان توں خواجہ فریدؒ دیاں سرائیکی کافیاں سُݨدا ہا ، تے سرائیکی زبان دی مٹھاس دی چس چیندا ہا ، سرائیکی زبان دی چس کوں او جیل وچ وی نہ بُھلیا ، اِتھاں وی او ’’کینکوں حال سُݨانواں دِل دا کوئی محرم راز نہ مِلدا‘ ‘ دے گاٖوݨ گاٖندا رہ ویندا ہا ، تے سب توں اہم ایہ جو بھٹو سرائیکی کوں اوں ویلھے وی نہ بُھلیا جݙاں او زندگی دا آخری خطاب کریندا پیا ہا او خطاب … دنیا دے کئی سو زباناں وچ براہ راست ترجمہ تھیندا پیا ہا ۔ سپریم کورٹ وچ بھٹو تاریخی کلمات ادا کریندے ہوئے آکھیا جو دنیا دی عظیم سرائیکی زبان دے عظیم شاعر خواجہؒ دے شعر نال اپݨی گاٖلھ ختم کرینداں ۔

درداں دی ماری دِلڑی علیل اے

سوہݨا نہ سُݨدا ڈُٖکھاں دی اپیل اے

ذوالفقار علی بھٹو سرائیکی دا مداح ہا اونکوں سرائیکی نال محبت ہئی ، اونکوں سرائیکی دے بے شمار شعر یاد ہَن او خواجہ فریدؒ دے دیوان دا حافظ ہا ، بھٹو کوں ’’سرائیکی‘‘دا ٻہوں کجھ یاد ہا جیکر یاد کائنی تاں سرائیکی وسیب نال تعلق رکھݨ والے بھٹو دے پیروکار مصطفیٰ کھر ، یوسف رضا گیلانی ، فاروق لغاری تے شاہ محمود قریشی جہے دھرتی دانگ سرائیکی وسیب دے جاگیردار سیاستدانیں کوں کائنی ، اُنہاں کوں ایہ وی یاد کائنی جو اساں کون تے کیا ہیسے؟ اُنہاں وچوں کوئی اپݨے آپ کوں پنجاب ، کوئی جنوبی پنجاب تے کوئی وت شیر پنجاب آکھدے ۔ اُنہاں کو ںنہ اپݨا پتہ ہے تے نہ اپݨی تاریخ دا ، اُنہاں کوں ایہ وی پتہ کائنی جو تاریخ وچ ملتان دا کیا مقام ہے ؟ اُنہاں کوں ایہ وی پتہ کائنی جو حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی سکھافوج نال کیوں لڑدا رہ ڳیا ؟ اُنہاں کوں ایہ وی پتہ کائنی جو والئی ملتان ، شجاع ابن شجاع ، نواب مظفر شہید اپݨی آل اولاد دی قربانی ݙے تے کافر پنجابی حکمران رنجیت سنگھ دے سامھے ہتھیار کیوں نہ سٹیے؟ اُنہاں کوں ایہ وی پتہ کائنی جو کائنات دی عظیم سلطنت ’’ملتان‘‘ تے قبضے ، لکھاں ملتانی مرد عورتاں تے ٻالیں کوں گاجر مولی آلی کار کپݨ تے کھرباں دی جائیداد سرائیکی وسیب وچوں لہور چا ونڄݨ دے بعد رنجیت سنگھ کوں ’’شیر پنجاب‘‘ دا خطاب کئیں ݙتا؟ تے کیوں ݙتا؟رنجیت سنگھ دے مرݨ دے بعد ’’شیر پنجاب‘‘ دی پڳ کینکوں ٻدھوائی ڳئی؟ میکوں حیرانی ایہ ہے جو اے کیہو جہے رہنما ہِن جنہاں کوں اپݨے دڳ دا وی پتہ کائنی ؟ انہاں کوں اپݨے پرائے دی سُنڄاݨ کائنی ۔ پچھو تاں آکھدن انگلینڈ وچوں پڑھ آیوں ، عمل ݙیکھو جو ابوجہل والے ہِن۔

ہا! تے میں عرض ایہ کریندا پیاں ہم جوذوالفقار علی بھٹو شہید کوں سرائیکی نال بے پناہ محبت ہئی باوجود ایندے بھٹو سرائیکی دھرتی دا نہ ڄموڑ ہا تے نہ سکونتی ، ایندے باوجود سرائیکی مٹی نال اونکوں پیار ہا ۔ ایہ پیار اوندی عظمت دی نشانی وی ہا تے عوام دوستی دا ثبوت وی ، بھٹو دے مقابلے وچ جنرل ضیاء الحق ملتان وچ کافی عرصہ کورکمانڈر رہ ڳے او سرائیکی مٹی دااَن کھمدا رہ ڳے ، ایندے باوجود اوں سرائیکی زبان نال کݙاہیں محبت دا اظہار نی کیتا ، پیار تاں اپݨی جاہ رہ ڳیا بلکہ سرائیکی وسیب نال رنجیت سنگھ دے بعد جیڑھی کوا جنرل ضیاء کیتی او ہک اپݨی اَنج تاریخہے ۔ سیاݨے آکھدن دِل کوں دِل نال راہ ہوندی ہے ، جیڑھا محبت کریندے اوندے نال محبت کیتی ویندی ہے ۔ جیڑھا جی کریندے اونکوں ہر پاسوں جی تھیندی ہے ، ذوالفقار علی بھٹو سرائیکی نال محبت کیتی ہے تاں سرائیکیں وی اوندی محبت دیاں مورتیاں اپݨے دِل تے اَکور گھدن۔ کل بھٹو سرائیکی سرائیکی کریندا ہا تاں اَحٖ سرائیکی وسیب دے لوک وی بھٹو بھٹو کریندن ۔سرائیکی وسیب دے غریب دُعا وچ یاد کر ٻہندن تاں سرائیکی ادیب تے شاعریں وچوں کہیں ’’چار اپریل‘‘ دے ناں دی کتاب لکھ چھوڑی ہے ۔ کہیں تارا مسیح لکھی ہے تے کہیں وَت بھٹو کوں سوجھلے دا پیامبر آکھ تے اپݨی عقیدت دا خراج پیش کیتے۔ میں چھیکڑ خراج تحسین پیش کرینداں اپݨے وݙے بھرا تے بزرگ سئیں غلام احمد ’’ساحل بزدار‘‘ کوں جو اُنہاں ’’یاد دے بدلے یاد‘‘ والی سرائیکی روائیت کوں اڳوں ٹوریندے ہوئے اپݨے محبوب لیڈر دے حضور ’’سُولی کوں سِک منصور دی‘‘ دا ندرانہ عقیدت پیش کرتے پچھلے سارے لکھݨ والئیں توں بگھی چا گھدی میکوں یقین ہے جو انہاں دی کتاب دا شمار یقینا نویں صدی دے اہم کتابیں وچوں تھیسے۔ سئیں ساحل بزدار بارے خاص گاٖلھ ایہ ہے جو انہاں بھٹو دے بارے ’’اَنا الحق‘‘ آکھݨ والے ایں گاٖلھ دی پرواہ بالکل نی کیتی جو ایں وقت دا ’’ملاں‘‘ اوندے بارے کیا فتویٰ ݙیندے۔؟

 شعیبؔ دی سرائیکی شاعری

کریم بخش شعیبؔ1982ء وچ اپݨی شاعری دا آغاز اُردو توں کیتا ‘ اُنہاندا پہلا شعری مجموعہ ’’یوسف ابھی زنداں میں ہے‘‘ شائع تھیا ۔ جینکوں ادبی حلقیاں وچ خاصی پذیرائی حاصل تھئی ۔شعیب دی شاعری بارے مہاندرے شاعر سئیں قیس فریدی لکھدن:

’’شعیب دے کلام دا مطالعہ کرݨ نال ایویں محسوس تھیندے جیویں اُنہاندے دِل تے دماغ اِچ جذبات تے خیالات دا ہک سمندر ٹھاٹھاں مریندا پیا ہووے‘ اُنہاندے جذبات چنگے وی ہِن تے پاکیزہ وی‘ او ہک نویں شاعر ہن‘ انہاندے اسلوب وچ ماہرانہ چابکدستی دی کتھائیں تھوڑ تھی سڳدی اے پر اے کوئی نویں گاٖلھ نی کیوں جو مہارت ہولے ہولے تے وقت گزرݨ دے نال نال پکی تھیندی اے۔ شعیب دا کلام ہر لیکھے تے ہر لحاظ نال قدر دانی تے حوصلہ افزائی دے قابل ہے۔‘‘

کریم بخش شعیبؔ پہلے اُردو شاعری کریندے ہَن‘ سرائیکی شاعری اُنہاں نہ کیتی ہئی ‘اُنہاندے دوست محمد امین (مقیم مدینہ منورہ) سرائیکی آلے پاسے توجہ کرائی‘ پہلے پہل سرائیکی وچ اُنہاندی کتاب ’’کچا گھڑا‘‘دے ناں نال شائع تھئی جینکوں وسیب دے لوکیں پسند کیتا‘ کتاب تے تاریخ یا سن اشاعت درج نہ ہووݨ دی وجہ توں اے کتاب اکادمی ادبیات یاٻئے انعامی مقابلیاں وچ تاں شریک نہ تھی سڳی البتہ وسیب دے صاحب ذوق تے سخن فہم لوکاں توں ایں کتاب داد تحسین حاصل کیتی ۔

اُردو توں سرائیکی آلے پاسے آوݨ دا ماجرا میں ایں سانگوں بیان کیتے جو شعیب دی شاعری وچ اُردو والا رنگ اَڄاں وی موجود اے ‘ اُردو ‘ عربی ‘ فارسی آلا رنگ ‘کوئی نویں یا انوکھڑی گاٖلھ کائنی ‘ سرائیکی دے ݙو وݙے ناں مولوی لطف علیؒ تے خواجہ فریدؒ دے کلام وچ وی ٻئے زباناں دے الفاظ موجود اِن۔ اساڈے اَج دے معروف شاعر سئیں اقبال سوکڑی ‘ سرور کربلائی ‘ قیس فریدی تے ٻئے مہاندرے شاعراں دے کلام وچ وی اُردو رنگ دی جھال نظر اَمدی اے ایہو مسئلہ صرف سرائیکی دا نی بلکہ ہر زبان دی شاعری وچ ٻئے زباناں دے الفاظ موجود ہوندن ‘ پر اوپری زبان دے لفظ جتنے گھٹ ہوون اتنا چنڳا ہوندے۔

اپݨے وسیب وچ اَج کل سرائیکی شاعری دے عروض دی بحث چلدی پئی اے ‘ کجھ حضرات عربی ‘ فارسی عروض دی مخالفت کریندے ہوئے تل وطنی تے دیسی عروضی نظام تے زور ݙیندن ‘ اُنہاندا آکھݨ اے ہے جو اساݙے ہزاراں سالیں توں موجود تل وطنی عروضی نظام وچ کوئی جھول کائنی‘ سرائیکی دے بزرگ شاعراں وی ایں نظام اِچ شاعری کیتی ‘ اَج جیرھے ’’مارکیں‘‘ کوں تل وطنی عروض دی سمجھ کائنی او خواجہ فریدؒ کوں وی بے وزن شاعر بݨائی کھڑن‘ اے سارا رپھڑ تے ڳڑدھال بدیسی تے اوپرے عروض سسٹم دی وجہ توں پیدا تھئے۔میں علم عروض نی ڄاݨدا پر ہک گاٖلھ دا میکوں پک اے جو اوپری تے بیگانی ہرشے فساد دا موجب ہوندی اے ۔میکوں ذاتی طور تے اپݨے دیس ہر دیسی شئے نال پیار اے۔

خیر! اے ہک علمی بحث اے ‘ عالم لوک کریندے رہسن میکوں اپݨے ابّے سئیں دے ناں وانگے کریم بخش (میݙے ابّے سئیں دا ناں وی ایہو ہے) چنگاٖ لڳے پرتخلص ’’ شعیب‘‘اوپرا لگے۔میں شاعر کائنی ‘قافیہ ردیف تے مطلع مقطع وی نی ڄاݨدا پر میکوں ایں گاٖلھ دا وسواس اے جو شاعری دے مقطعے وچ اوپرا لوظ شعیبؔ اڑاند پیندا ہوسے‘ بہرحال میݙی ایں ساری رام کہانی دا مطبل اے ہے جو جتنا تھی سڳے اپݨے آپ کوں دیسی بݨائوں تے ناں تے تخلص وی دیسی ہوون تاں واہ واہ ہے۔

جیویں پہلے گاٖلھ کر آیوں جو’’سچے موتی‘‘ غزلیں دا مجموعہ ہے ‘ ایندے وچ کوئی شک نی جو ’’سچے موتی‘‘ وچ غزلیں آلی بہار تے خشبو نمایاں طور تے موجود ہے پر ڈھیر ساریاں غزلاں پڑھو تاں ایویں لڳدے جیویں اساں شیخ سعدی یا علامہ اقبال دیاں اصلاحی نظماں پڑھدے بیٹھے ہو ووں‘ کریم بخش شعیب دی اے ٻہوں خوبی ہے جو اُنہاندے کلام وچ اصلاحی رنگ نمایاں ہے ۔تے او اپݨی دیسی دھرنال نظم نما غزل لکھدن۔کریم بخش شعیب دے اصلاحی کلام کوں ݙیکھ تے اساں آکھ سڳدوں جو اُنہاندا کلام ’’ادب برائے زندگی‘‘ دے معیار تے پورا لہندے۔ اساݙے کجھ شاعر یکسانیت دا شکار تھی ویندن ۔ انہاندے مقابلے وچ کریم بخش شعیب دے کلام وچ اساکوں نصیحت دے نال نال اپݨی مٹی تے مٹی دی خوشبو ‘اپنا وسیب تے وسیب دے لوکیں نال پیار آلی گاٖلھ ملدی اے ‘ ہک شعر ݙیکھو:

اساں اوندے کیتے اپنی شعیب جان ݙے چھوڑی

جیرھا لوکاں کنوں پُچھدا ودّے جو پیار کیا شئے ہے

شعیب جتھاں پیار تے محبوب دی گاٖلھ کریندے اِتھاں او محبوب دی بے وفائی تے اوندے لاݙ پیار بارے جتھاں ’’پل ہے تولہ پل ہے ماسہ‘‘ وَس پے ڳیوں فنکار کہیں دے‘‘ جہے سُوہݨے شعر آکھدے اِتھاں:

سُوہݨے کائنی یار کہیں دے

سہندے نی تکرار کہیں دے

جہے شعر آکھ تے ’’پل وچ تولہ پل وچ ماسہ‘‘ آلے سُوہݨے محبوب بارے خواجہ فریدؒ سئیں دی اے گاٖلھ جو ’’سُوہݨیاں دے وچ گاٖلھ وفا دی؟ میں اے گاٖلھ نہ مناں ۔‘‘ دی تائید کریندا نظر اَمدے۔

دوستو!کریم بخش شعیب دے کلام وچ سُوہݨے شعر تے سُوہݨیں دی گاٖلھ دے نظارے تہاکوں جاہ جاہ تے ملسن‘ اِتھوں پتہ لڳدے جو اُنہاندی شاعری صرف وعظ تے نصیحت دی شاعری نی بلکہ ایندے وچ ہوا تے خشبووانگے پیار محبت دے او جذبات وی موجود ہِن جینکوںاساں محسوس تاں کر سڳدوں پر قید نی کر سڳدے۔ ایویں وعظ نصیحت دی گاٖلھ آاوے تاں اوہک اَݨ پڑھ ڄٹ توں پہلے خود اونکوں ہتھ پیندے نظر اَمدے جیرھے اپݨے آپ کوں مذہب دا ’’ٹھیکیدار‘‘ سمجھدن‘ جنہاں لوکاں دے اعتقاد خراب کیتن ‘ جنہاں مسلکیں دیاں ہٹیاں کھول تے لوکیں کوں کان و کان کیتے ‘ایجھیں لوکیں بارے خواجہ فرید سئیں ’’ملاں نہیں کہیں کاردے ‘ شیوے نہ ڄاݨن یار دے‘ سمجھن نہ بھیت اسرار دے‘ ونڄ کنڈ دے بھرݨے تھئے دڑیں‘‘ دی گالھ کر ڳن‘ ایویںاُنہاں بارے کریم بخش شعیب آکھدے:

دلاں دے وی اندر اسلام ہووے

فقط چہرے تے ݙاڑھیاں نی چہیدیاں

ایندے نال نال کریم بخش شعیب وسیب دے جاگیرداریں ‘ تمنداریں تے ظالم و�ݙیریں کوں وی اے آکھ تے شرمشتار کیتے جو

وݙیریں چا بݨائے اپݨے کیتے تاج محل یارو

میں او مظلوم ہاں ہر دور وچ کھولیں دے وچ رہ ڳیاں

ایویں انگریز دی غلامی توں آزاد تھیوݨ دے بعد جئیں طرح انگریز دے ایجنٹ غرداریں دے ہتھ اساں آیوں تے جیرھا حال انہاں اساݙا بݨائے ایندا نقشہ شعیبؔ ایں طرح بݨیندے:

غلامی توں نکل تے قوم غداریں دے ہتھ آ ڳئی

بݨائی ہے زندگی ساݙی اُنہاں ڈھور ڈنگر وانگے

سیاݨے آکھدن جو ناں بھاویں کہیں بندے دا ہووے تے یا کہیں کتاب دا ‘ ناں دا اثر ضرور ہوندے ‘ کریم بخش شعیب دی کتاب دا ناں’’سچے موتی‘‘ ہے تاں ایندے وچ جتھاں دھی جہی خدا دی عظیم نعمت تے خوش نہ تھیوݨ آلئیں کوں اے شعر

ولا آ ڳئیں جہالت دے فریب اِچ

تیکوںدھیریں نماݨیاں نی چہیدیاں

آکھ تے شرمشار کیتے اتھاں لُٹ مار کر تے محل اُسارݨ آلے ’’عقلمند‘‘ کوں ایں طرح مخاطب کیتے:

جیرھا دنیا کوں لُٹ تے مال تے دولت بݨیندا پے

اوں پاڳل کوں شعیبؔ آکھو اِتھائیں جاگیر رہ ویسے

شعیب دی کتاب ’’سچے موتی‘‘ وی آندی پئی اے ‘ اسلامی جنتری دا نواں سال 1431ھ تے نواں مہینہ محرم شریف وی آوݨ والا ہے‘ ایں موقعے تے شعیب سئیں جیرھا پیغام ݙیندن یا جیرھی پیامی گاٖلھ کریندن او پلے ٻدھݨ دی ہے:

زمانے دے یزیداں اڳوں شبیرؓ بݨ تے رہ

بھلا ݙے جیت کیا شے ہے بھلا ݙے ہار کیا شئے ہے

’’سچے موتی‘‘ وچ اپݨی ذات توں ودھ تے جڳ جہان دی گاٖلھ کرݨ آلے پیامی شاعر بارے وسیب دے لوک ڄاݨݨ چہسن تاں میں اے وی عرض کیتی جُٖلاں جو سئیں کریم بخش شعیب 1964ء وچ خان پور وچ پیدا تھئے ‘ ابّے سئیں دا ناں عبدالعزیز تے ذات دا بھٹی ہے ‘ ایم اے تک تعلیم حاصل کیتی تے شاعری دا اُستاد قاصر جمالی کوں بݨایا ۔ پکا جاہ ٹکاݨہ تاں گڑھی اختیار خان دے نیڑے وستی پیرا بلوچ تحصیل خان پور ہے پر روزی روزگار سانگے اَج کل مدینے شریف رہندے‘ فون تے رابطہ پہلے توں ہا پر ’’جھوک‘‘ دفتر آئے تاں ملاقات تھئی ‘ ٻہوں چنڳے تے بھلے مانس نینگراِن‘ جتنے چنڳے شاعر ہِن اوں توں ودھ چنڳے انسان تے چنڳے دوست ہِن ‘ اپݨی دھرتی ‘ اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال انہاں کوں ݙاڈھا پیار اے۔ میں سمجھداں اپݨی مٹی نال پیار دے جذبے وچ اُنہاندا اپݨا کوئی کمال نی بلکہ اے سارا کمال ست دریاویں دی سر زمین  سرائیکستان تے اوں ’’سندھ ساگر‘‘ دا ہے جیرھا سرائیکی ماء دھرتی دے سینے تے کھیݙدے تے ولا خواجہ فریدؒ دی درگاہ (کوٹ مٹھن) آ تے سارے دریاایں تہذیبی کھیݙ وچ اوندے نال رَل ویندن۔

سندھ دی مݨ تے سرائیکی ماء دھرتی جتھاں ہک پاسے مولوی لطف علیؒ‘ خواجہ فریدؒ ‘ قیس فریدی ‘ امان اللہ ارشد تے ٻئے پاسے نور محمد سائل ‘ اقبال سوکڑی ‘ احمد خان طارق تے عزیز شاہد جہے سینکڑاں سرائیکی شاعر پیدا تھئے ۔اُتھاں خان پور دی بھاگ بھری دھرتی تے سئیں کریم بخش شعیب وی پیدا تھئے۔ عظیم تہذیب دی وارث خان پور دی ماء دھرتی ایں واسطے وی عظیم ہے جو انگریزاں دے خلاف تحریک آزادی  دے وݙا مرکز خان پور ہا‘ عظیم حریت پسند تے ریشمی رومال تحریک دا بانی مولانا عبید اللہ سندھی اِتھائیں آسودہ خاک ہِن‘ حضرت خواجہ دُر محمد کوریجہ ‘ حضرت خواجہ محمد یار فریدی ‘ مولانا سراج احمد مکھن بیلوی‘ خلیفہ غلام محمد سئیں ‘ حضرت درخواستی ‘ حضرت سراج اہلسنت ‘ مولانا عبدالشکور دین پوری‘ مولانا خورشید احمد فیضی تے ایہو جیہاں سینکڑاں اُچیاں ہستیاںتے ڄیٹھہ بھٹہ ‘ شیخ عبدالستار ‘ گڑھی ‘ فریدآباد ‘ دھریجہ نگر ‘ پائی آہستہ ظاہر پیر جہے روحانی تے علمی مرکز خان پور وچ اِی ہِن۔

ایندے وچ کوئی شک نی جو خان پور بختیں تے بھاڳیں آلی دھرتی اے پر ایندا بھاڳ تے بخت ہمیشہ ایندا جرم بݨیا رہ ڳے‘ ہمیش اینکوں دھاڑے لڳدے رہ ڳن‘ دھاڑیل لوکاں اینکوں ضلع توں تحصیل بݨایا ‘ ایندا قومی اسمبلی دا حلقہ لسانی بنیاد تے ونڈ ݙتا ‘ ایندا جنکشن ختم کیتا ‘ چاچڑاں ریلوے لائن دی پٹڑی اُکھاڑ گھدی ‘ ایندا نشتر گھاٹ نہ بݨݨ ݙتا‘ ایندی روہی دیاں زمیناں کھسیاں ‘ ایندیاں مِلاں تے کارخانے بند کیتے ۔ ڳنے دی جیرھی ہک مل بچ ڳئی اوندے وچوں مقامی لوکاں کوں ٻاہر کڈھ تے اُنہاں دا ’’سر عام معاشی قتل کیتا ‘انہاں لوکاں توں صرف اُنہاندا روزگار اِی نی اُنہاندی تہذیبی شناخت تے قومی سُنڄاݨ وی کھسݨ دی کوشش کیتی ڳئی ۔ قدم قدم تے سرائیکی دیس دے لوکاں دی ہتک تے توہین کیتی ڳئی‘ انہاں کوں بودن بکھن تے کودن آکھیا ڳیا۔ انہاندی زبان کوں لہجہ سݙیا ڳیا‘ پاکستان سانگے بے مثال قربانیاں دے باوجود سن آف سائل کوں ’’شہریت‘‘ دے اصل حق توں محروم کیتاڳیا۔ استحصال کرݨ آلیاں سکھ اپݨے تے ڈُٖکھ اوندے کھاتے پا تے اونکوں ’’پناہ گیراں‘‘ آلی کار جیوݨ یا ’’پناہ گیر‘‘ تھیوݨ تے مجبور کر ݙتا ڳیا انہاں حالات تے ایہو جہے موقعے تے کریم بخش شعیب جہے دھرتی ماء پتریں اوپری زبان چھوڑ تے اپݨی زبان وچ شاعری دے ذریعے سرائیکی بانگاں ݙیوݨ پئے ڳے۔شعیب صاحب تے ایہو جہے ٻئے دوستیں دا کم تاریخ ساز ہے تے اے آوݨ والے چنڳے دور دی بشارت وی ہے۔

میݙی گاٖلھ لمبی تھی تے موضوع توں ہٹ ڳئی ہووے تاں معافی چاہنداں ‘ کیا کریجے مجبوری اے ‘ وسیب نال تھیوݨ آلی صدیں دی وانجھ دا ڈُٖکھ اتنا ہے جو مسئلہ یا گاٖلھ کوئی ہووے اندر دا ڈُٖکھ باہر آ ویندے ۔ کتاب دی اشاعت تے میں سئیں کریم بخش شعیب کوں مبارکباد پیش کرینداں تے اُنہاں واسطے دُعا گو ہاں اللہ سئیں انہاں دے قلم وچ ٻئی طاقت تے قوت عطا فرماوے‘ ایندے نال سئیںدلنور نور پوری دا وی شکر گزار ہاں جو انہاں کتاب دے سارے مراحل اپݨی نگرانی وچ طے کرائن۔

قومی زبان

اردو آلے مارکہ اکثر لکھدن جو قومی زبان اردو ہے تے باقی علاقائی زباناں ، میں سمجھداں جو اے عنوان ای غلط اے، پاکستان دیاں قومی زباناں او ہِن جیرھیاں پاکستان ا چ رہݨ آلیاں قوماںالیندین، پاکستان دے حکمرانیں اردو کوں سرکاری زبان بݨائے فیصلہ غلط یا صحیح ؟ اے ہِک الگ موضوع اے ۔ میں اے ڳالھ ݙسݨ چہنداں جو پاکستان دیاں قومی زباناں سرائیکی ، سندھی، پنجابی، پشتو، بلوچی، پوٹھوہاری، براہوی تے ٻیاں او زباناں ہن جیرھیاں جو پاکستان وچ رہݨ آلیاں قوماں الیندن۔ اردو پاکستان دے کہیں علاقے دی زبان کائنی، اردو ہک لشکری تے بݨاوتی زبان اے ، ایندا اپݨاں خطہ زمین کوئی کائنی۔ اے زبان ہندوستان ا چ بݨائی ڳی تے ایندی اصل ہندی اے ۔ جیویں جو ہندی ا چ  آکھیا ویندے ’’آپ کونسی بھاشا بولتے ہیں‘‘ اِتھوں پتہ لڳدے جو لفظ بھاشا دی جاہ تے زبان کوں لاتا ڳے تے اینکوں اردو آکھ ݙتا ڳے، ایویں اردو لغت چا تے ݙیکھو تے اڳوں پڑھدے ونڄو تاں ہر لفظ تے نالی لکھیا کھڑا ہوسے جو اے لفظ ہندی دا ہے، اے لفظ عربی دا ہے، اے لفظ فارسی دا ہے ، اتھوں پتہ لڳدے جو اردو دا اپݨاں کجھ کائنی ، اردو آلئیں اردو کوں مشہور کرݨ یا زوریں ریت تھپݨ کرݨ سانگے آکھ ݙتے جو اردو مسلمانیں دی زبان اے۔ بابائے اردو مولوی عبدالحق ایں حد تک جہالت کھنڈائی جو ’’مسلمانوں کی زبان صرف اردو ہے باقی سب کافروں کی زبانیں ہیں۔‘‘ حالانکہ زبان دا کوئی مذہب نی ہوندا جیویں جو سرکارِ دو عالمؐ وی عربی ٻولیندے ہن تے آپ دا وݙا منکر ابو جہل وی عربی ٻولیندا ہئی ، ایویں صرف ہک نی کائنات دی کہیں وی زبان کوں تساں گھن گھنو اوندا کہیں خطے یا کہیں قوم نال تاں تعلق تھی سڳدے مذہب نال نی تھی سڳدا۔ اردو کوں مسلمان کرݨ دا نتیجہ اے تھیا جو او غیر مسلم جیرھے ایںزبان دی ترقی واسطے کم کریندے پے ہن ، پرے تھی ڳئے، ول اے تھیا جو ہندوستانی سرکار اردو دے رسم الخط کوں ختم کر تے دیو ناگری گھن آئی ، احٖ ہندوستان ا چ  جتھاں ایں زبان کوں بݨایا ڳے ، پڑھݨ والا کوئی کائنی خود اردو آلیں دیاں اولاداں وی اردو کوںنی پڑھ سڳدیاں پر ہندوستانی سوچ دے بعض پاکستانی حکمرانیں اردو کوں پاکستان دی باد شاہ زادی بݨا تے پاکستانی زبانیں دی ڳچی گُھٹ ݙتی اے ، اردو وجہ توں دنیا دی سب توں وݙی مملکت ݙو ٹوٹے تھی ڳی اے ول وی اساݙے حکمرانیں کوں سمجھ نی آئی، او احٖ وی  پاکستان دی قومی زبانیں کوں علاقائی زباناں آکھ تے قومیں دے پھٹ تے لوݨ بُٖرکیندن، احٖ ضرورت ایں ڳالھ دی اے جو پاکستانی زبانیں کوں قومی زبانیں دا درجہ ݙتا ونڄے۔

بنگالیں اردو کوں سرکاری زبان دا درجہ ݙیوݨ تے پہلے ݙینھ توں اعتراض کیتا ہئی مغربی پاکستان وچ وسݨ آلیں قومیں کݙاہیں اعتراض نہ کیتا ہئی پر اردو اشرافیہ تے پنجابی اسٹیبلشمنٹ رل تے اردو تے انگریزی کوں پروان چڑھایا تے پاکستانی زبانیں کوں داپھ تے رکھ ݙتا تے ول قدم قدم تے پاکستانی قومیں دی زبان تے ثقافت دی توہین کیتی ڳئی ۔ اردو کوں بر تر تے ٻے زبانیں کوں کم تر آکھیا ڳیا، اردو تے انگریزی کوں اعلیٰ لوکیں دی زبان تے ٻی زبانیںکوں جاہل تے ڈھڳیں دی زبان بݨا ݙتا ڳیا، اپݨے واسطے وݙے وݙے القابات تے آپ کوں آپ ’’اہل زبان ‘‘سݙوایا ڳیا ، جݙاں جو جیرھے حقیقی معنے وچ ایں خطے دے اصل وارث ہن تے جنہاندیاں زباناں مصنوعی نی اصل ہن، انہاندے زباناں کوں تے خود انہاں کوں بودن ، بھکن تے کؤدن دا ناں ݙے ݙتا ڳیا جیندے نتیجے وچ مقامی لوک سوچݨ تے مجبور تھئے، جو جیرھی زبان دا ایں پاکستان ا چ کوئی تِڑ تاݙا تے تاݨاں پیٹا کائنی اساں اونکوں اپݨے سر تے ٻلہائے تے اونکوں سرکاری زبان من ڳھدے ، سکولیں تے کالجیں ا چ وی ایہا زبان پڑھدے امدوں ، ول وی راضی کینھی، کیوں؟ اساں سوچ ا چ پئے ڳیوسے جو ادارے وی ہیں زبان دی ترقی سانگے بݨائے ڳن، ارباں کھرباں روپے وی اردو دی ترقی تے خرچ تھیندے پن، ساری حکومتی مشینری تے ذرائع ابلاغ وی رات ݙینھ اردو اردو لائی پِن ، ہر شہر ا چ اردو بَزار وی بݨا ݙتے ڳن، اردو کالج تے اردو یونیورسٹیاں وی بݨا ݙتیاں ڳن اساں ول وی چُپ ہیسے، پراساں جݙاں اپݨی زبان تے اپݨی سنڄاݨ دی ڳالھ کریندوں تاں ول ایہے اہل زبان اینکوں لسانی تعصب اکھیندن ، کیوں؟ ول اے سوال پیا تھیا جو اے تعصب اے تاں ول اردو کیا ہے؟ لسانی بنیاد تے وسیب دے لوک تعصب ناں دے لفظ دے وی سُونہے کائناں ہَن پر تعصبی لوکیں زبان دے ناں تے ایجھا فتور تے فتنہ کھنڈائے جو احٖ ہر آدمی دا دل زخمی اے تے او اردو دی جاہ تے اپݨی زبان دی ڳال کریندے ، پر اساں ول وی اکھیندوں جو اصل رابطے دی زبان سرائیکی بݨدی ہئی کیوں جو وادی سندھ، اڄوکے پاکستان دی اصل اے تے چارے صوبیں ا چ ٻولی تے سمجھی ویندی ہے، پر حکومتی ݙنڈے نال پاکستان ا چ اردو رابطے دی زبان بݨ ڳی اے ،ہُݨ جتنا ایندا مقام بݨدے اینکوں ݙتا ونڄے ، سکولیں وچ وی پڑھائی ونڄے ، پر جیرھا حق دھرتی دی اصل زبانیں دا ہے انہائیں کوں ݙتا ونڄے۔ حکمران پاکستان دے قومیں کوں اتنا خوار تے پَچی نہ کرن جو او ہِک ڄہاڑے تنگ آ تے اردو دا ناں سݨݨ وی گوارا نہ کرن تے ولا اردو دا او حشر تھیوے جیرھا جو ہندوستان ا چ تھئے۔ اے ڳالھ پلے ٻدھ گھنݨی چہیدی اے جو وݨ تے چڑھ تے پیلے رنگ دی لُوت ٻوٹی وقتی طور تے وݨ کوں سُکا تاں سڳدی اے پر وݨ دیاں ڄڑھاں نی کَپ سڳدی۔ اردو کوں لُوت نہ بݨایا ونڄے ، اردو دیاں اپݨیاں ڄڑھاں کائنی تاں اے ڄڑھ آلیں توں فیض حاصل کرݨ آلی بݨے۔اردو کوں اَلُوچ کرݨ تے اینکوں سر تے چاڑھݨ دا سب توں وݙا کردار پنجاب دا ہے جو پنجاب تے اردو اشرافیہ اینکوں مسلمانیں دی زبان دا ناں ݙے تے ہتھیار دے طور تے استعمال کیتے تے جئیں وی اردو دے مقابلے وچ اپݨی دھرتی، اپݨی مٹی، اپݨی زبان تے اپݨی سنڄاݨ دی ڳالھ کیتی اے تاں پنجابی تے اردو اشرافیہ اونکوں ایں ڳالھ کوں اسلام دشمنی تے پاکستان دشمنی دا ناں ݙے تے سِر بھن ݙتے۔ پنجابی اسٹیبلشمنٹ ، حکمرانی دی پُھوت تے لُٹ مار دے شوق اِچ اپݨی پنجابی زبان دا وی ٻیڑا ٻوڑیے تے ٻی زبانیں کوں وی برباد کیتے۔ اردو تے پنجابی اشرافیہ ٻہوں وݙا جرم کیتے ، او پاکستان ا چ وسݨ آلے قومیں توں معافی وی منگن تے پاکستانی قومیں کوں قومی زبانیں دا درجہ ݙیون۔

برطانیہ توں آئے ہک دوست اے ݙس تے حیران کر ݙتا جو برطانیہ وچ پنجابی وی پڑھائی ویندی اے، میں آکھیا او کیویں؟ تاں اوں ݙسیا جو برطانیہ وچ ابتدائی تعلیم ماء ٻولی ا چ پڑھائی ویندی اے، کیوں جو پنجابی اتھاں ڈھیر اِن، ایں سانگے اتھاں پنجابی پڑھاوݨ دا وی انتظام اے۔

سندھ ا چ ماء ٻولی دی تعلیم انگریزی دور توں ݙتی ویندی اے، سندھ ا چ سرکاری دے نال پرائیویٹ تعلیمی ادارے پابند ہن جو او سندھی لازمی پڑھاوِن، پر سندھ ا چ وانجھ اے ہے جو ٻالیں کوں سندھی تاں پڑھائی ویندی اے پر انہاں ٻالیں کوں انہائیں دی ماء ٻولی توں محروم رکھای ویندے جنہاں دی ماء ٻولی سندھی کینھی، جیویں سرائیکی سندھی دے بعد سندھ دی سب توں وݙی زبان اے پر کہیں سرائیکی ٻال کوں اوندی ماء ٻولی نی پڑھائی ویندی جو کہ ماء ٻولی ا چ تعلیم دے مسلمہ اصول دے خلاف ا۔ عجب ڳال اے جو برطانیہ ا چ پنجابی پڑھائی ونڄے ، خیبر پختونخواہ ا چ سرائیکی پڑھائی ونڄے ، سندھ ا چ سرائیکی ٻال کوں اوندی ماء ٻولی توں محروم رکھیا ونڄے، اے ٹھیک کینھی۔

فیض فریدی

سرائیکی شاعری دا دامن سمندر والی کار ٻہوں وسیع ہے ۔ سرائیکی شاعراں دیاں کوششاں نال اَحٖ سرائیکی ادب دا خزانہ شاعری دے اَݨ مُل ہیرے تے جواہرات نال بھریا پئے ۔ میں سمجھداں سرائیکی شاعر ماء ٻولی دے اے جھئیں قابل فخر پُتر ہِن جہڑے سالاں نئیں بلکہ صدیاں توں سرائیکی ادب دی تسّی بھوئیں کوں اپݨے جگِر دی رَت دا پیچ پلیندے آندے ۔ فخر دی گاٖلھ ایہ ہے جو سرائیکی شاعراں اوں ویلھے وی قوم کوں آزادی تے حُریت دا درس ݙتا جہڑے ویلھے قوم دے غدار دھرتی دے وفاداراں دے سر لہوا تے سر دے خطاب تے القاب حاصل کریندے پئے ہن ۔ اوں ویلھے سرائیکی زبان دے عظیم شاعر حضرت خواجہ غلام فریدؒ اپݨے کلام وچ سرائیکی قوم کوں حریت دا درس ݙتا تے آکھیا:

اپݨی نگری آپ وسا توں

پٹ انگریزی تھاݨے

میݙے سامݨے فریدی مکتب دے لائق تے سمجھدار خطابی سئیں فیض فریدی دا مجموعہ کلام ’’ٻیٹ تے ٻیلا‘‘ موجود ہے۔ کتاب پڑھ کے ݙاڈھی خوشی تھئی اے ۔ ایہ ڄاݨ کے ہاں ٹھر ڳئے جو سئیں فیض فریدی اپݨی کتاب دے ناں والی کار اپݨی شاعری وچ وی ٻیٹ تے ٻیلا دی گاٖلھ کیتی ہے ۔ فیض ؔ فریدی نے ٻیٹ دے لئی لاݨے ، جھوکاں ، جھوپڑیاں ، کاہئیں ، کانے ، ساوݨ دے پاݨی دیاں مستیاں تے ٻیٹ دے اندر وَسݨ والے خوشبو جذبیاں دے مالک پَری چہرہ لوکیں دی گاٖلھ کیتی ہے ۔ ایں حوالے نال فیضؔ فریدی دی کتاب اسم بہ مسمیٰ تھی ڳئی ہے۔دُعا ہے جو رَبّ العزت اپݨے حبیبؐ دے صدقے فیضؔ فریدی دے فریدی کلام وچ مزید فیض تے برکت پاوے ۔

فیض فریدی چنڳا شاعر ہووݨ دے نال چنڳا آدمی وی ہے ۔ جھوک دے سنگتی حسنین شاہ رضوی ملوایا ، ولا دلنور نور پوری انہائیں دے مشاعرے تے سناواں وی گھن ڳئے ، چنڳے شاعر تے چنڳے آدمی ہِن ۔

انقلاب دی گاٖلھ دیوانہ کریندے

دیوانہ ، مستانہ ، پروانہ ، یتیم ، مسکین ، بسمل ، وسمل ، بے رنگ ، بے تاب ، پُرسوز ، پُر درد ، فریادی ، کمزور ، دِل سوز ، نادان ، غلام ، ٻاہنا ، نوکر ، غریب ، شیدا سرائیکی ، باندا ، بردا ، سائل ، سوالی ، موالی ، مجنوں ، نماݨاں ، نادار ، پُر عیب ، پریشان ، پُر خطا ، عاصی ، مزدور ، ناقص ، دلبند ، دلچور ، اَݨ ڄاݨ ، نادان ، ابتر ، عارض ، فارق ، گگدام ، خاکی ، نادم ، ناچیز ، بے زور ، فانی ، بیدم ، مجروح ، مہجور ، زخمی ، مفلس ، خادم، شودا ، ناشاد ، بے وس ، اَݨ پھر ، اُشتر ، گدا ، فقیر ، ارمان ، فریاد ، پُرنم ، پُرخوف ، بے زر ، پردیسی ، بے مُل ، بے شُم ، خاموش ، مدہوش ، بے دام ، بدنام ، بے خود ، مغموم ، ملنگ ، بے کس ، ملنگی ، منگتا ، پاندھی ، بیدل ، مجبور ، بے حال ، غمگین ، اُداس ، عاجز ، گاٖلھا ، بھولا ، کملا۔ اِنہاں دے علاوہ ایں مفہوم دے ٻے وی اَݨ ڳݨت شاعرانہ تخلص سرائیکی شاعری وچ موجود ہِن ، تنقید کرݨ آلے اساݙے اُتے کِھلدن تے آکھدن کیا تہاݙے شاعریں کوں چنگے تخلص نی مِلدے ۔؟ اعتراض کرݨ آلئیں وچ غیریں دے نال اپݨے وی ہوندن ۔ ایں بارے میݙا نقطہ نظر ایہ ہے جو شاعر اپݨے وسیب دا ترجمان ہوندے ۔ اوندی سوچ ، اوندی فکر ، اوندا خیال ، اوندا شعر ، اوندا ݙوہڑا ، اوندا ماہیا ، اوندا گیت ، اوندی کافی ، غزل ، غرض اوندا ہک ہک لفظ ، اوندی زیر زبر اوندا ناں ، اوندا تخلص تے او خود اپݨے وسیب وانگوں ہوندے۔ جیویں سرائیکی وسیب وچ ڈُٖکھ درد اِن ۔ شاعر ، اُنہاندی شاعری تے اُنہاں شاعراں دے تخلص وی اونویں ہِن ، وسیب تے وسیب دے لوکیں وچ جیویں عاجزی ، انکساری ، نِوڑت تے نمانتا ہے ۔ اینویں اُنہاندے قلمی ناں تے تخلص ہِن، اَحٖ سوال اے نی جو کیا سرائیکی شاعریں کوں چنگے تخلص نی مِلدے بلکہ سوال ایہ ہے جو سرائیکی وسیب تے اوندے وسیبیاں دے نال اوندے شاعراں کوں ایں حال تک کئیں پڄائے؟ جیکر ایں گاٖلھ دا پیرا چائوں تاں گاٖلھ کِھلاں کرݨ آلے غیریں دے نال اُنہاں نادان ، اَݨ ڄاݨ تے بے سُنڄاݨ اپݨیں تک وی پُڄسے جیڑھے ظلم تاں سہندن بغاوت نی کریندے ۔ سچی آکھیے:

کملا کملا لوک اَکھیندن کملا تئیں سݙوایا ہے

آئو! وَل تہاکوں ہک واقعہ سُݨائوں ، جھوک دے دفتر ٻیٹھے ہاسے ، استاد سرور کربلائی دے جگری یا تے اساݙے بزرگ دوست غلام حُر خان کندانی بلوچ ، سرائیکستان دی گاٖلھ کریندے ٻیٹھے ہن تے آکھدے ٻیٹھے ہن جو وسیب دے وݙے تے ’’سیاݨے‘‘ سیاستدان تاں صوبے دی گاٖلھ نی کریندے ، تساں ’’گاٖلھے‘‘ کیا کریسو ، اتنے تئیں ہک نینگر ٹھک تھئے ، اسلام ترٹ ݙتس ، غلام حُر خان و علیکم السلام آکھ تے پُچھدن ، سئیں آپ شاعر ہیوے؟۔ جواب ملیا ’’جیا سئیں ! ‘‘ ۔ ’’تہاݙی تعریف‘‘ ول پُچھیا ۔ ’’ سئیں میکوں دیوانہ بلوچ آکھدن‘‘ دیوانہ جواب ݙتا ۔ غلام حُر خان آکھدے’’ لاحول واللہ، ہک سپ ݙوجھا اُݙݨاں ، پُتر! گاٖلھ اے ہے جو دیوانہ بلوچ تے شاعر اُنہاں ساریاں دا مطلب ہکو ہے ، دُہرے وَلے مارݨ دا فیدہ؟‘‘

جھوک دی کچاری ساری کِھل پئی ، غلام حُر خان دا مطبل وی ہتک یا توہین کرݨ نہ ہا بھل ساریں کوں کِھلاوݨ ہا پر جیکر اساں گاٖلھ تے گہرائی وچ ونڄ تے غور کروں تے پچھوں جو تاریخ وچ کتنے سیاݨے انقلاب گھن آئن؟ کیرھے ’’عقل وند‘‘ ہوا دے مخالف رُخ تے سفر کیتے؟ کیرھے ’’سیاݨے‘‘ تخت چھوڑ تے تختے کوں ڳل لائے؟ کیرھے ’’ذی شعور‘‘ مخمل تے قالیناں چھوڑ تے کنڈیں دا پندھ کیتے؟ یار! سچی گاٖلھ تاں ایہ ہے جو جیرھے وی اینویں کریندے رہ ڳن او سارے گاٖلھے بھولے تیدیوانے ہِن ۔ جیکر تاریخ دے اپݨے اُبترائوں تاں کل انگریز کوں ’’ظل الٰہی‘‘ دے خطاب ݙیوݨ والے ایہے ’’وݙے‘‘ تے ’’سیاݨے‘‘ سیاستدان ہِن ، اَحٖ وی غور کروں تاں انگریزاں دی معنوی اولاد دے سامھے ایہے سیاݨے تے وݙے سیاستدان سجدہ ریز ہِن ، جݙاں جو سرائیکی وسیب دا دیوانہ وی خود اپݨے شاعریں کوں سنیہا ݙیندا ٻیٹھے۔

اینویں مفتا وقت ونڄا نہ ہُݨ ، توں اپݨی سوچ تے خیال بدل

کر گاٖلھ نہ چلے مندری دی ، توں رویہ وقت دے نال بدل

ہُݨ چھوڑ دیوانہؔ پن اپݨا ،ہر لفظ بدل ہر گاٖل بدل

آوے کہیں دے سر تے آلس دی کئی شام نہ شام دیاں گاٖلھیں کر

جے آپ کوں شاعر سݙواݨا ہئی تاں وت عوام دیاں گاٖلھیں کر

سرائیکی شاعری دے ذریعے سرائیکی ماء ٻولی دی محبت ، سرائیکی قومی سُنڄاݨ تے اپݨے وطن سرائیکستان دی ڳول دا جیڑھا پندھ نور پور نورنگا دے ہک ’’کملے‘‘ دلنور نور پوری چالھی سال پہلے چُݨیا ہا ، اَحٖ اوں پندھ تے سئیں دیوانہ بلوچ جہے ہزاراں دیوانے ٹُر پِن ، میکوں پک اے جو جیویں ہر انقلاب کہیں دیوانے دے جگر دی رَت وچوں پیدا تھیندے ، اینویں سرائیکستان دا انقلاب وی دیوانہ بلوچ جہے دیوانے گھن آئوسن۔

اسلم بھٹی

’’ لعل تے ہیرے‘‘ سئیں اسلم بھٹی دی پہلی کتاب اے جیویں ہر چنڳے کم دی ابتدا بسم اللہ نال تھیندی اے ایویں اسلم بھٹی وی اپݨے کم دی ابتدا ݙوجہانین دے سردارؐ دی حیاتی تے سیرت دی ڄاݨ سنڄاݨ توں کیتی اے ۔کتاب وچ آپ دی صورت تے سیرت بارے بنیادی ڄاݨ سنڄاݨ ݙتی ڳئی اے ۔ اے کتاب وݙیں دے نال نال طالب علماں سانگے وی ٻہوں مفید اے تے اساں اینکوں اپݨی نوعیت دی پہلی کتاب آکھ سڳدوں۔

سئیں اسلم بھٹی بارے ݙسی ونڄاںجو بھٹی صاحب پراݨا سنگتی اے، چھتڑیں لادی یاریں توں ودھ ایں سانگے ہے جو 11جون1990ء کوں اساں جھوک خانپوروں شائع کیتا تاں اسلم بھٹی پہلے ݙینھ توں اسیڈے نال ہا ۔5سال بعد جھوک 17نومبر1994ء کوں ملتانوں شروع تھیا۔ میں ملتان آڳیم روزی روزگار دے گرداب اِچ اے جوان وی ٹُٻی مارڳیا۔ ٹُٻی ایجھی ماریُس جو اَحٖ ویہہ سال بعد اَن اُبھریّ چلو کوئی ڳال نی 20سال بعد سہی ایویں سمجھو سرائیکی دی قسمت دا ستارہ ابھریے ایندا ثبوت ایہا کتاب ’’ لعل تے ہیرے‘‘ ہے ۔

اسلم بھٹی سرائیکی تحریک دا پراݨاں سنگتی تے جھوک دا بہترین لکھاری اے ۔ سرائیکی تحریک سانگے اسلم بھٹی ٻہوں کم کیتے ، انہائیں دے خذمتیں کوں کہیں صورت نی وساریا ونڄ سڳدا ۔

کونج چنانہہ دی تے سرائیکی شاعرات

محترمہ رضوانہ تبسم درانی دی کتاب بارے گاٖلھ بعد وچ کریسوں ، آئو پہلے میل شاونزم دی گاٖلھ کروں ، اونویں تاں ’’میل شاونزم‘‘ ساری دنیا وچ موجود اے ، اپݨے گھر دی حویلی توں گھن تے سارے جہاں تئیں تہاکوں مرد دی آمریت نظر آئوسے ، ٻیا تاں ٻیا ایں لعنت توں عرب وی محفوظ کائنی ۔ ترقی پذیر ملکاں خصوصاً اپݨے علاقے پاکستان تے افغانستان وچ تاں تریمت دی حالت ڈھیر پتلی ہے ، جیڑھے مذہب عورت کوں ماء ، بھیݨ تے دھی دے روپ وچ افضل ترین آکھیے ، اَحٖ اوں مذہب دے ناں تے تریمت کوں گھر دی نوکراݨی ، قیدݨ، مرد دا کھݙاوݨاں تے ٻال پیدا کرݨ آلی مشین توں ودھ اہمیت نی ݙتی ویندی ، تنگ نظر مذہبی پیشواواں دے نال وسیب وچ رہݨ والے بُتھی سوچ دے وݙیرے جیڑھے تریمت کوں انسان نی سمجھدے ، اساݙے وسیب دی تریمت کوں ،،ادھڑنگ‘‘ کیتا ہوئے اَحٖ تریمت کوں ، ادب ، ثقافت ، تجارت ، صنعت ، مکتب ، زراعت غرض جئیں میدان وچ ݙیکھوں پچھوں تے نظر آندی اے ، جیکر میں زیادہ پرے نہ ونڄاں صرف شاعری دی گاٖلھ چا کراں تاں سرائیکی مرد شاعر ہک لکھ ، ہک ہزار ، ہک سو ہک لبھ سڳداں جݙاں جو شاعرات شئیت ہک سو وی نہ لبھ سڳاں ، اِتھوں ظاہر تھیندے جو اساں حیاتی دے کہیں وی میدان وچ تریمت دی حوصلہ افزائی نی کریندے بلکہ سچ پچھو تاں سچی گاٖلھ اے ہے جو اساں مرد شعوری یا غیر شعوری طور تے تریمت دی ترقی دی راہ وچ وݙی روکاٹ ہیسے۔

شعر و ادب دی گاٖلھ کروں تاں مرد دے مقابلے وچ تریمت وݙی تے قدیم شاعرہ ہے ، اساݙے 80فیصد شاعر گھڑتو ہِن ، جݙاں جو تریمت تاں اَزلاں توں ،،نیچرل‘‘ شاعرہ ہے ، جئیں ویلھے اساں تریمت دی طرفوں خوشی دے موقعے تے ’’سہرے‘‘ تے غمی ویلھے ’’ویݨ‘‘ دی تاریخ پھرلیندوں تاں اساکوں پتہ لڳدے جو ایندی تاریخ اتنی پُراݨی ہے جتنی انسان دی خود اپݨی تریخ ، سوال پیدا تھیندے جو اے سہرے تریمت کوں کون لکھ ݙیندا ہا؟ اُنہاندا اُستاد کون ہا؟ انہاں کوں سہرے آکھݨ دیاں دُھناں کیرھا موسیقار تیار کر ݙیندا ہا؟ ویݨ ویلے المیہ تے خوشی ویلھے طربیہ ، موسیقی دی اے دِھر تے اے تاں کئیں سکھائی اے؟ویورا کروں تاں پتہ لڳدے جو اے سب کجھ نیچرل تے قدرتی ہے ، عورت کوں کہیں کجھ نی سکھایا بلکہ فطرت اوندی اُستاد تے رہبر اے ، البتہ مرد تریمت توں ٻہوں کجھ سکھیے، میں اپݨے ٻلپݨ ویلھے ڈھیر سارے ’’مولودی‘‘(نعت خواں) حضرت کوں اپݨے تریمتیں کولوں سہریں دی دِھر تے مولود دیاں طرزاں تیار کریندا ݙٹھے ، اے ٻئی گاٖلھ جو اَحٖ مرد شعر و ادب دے میدان وچ ٻہوں اڳوں تے چلا ڳے ، ٻہوں ترقی کر ڳے پر ایں ترقی دا راز وی ڳولوں تاں اساکوں ’’میل شاونزم‘‘ نمایاں نظر آئوسے۔ پر یاد رکھݨا چاہیدے جو مرد بھانویں اَسماناں تے پُڄ ونڄے ، پیغمبر دا درجہ پا گھنے وَل وی تریمت پیغمبر دی ماء ہے۔

میں ہک لوظ ’’ادھرنگ‘‘ استعمال کیتے سرائیکی وچ ادھڑنگ اوں فالج دی قسم کوں آکھیا ویندے جیندے نال جسم دا اَدھ دھڑ مفلوج تھی ونڄے ، تریمت آبادی دااَدھ ، بلکہ اَدھ توں وی کھ زائد اے ، اَحٖ اساݙا معاشرہ تریمت دے بغیر ’’ ادھڑنگ‘‘دا شکار اے ، اساں حیاتی دے کہیں میدان وچ تریمت کوں اڳوں تے نی آوݨ ݙیندے کیوں جو اساݙی ’’غیرت‘‘ گوارا نی کریندی ، شہریں وچ ونڄو تاں تریمت گھر دی چاردیواری دے پنجرے وچ بند اے ، دیہات وچ تریمت گھر دی بُٖہاری ݙیوے ، روٹی پکاوے ، تھاں مانجے ، زناوریں دا خرابہ چاوے ، ڳوہے تھپے ، رڑھیں وچ ونڄ تے زناوریں کیتے گھا کرے تے جیکر ٻئی واند ملے تاں سوئی دا پورھیا کرے ، مرد کوئی کم نی کریندے عورتاں سارے کم کریندن اِتھاں مرد دی شان کوں کجھ نی تھیندا تے دیہات دی تریمت پڑھائی یا ملازمت دی گاٖلھ کرے تاں مرد دی شان تے غیرت کوں جلال آ ویندے، اے سب کجھ کیا ہے؟ اے ساریاں میل شاونزم تے استحصال دیاں شکلاں ہِن۔

آپوں گھڑیے ہوئے ، تلی واٹویں ، غیرت دے اصولاں نال اساں تریمت دا کے توݨیں استحصال کریسوں ، اساں اپݨے آپ ، اپݨے وسیب ، اپݨے سماج تے اپݨی سوسائٹی کوں کے توݨیں ادھڑنگ دے مرض وچ مبتلا رکھسوں ، کیا اَڄاں وی او وقت نی آیا جو اساں تریمت کوں میل شاونزم توں آزاد کر ݙیوں تاں انسانی عظمت بحال تھیوے تے وسیب ترقی کرے ، جیکر کل پیدا تھیوݨ والی ہر دھی کوں جیندے جی مٹی وچ پُور ݙیوݨ ٹھیک نہ ہا تاں اَحٖ وی تریمت دی سوچ ، فکر ، اوندی خواہش ، اوندے حسرتیں ، اوندی آزادی ، اوندی خود داری تے اوندی تخلیقی صلاحیتیں کوں زندہ درگور کر ݙیوݨ کہیں طرح درست کائنی۔

گاٖلھ کیا ہئی تے کیرھے پاسے چلی ڳئی اے ۔ میں عرض اے پیا کریندا ہم جو میکوں اپݨی بھیݨ محترمہ رضوانہ درانی دی کتاب بارے چند سطراں لکھݨ دی ٻہوں خوشی اے تے میکوں خاص طور تے ایں گاٖلھ دی خوشی اے جو اَحٖ وسیب دی سُڄاک شاعرہ دی ہک ٻئی کتاب وچ ودھارا تھی ڳے ، جینویں جو میں پہلے عرض کر آیاں سرائیکی شاعرات ٻہوں گھٹ ہن ایں ویلے محترمہ رضوانہ درانی دے علاوہ سرائیکی شاعرات دے ناں ذہن وچ آندن ، اُنہاں وچ شیما سیال ، بنت احمدانی ، اقبال بانو ،  بہارالنساء بہار ، شاہین دیروی ، سحر سیال ، شبنم شاکر شجاع آبادی ، ذکیہ پُر نور ، طاہرہ انمول ، غزالہ خاکوانی ، شبنم اعوان ، شاہینہ خان ، نسیم اختر ، صغریٰ ندیم ، ساجدہ راحت ، سعیدہ افضل ، زہرہ انجم ، طاہرہ سوز ، نسیم بلوچ ، نسیم رُخسار ، ناہید اعجاز ، شکیلہ خان ، عابدہ ملتانی، خوشنود جھنگوی ، شہناز رازش ، زبیدہ زیدید ،افشاں رانا، شگفتہ الطاف بہاول پوری ، گل صنوبر ، صائمہ چوہان ، رابعہ خان ، صائمہ خان ،پروین عزیز ، فرحت نواز ، نوشی گیلانی ، صفیہ ملک شامل ہِن ۔ اُنہاں توں علاوہ ٻئے ناں وی ہوسن سو ݙو سو پر اے تاں ٻہوں تھولے ہِن ۔ سرائیکی شاعرات دی ڳول پھرول تے نال گزر ونڄݨ آَی ہزاراں شاعراں دے کلام دی تلاش تے انہاں دے ادبی کم تے ریسرچـ ـضروری اے ، اڄوکے حالات وچ محترمہ رضوانہ تبسم درانی دا شاعری کرݨ تے وَل سرائیکی شعری مجموعے چھپواوݨ ٻہوں حوصلے دی گاٖلھ اے ۔ اُنہاندی شاعری تے اُنہاندا ادبی کم سرائیکی لکھݨ آلی شاعرات واسطے مثالی وی ہے تے قابل تقلید وی ، محترمہ رضوانہ تبسم بحیثیت ریڈیو پروڈیوسر نویں لکھݨ آلی پڑھی لکھی تریمتیں تے شاعرات دی ٻہوں حوصلہ افزائی کریندن ، ایہا چیز اُنہاں دی وݙائی تے عظمت کوں ظاہر کریندی ہے ۔ میں ہک درخواست کریساں جو سرائیکی شاعرات تے سرائیکی لکھاریں دی ہک ’’تریمت سانجھ‘‘ بݨائی ونڄے تے اے سانجھ سرائیکی تریمت کوں جڳواوݨ دا کم کرے ، ایں کم دی اللہ انہاں کوں جزا ݙیسی۔

چھیکڑ وچ اتنا آکھساں اپݨی بھیݨ محترمہ رضوانہ تبسم درانی صاحبہ دی سرائیکی شاعری اَحٖ دی نمائندہ شاعری اے ، جینویں خوشبو دا کوئی تعارف نی ہوندا اینویں محترمہ رضوانہ تبسم درانی دی شاعری وی کہیں تعارف یا تمہید دی متھاج کائنی ۔ خوشبو وانگے ’’کونج چنانہہ دی‘‘ اپݨا تعارف آپ اے ، میکوں درانی صاحبہ شعری مجموعے دا ناں وی ݙاڈھا پسند اے ، ایں ناں وچ اساݙے پیار دریا چنانہہ تے اساݙی بختاور کونج دا ذکر اے ،محترمہ رضوانہ تبسم دی کتاب گاٖلھ یاد ݙیوا ݙتی اے سرائیکی ازلاں توں ہک مہذب وسیب اے تے ایں وسیب دے لوکیں ہمیش اپݨے دریاویں تے اپݨے وسیب دے پکھیں نال محبت کیتی اے ، ایندے بدلے پکھی وی وسیب دے لوکیں کوں محبت دا جواب محبت نال ڈیندن تے وَل آئو اَحٖ چنانہہ دی مَݨ تے جُٖل تے کونج چنانہہ پڑھوں تے کونجیں دی قطار کوں ݙیکھ تے آکھوں:

’’کونجاں ڑی کونجاں سخی سرور دا پھیرا تاں ماری ونڄو‘‘

سئیں ابن کلیم دی دِلی یاترا

اے سطراں لکھݨ ویلے میکوں ݙو گاٖلھیں تے فخر محسوس تھیندا پے ۔ ہک اِے جو دِلی یاترا ویلے میں وی سئیں ابنِ کلیم دے نال ہم ݙوجھا اے جو میں اَحٖ ایجھے زمانے وِچ موجود آں جتھ سرائیکی ماء ٻولی نال محبت کرݨ آلے تے سرائیکی ماء ٻولی دی بے لوث خدمت کرݨ آلے ابنِ کلیم جہے سینکڑاں تے ہزاراں لوک موجود ہِن۔

سئیں ابنِ کلیم احسنؔ نظامی اَساݙے سرائیکی وسیب دا ٻہوں وݙا ناں ہِے ، شاعر ، ادیب ، دانشور ، ہووݨ دے نال نال ٻہوں وݙا خطاط ہن ، اُنہاں کوں ’’خطِ رعنا‘‘ موجد ہووݨ دے نال نال سرائیکی قرآن مجید دی اشاعت دا اعزاز وی حاصل اے ، انہاں کئی کتاباں تصنیف کیتن پر میں آکھداں جو اُنہاں دیاں ساریاں کتاباں تے ساریاں لکھتاں ہک پاسے پر اُنہاں دا ہک لاثانی تے لازوال شعر ہک پاسے:

ساکوں آپݨیاں گھاݨی وَات ݙتے

اساں قیدی تخت لہور دے نِیں

میں سمجھداں ایں شعر دا کوئی جواب کائنی ، ایں شعر دی وسعت گہرائی تے گِیرائی اتنی زیادہ ہے جو ایں شعر کوں وسیب دے جاگیردارانہ جبر دے حوالے نال ݙیکھوں ، وسیب دے لوکیں دی نندر تے غفلت دے حوالے نال ݙیکھوں ، یا وَل ایں موضوع دی مناسبت نال ݙیکھوں جو سال پسالی تھیوݨ آلی دِلی دی سرائیکی کانفرنس بند کیوں تھئی؟ تاں وَل اساکوں آکھݨا پوسی ، اساں قیدی……

سئیں ابنِ کلیم دے سفرنامے توں پہلے ہندوستان دے حوالے نال سئیں ممتاز حیدر ݙاہر دے ’’پکھی واس‘‘ سئیں فراز خاں دے ’’ککھ دی کہاݨی‘‘ تے سئیں شوکت مغل ’’دِلی ڈھائی کوہ‘‘ توں علاوہ کجھ ٻئے سفرنامے وی آئے ہوسن ، میں اتنا عرض کریساں جو ’’دِلی یاترا‘‘ اُنہاں سفرنامیاں دی ڳݨتری وچ چنگا ودھارا ہے۔

ہر ہک دا اَپݨا اَپݨا رنگ اَپݨا اَپݨا انداز تے لکھت دا اَپݨا اَپݨا سواد ، لذت تے ذائقہ ہے ۔ سارے لکھݨ آلیاں دے ’’اکھر پھلیں‘‘ دی خوشبو اَپݨی اے ، میں دِلی یاترا تے کوئی لمبا چوڑا تبصرہ ایں واسطے نہ کر سڳساں جو کتاب وچ سئیں ڈاکٹر فرحت عباس تے پروفیسر عرش صدیقی سئیں دا تبصرہ موجود اے ، میں اُنہاں توں چنگا نہ لکھ سڳساں کیوں جو او میں توں ودھ لکھ شاناں آلے لوک ہِن ، ادب دے حوالے نال میں اُنہاں دے قدمیں دی خاک برابری وی کائنی۔

البتہ میں ایں گاٖلھ دا اظہار ضرور کریساں جو سئیں ابنِ کلیم احسنؔ نظامی میں توں سارے اوصاف وچ چنگا ہووݨ دے نال نال ایں گاٖلھ وچ وی وَدھ چنگا ثابت تھئے ہن جو میں چار واری ہندوستان ڳیاں۔ ’’یاداں‘‘ لکھݨ سانگے اَڄاں سنبھلدا وداں پرکلیم سئیں دی ’’دِلی یاترا‘‘ اساݙے نال ’’گاٖلھیں‘‘ وی کرݨ پئے ڳئی اے ، میکوں ایویں لڳدے جو شئیت میں ایویں سنبھرا رہساں۔ یاداں لکھݨ دیاں گاٖلھیں کریندا رہساں تے کم کرݨ آلے کجھ کرویسن بہرحال میں اَپݨی طرفوں ابنِ کلیم سئیں کوں نو لکھ مبارخاں پیش کرینداں جو اُنہاں وݙا کم کیتے ، انہاں تاریخ لکھ چھوڑی اے ، سرائیکی سیاݨے سچ آہدن:

لکھیا لوہا تے اَلایا گوہا

حاتم دی شاعری

شاعری دے اُستاد ݙسیندن جو چنگاشاعر او ہوندے جیڑھا پڑھݨ آلے کوں فوری سمجھ آ ونڄے ۔ معروف سرائیکی شاعر سئیں شاکر شجاع آبادی دی شاعری دی مقبولیت دی ہک وجہ اے وی ہے جو او عام آدمی کوں وی سمجھ آ ویندی ہے ، سئیں حاتم نائچ دی شاعری سادہ تے عام لوظیں دی شاعری ہے جیڑھی دِل نال کیتی ڳئی اے تے او دِل تے اثر کریندی اے ۔ حاتم دی شاعری دی خاص گاٖلھ اے ہے جو اُنہاں سرائیکی دے مِٹھے لہجے کوں برقرار رکھیئے تے ثابت کیتے جو جھنگ وسیب سرائیکی ہے۔

پنجاب آلے جھنگ وسیب کوں جانگلی آکھدن، ایہا گاٖلھ سرائیکی وسیب تے پنجاب کوں ہک ٻئے توں جُدا کریندی اے ، جنگلی دا لوظ سکھ تے انگریز دور دی اختراع ہے ، اُنہاں کوں ایں گاٖلھ دی کاوڑ ہئی جو ایں دھرتی دے حریت پسند سئیں احمد خان کھرل حملہ آوراں دی مزاحمت کیتی ہئی ۔ سکھ تے انگریز دے وارث اَحٖ اپݨے آقا دی ٻولی ٻولیندن پر اُنہاں کوں معلوم تھیوݨاں چاہیدے جو ’’کُکڑ ہٹہ‘‘ توں حاتم نائچ دی شاعری دی صورت وچ جیڑھی بانگ اَئی اے او سرائیکی دی بانگ اے ۔ میں سمجھداں حق سچ دی بانگ تے آواز کوں دنیا دی کوئی طاقت ختم نی کر سڳدی۔

حاتم نائچ ہک کم اے وی کیتے جو اُنہاں سرائیکی مخالف رچناوی گروپ دے پروپیگنڈے کوں قبول نہ کرݨ تے سرائیکی دا جھنڈا اُچا کر ݙتے ۔ سیاݨے آکھدن جو آدمی شخصیت تے ناں دا اثر ضرور ہوندے ۔ حاتم نائچ وی صرف ناں دا حاتم نی او اپݨے عمل تے اپݨے کردار نال سرائیکی اکھریں تے سرائیکی شعریں دی سخاوت کریندے ۔

چُپ دا نوحہ تے وسیب دے سُول سیاپے

’’ڈُٖسکیاں تے ٹہکارے ‘‘سئیں ابنِ الامام شفتر دی کتاب ہے ، ایندے وچ طنزیہ مزاحیہ مضامین ، افسانے تے انشائیے موجود ہِن۔ سئیں ابنِ الامام شفتر سرائیکی دے پُراݨے لکھاری ہِن ۔ سرائیکی دے پُراݨے رسالے ݙیکھو تاں سرائیکی ادب وچ اُنہاں دیاں تحریراں پڑھݨ کوں مِلدن ۔ اِتھوں اندازہ تھیندے جو سئیں ابن الامام شفتر کوں اپݨی مٹی ، اپݨی ماء ٻولی تے اپݨے وسیب نال محبت ڄماندرو ہے۔

کتاب دا ناں ’’ڈُٖسکیاںتے ٹہکارے‘‘ ݙسیندے جو ایندے جو ایندے وچ کیا ہے؟ سئیں ابن الامام شفتر دی تحریر وچ وسیب نال تھیوݨ والی وانجھ دا ماتم ، وسیب دے سیاستدانیں تے پردھانیں دی چُپ دا نوحہ تے ہزار سُول سیاپے سہوݨ دے باوجود وسیب دے لوکاں دی بے حسی دی گاٖلھ آوے تاں بندہ ڈُٖسکیں وات آ ویندے پر سئیں ابن الامام شفتر ہک کامیاب لکھاری دے طور تے قوم کوں مایوسی دی موت توں بچاوݨ دا ہنر وی ڄاݨدے ۔ اوہ ٹوک مذاق لکھدے ، طنز و مزاح لکھدے۔ انشائیہ لکھدے تے ایں کھل ہس وچ وی وݙیاں وݙیاں گاٖلھیں کرویندے ۔ سئیں ابن الامام شفتر چنگا تے وݙا لکھاری ہے ۔ میݙی دُعا ہے جو اللہ سئیں ایں کتاب دے صدقے ڈُٖسکیاں بھرے وسیب کوں آزادی دیاں خوشیاں تے ٹہکارے عطا فرماوے۔… آمین

اجمل خاموش دی سرائیکی شاعری

مہر محمد اجمل خاموش اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی اَتے اپݨی ماء ٻولی نال محبت کرݨ والے چنگے شاعرہِن ۔ غزل ، گیت ، قطعہ ، کافی تے ماہیا ٻہوں چنگا لکھدن ۔ اُنہاندی شاعری وچ سرائیکی شاعری دی خاص نشانی ’’عاجزی، انکساری ، سوز ، گداز اَتے تصوف و معرفت دے مِٹھے لفظیں دی مٹھاس‘‘ جاہ جاہ تے موجود اے ۔ علم تے ادب تے ثقافت نال محبت سئیں مہر محمد اجمل خاموش کوں ورثے وچ ملی اے ، انہاندے چاچا سئیں مہر گل محمد صاحب دا ذکر آوے تاں نہ صرف ملتان بلکہ سرائیکی وسیب دے ہر بندے دا سر احترام توں جھک ویندے ۔ سئیں مہر گل محمد صاحب (جیڑھے مورخہ لا ولد فوت تھئے ایں وجہ توں ادبی اَتے ثقافتی میراث دے وارث مہر اجمل خاموش بݨیے) ٻہوں وݙے ماہر تعلیم ہِن ، اُنہاں لکھاں طالبعلماں کوں علم دا فیض پُڄایا ، اُنہاندیاں کئی کتاباں شائع تھیاں اَتے اُنہاں اپݨی ثقافت نال محبت حالت اے ہئی جے اُنہاں اپݨی جوانی توں گھن تے اَپݨی وفات تک سرائیکی رکھ رکھائو ، وضع قطع اَتے ڈیل ڈول کوں ترک نہ کیتا ، اساں اُنہاندی بارُعب شخصیت ، خوبصورت چہرے تے چہرے تے سجیاں باوقار مُچھاں کوں ݙیکھ تے مہر صاحب کوں ٹُردا پِھردا سرائیکستان آکھدے ہاسے ، سئیں مہر گل محمد صاحب واقعی عظیم آدمی ہِن ، اپݨی گفتار تے اپݨے کردار تے اپݨے مشن دے حوالے نال ۔ اُنہاندے بھتریجے تے پڳ دے وارث سئیں اجمل خاموش اُنہاندے عظیم مشن تے عظیم کم دا ٻیڑہ چئے ۔ ایں چنگے کم دی اساں مبارکباد پیش کریندوں۔

مہر محمد اجمل خاموش دیاں پہلے ݙو کتاباں شائع تھن ۔ زیر نظر کتاب کمپوز تھیندی پئی ہئی ۔ جھوک دے دفتر اَئے ہوئے سندھ دریا دی مݨ دے ہک سرائیکی سنگتی ݙیکھ تے آکھیا جو اے تاں پنجابی شاعری اے ، میں کاوڑ کنوں لال پیلا تھی ڳیُم ، پاݨی دا گلاس پیتم اَتے اپݨے نال ٻلہا تے ’’سندھو‘‘ بھرا کوں پیار نال ݙسایا جو جیویں سرائیکی وسیب دے کہیں حصے وچ لوظ ’’آندا‘‘ ، کتھائیں ’’اَمدا‘‘ تے کتھائیں ’’اَندا‘‘ ٻولیا ویندے، ایویں کتھائیں ’’کوں‘‘ تے کتھائیں ’’نوں‘‘ ٻولیا ویندے۔ اے زبان دا اختلاف نی بلکہ زبان دی وسعت ہے ۔ میں اپݨی گاٖلھ کوں جاری رکھدے ہوئے آکھیا ’’نوں‘‘ سرائیکی لوظ اے ، ایں لوظ کوں سرائیکی دے بزرگ شاعراں بابا فرید، سلطان باہو، سچل سرمست ، علی حیدر ملتانی حتیٰ کہ خواجہ فریدؒ تک سب استعمال کیتے۔ ایویں ’’لے مُڑ‘‘ تاں اساݙی جھنگ دی سرائیکی دی خاص سوکھڑی اے ، ایں لوظ توں کائنات دیاں کئی زباناں قربان کیتیاں ونڄ سڳدن ۔ جھنگ دی سرائیکی ٻہوں چنگی تے ٻہوں مِٹھی اے ، جھنگ دی سرائیکی ثقافت ٻہوں رِچ تے ٻہوں جاندار ہے ۔ ٻے علاقیاں دے لوک ٻہوں بدل ڳن پر جھنگ دا قدیم باشندہ اَحٖ وی اپݨے کلچر نال جُڑیا کھڑے ، ریڈیو تے ہک گاٖوݨ سُݨدے ہاسے ’’لاچا جھنگ دا تے لنگی ملتانی‘‘ میں سمجھداں سرائیکی صوتیات دا ورتارا جھنگ دی سرائیکی وچ زیادہ ہے ’’جھنگوچی‘‘ کول تاں اَحٖ وی اپݨا ’’لاچا‘‘ موجود اے پر ملتانی لُنگی ونڄائی کھڑے۔

سرائیکی دی الگ صوت اینکوں پنجابی یا کہیں ٻئی زبان توں وکھرا کریندی اے ، ٻہوں سارے لوظ اساں اَحٖ وی اُردو ، فارسی یا عربی وانگے ٻولیندوں پر اوہے لوظ جھنگ پٹی دا بندہ اَحٖ وی سرائیکی صوتیات نال اَلیندے مثلاً اساں آکھدوں ’’باندر‘‘جھنگ والے ’’ٻاندر‘‘ آکھدن ، اساں ’’جی‘‘ آکھدوں او ’’ڄی‘‘ آکھدن۔ اساں ’’بسم اللہ ‘‘ آکھدوں ’’ٻسم اللہ‘‘ آکھدن۔ ایں طرحاں ایہو جیہاں ٻیاں سینکڑاں مثالاں موجود ہِن۔ جتھوں ثابت تھیندے جو نیلی بار جیڑھی بہاولنگر ، پاکپتݨ توں شروع تھے تے وہاڑی، خانیوال، ساہیوال کوں اپݨے نال رَلیندی ٹوبہ  ، جھنگ تے فیصل آباد تک چلی ویندی اے۔خالص سرائیکی ہے ۔ جیڑھے اُنہاںحقیقتیں کوں نی منیندے یا تاں اوکھوہ دے ݙیݙر ہِن یا وَل تاریخی مغالطیاں دا شکار ہِن ۔ پنج ہزار سال توں قصائی حملہ آوریں کھوڑ تے ٻوٹی ٻوٹی تھیوݨ والی سرائیکی کوں پہلی واری موقعہ ملدا پے ، او اپݨے وجود دے سارے انگ ، سارے ارے، سارے کرنگے ، ساریاں ہݙیاں تے ساریاں ٻوٹیاں کٹھیاں کرتے اپݨی شکل جوڑ بݨا آوے تے شیشے دے سامھے ٻہہ تے اپݨے آپ توں پُچھے جو کون آں ، اونکوں خود بخود ایندا جواب مل ویسے اَتے یقینا او جواب ہوسے ’’سرائیکی‘‘۔

ساریاں گاٖلھیں تھیون پر شاعری بارے گاٖلھ نہ تھیوے تاں چس نی اَمدی ۔ میں جیویں پہلے آکھ آیاں جو اجمل خاموش دی شاعری وچ سوز ، گداز ، عاجزی ، انکساری ، مِٹھاج ، تصوف ، معرفت ، ادب تے ثقافت سب کجھ موجود اے ، اپݨے وسیب تے اپݨے کلچر نال محبت اضافی خوابی ہے ۔ ایں سلسلے ’’خاموش‘‘ دے ݙو شعر اپݨے اپݨے وسیب دے ثقافتی کردار نال محبت دی بانگ ݙیندے نظر اَمدن۔ ہک جاہ آکھدن:

سارا تخت ہزارا تے جھنگ ساݙا

ساݙے وَل جے ہووے ہیر میاں

ہک ٻئی جاہ آکھدن:

میں رانجھݨ دی رانجھݨ میرا

ہے اَکھیاں دا نُور میاں

سرائیکی وسیب نال ہزاراں سال توں تھیوݨ والی وانجھ ، ظلم تے زیادتی سرائیکی آدمی کوں اِی نہیں سرائیکی ادب کوں وی متاثر کیتے ۔ ورودھیں ،ڈُٖکھ ݙتن تاں اَحٖ ’’ݙکھ‘‘ سرائیکی شاعری دا خاص اظہار بݨ ڳے ۔ خاموش دے ݙو شعر ݙیکھو:

گھر میرے دیاں کدھاں جِھکیاں

درد مریندے چھال وے ماہی

ہک ٻئی جاہ آکھدن:

اَکھ دے کھو نوں ڳیڑی رکھدی

درداں جُتی جوڳ وے سانول

اجمل خاموش دی شاعری وچ سرائیکی وسیب دی روائتی عاجزی تے انکساری دے رنگ تہاکوں جاہ جاہ مِلسن:

اُچے ٻول میں ٻول نہ سڳدی

میں تے محض غلام وے ماہی

تکبر ، غرور ، وݙائی اَتے ’’میں‘‘ کوں مارݨ دی گاٖلھ ہمیش توں تھیندی اَمدی اے ، شاعری وچ اساں اینکوں صوفیانہ رنگ آکھدوں:

’’میں‘‘ خاموش مریندی ہر نوں

’’میں‘‘ کولوں توں بچ نی اڑئیے

تصوف دے رنگ وچ رنگے ہوئے ݙو شعر ݙیکھو، اجمل خاموش آکھدن:

ہر دِل وچ او آپ ہے وسدا

خاص ہے یا کوئی عام وے ماہی

ݙوجھے شعر وچ تصوف تے معرفت دے حوالے نال بابا بلھے شاہؒ سئیں کوں خراج عقیدت کتنے سوہݨے طریقے نال پیش کیتے، ملاحظہ فرمائو:

لکھ نچے پر بُلھے وانگوں

کوئی نی سڳدا نچ نی اڑئیے

مہر اجمل خاموش نال اساݙی پُراݨی یاد اللہ ہے ، جݙاں اساں جھوک (1994ء) ملتان توں شروع کیتا تاں عظیم براڈ کاسٹر سئیں شمشیر حیدر ہاشمی(مہر صاحب) تے سئیں مہر گل محمد صاحب اکثر کٹھے جھوک دے دفتر تشریف گھن اَمدے ہَن اَتے جھوک وچ سرائیکی ماء دھرتی دی محبت دے حوالے نال لمبیاں کچاریاں تھیندیاں ہن ، مہر اجمل خاموش اوں ویلے ٻال ہَن ۔ میں اُنہاندا تھورائت ہاں جو اُنہاں اَکھ بھالی اے تاں اپݨے بزرگیں دے یاریں نال اَکھیں چار نی کیتیاں ، بلکہ اُنہاں کوں اپݨے دِل تے اپݨے اَکھیں وچ جاہ ݙتی اے ، میں دُعا کرینداں ، اپݨے حبیبؐ دے صدقے اللہ سئیں خاموش کوں ادب دے میدان اِچ ٻیاں ترقیاں تے کامیابیاںنصیب فرماوے۔ (آمین)

حافظ غلاب فیاض

حافظ گلاب فیاض دی شاعری بارے عاشق بزدار ، صوفی تاج گوپانگ ، خالد آسی ، جاوید آصف تے تنویر عباس گاٖلھ کیتی اے ، میں اُنہاں ساریں سنگتیں دی گاٖلھ دی تائید کریندے ہوئے اپݨی گاٖلھ وچ اتنا اضافہ کرینداں جو اپݨی دھرتی ، اپݨی مِٹی اَتے اپݨی ماء ٻولی دے حوالے نال حافظ گلاب چنگا شاعر ہووݨ دے نال چنگا انسان وی ہے۔میݙے بھرا دلنور نوری پوری کتاب دی ترتیب لاتی اے اَتے پیارے ٻال شاہد دھریجہ کمپوزنگ شروع کرتے میݙے سانگے صرف ہک صفحہ بچائے ، بھلا ہک صفحے وچ کیا آکھاں تے کیا لکھاں؟

میں حافظ گلاب دی شاعری تے شخصیت بارے گاٖلھ دے نال نال سرائیکی کتاب دی اہمیت تے ضرورت بارے گاٖلھ کرݨ چہنداہم اَتے ایں افسوس دی سانجھ کرݨ چہندا ہم جو ہک امیر زادہ کراچی وچ میکوں اپݨی کوٹھی تے گھن ڳیا ، کروڑاں دا خرچ ، ہر سہولت ، ہر کمرے وچ ٹی وی لائونج ، ہر کمرے وچ اَٹیچ باتھ ، پکھی گھر تے اوندے وچ سوہݨے پنجرے تے پنجرے اِچ سوہݨے سوہݨے (قیدی) پکھیں دی چہچاہٹ ، ڈاگ ہائوس وچ الشیس رشین اَتے ولائتی دیسی نسل دے بلٹیر ، غرض اوں راحت کدے وچ سب کجھ ہا ، نہ ہئی تاں صرف لائبریری نہ ہئی ۔ میں ایں گاٖلھ تے امیر زادے دی توجہ ݙیوائی پر امیر زادے آکھیا چھوڑو سئیں کتاب کون پڑھدے؟ میں ایں گاٖلھ دا اظہار کراچی وچ موجود سرائیکی سنگت دے سامھے پیش کیتی تاں سنگتی اَرمانی تھئے تے اُنہاں وچوں سئیں ماسٹر نذیر احمد کٹپال تے سئیں ملک سعید ہوراں اپݨے اپݨے گھر وچ فوری طور تے سرائیکی لائبریری قائم کر ݙتی ۔ میں وسیب دے سارے پڑھے لکھے بھیݨ بھرانویں کوں اَرداس کرینداں جو او ملک سعید صاحب تے ماسٹر نذیر صاحب دی تقلید کرن تے اپݨے گھراں وچ چھوٹیاں موٹیاں سرائیکی لائبریریاں قائم کرن اَتے حافظ گلاب سمیت سارے سرائیکی لکھاریں دیاں کتاباں اوندے وچ رکھن۔

سرائیکی ادبی بورڈ دی تریخ

سرائیکی ادبی بورڈ سرائیکی زبان دی خذمت کرݨ آلا قدیم ادارہ ہے جیڑھا ہک عرصے توں سرائیکی ماء ٻولی دی خذمت کریندا پے ۔سرائیکی ادبی بورڈ 1984ء اچ قائم تھیا ، ایندے پہلے صدر معروف سرائیکی شاعر ارشد ملتانی ہَن تے ایندے سیکرٹری ڈاکٹر مہر عبدالحق ۔ ایں ادارے دا سارا انتظام تے انصرام ڈاکٹر مہر عبدالحق دے کول ہوندا ہئی۔ جݙاں جو ارشد ملتانی محض سرپرست دی حیثیت نال کم کریندے ہَن ۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں ادارے دی معروفت اپݨے ڈھیر ساریاں کتاباں شائع کیتیاں تے سرائیکی دے نال نال اردو دیاں کتاباں وی شائع تھیاں ۔ اکادمی ادبیات تے صوبائی حکومت دی طرفوں ایں ادارے کوں گرانٹ ملدی ہئی ۔ ڈاکٹر مہر عبدالحق علیل رہݨ پے ڳئے تے انہاں اکادمی ادبیات کوں 1993 ء اچ خط لکھیا جو ایں ادارے کوں سنبھالݨ آلا کوئی کائنی تے اوندی گرانٹ بند کر ݙتی ونڄے ۔ جݙاں ایں ڳالھ دی خبر معروف سرائیکی لکھاری ڈاکٹر طاہر تونسوی کوں تھئی تاں او فوراً اکادمی ادبیات اسلام آباد نال رابطہ کر تے ادارے کوں بحال کرایا ۔ اے 1994ء دی ڳالھ اے ۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی اپݨی ذاتی کوشش تے اپݨیں خوبیں دے باوصف نہ صرف 1994ء دی بلکہ ایں توں پچھلے سال 1993ء دی وی گرانٹ وصول کیتی ۔ ڈاکٹر طاہر تونسوی صاحب ادارہ بحال کرایا تاں اوندے صدر ارشد ملتانی رہ ڳے تے سیکرٹری ڈاکٹر طاہر تونسوی بݨیئے ۔ 1995ء اچ ارشد ملتانی دا انتقال تھی ڳیا تاں ایندا صدر ( پروفیسر شوکت مغل ) کوں بݨایا ڳیا ۔ پروفیسر شوکت مغل اپݨی انتھک محنتاں نال ادارے کوں ٻہوں وݙا ادارہ بݨایا تے ٻہوں ساریاں کتاباں شائع کیتیاں جیندے وچ لوک ادب ، شاعر ی، فریدیات، تحقیق، تنقید ، لسانیات، افسانے تے سالانہ جائزے خصوصی طور تے قابل ذکر ہِن ۔

محدود وسائل دے باوجود جݙاں جشن فرید ہئی تاں فریدیات دے حوالے نال خورشید عالم دی کتاب ’’ پاکستان میں مطالعہ فرید کی روایت‘‘ ، ڈاکٹر طاہر تونسوی دی کتاب ’’ عکس فرید ‘‘ مہر گل محمد دی کتاب ’’ فکر فریدی ‘‘ دلشاد کلانچوی دی کتاب ’’ کون فرید فقیر ‘‘ حمید الفت ملغانی دی کتاب ’’ سلک سلوک فریدی ‘‘ عامر حفیظ ملک دی انگریزی کتاب ’’ Salected Kafiaas of Kh. Farid‘‘ عائزہ قریشی دی کتاب ’’ تناظرات فرید‘‘ ڈاکٹر روبینہ ترین دی کتاب ’’ خواجہ فرید ، شخصیت اور شاعری ‘‘ ڈاکٹر طاہر تونسوی دی کتاب ’’ فرمودات فرید‘‘ ، ڈاکٹر محمد امین دی کتاب ’’ خواجہ فرید ۔ فکر و فن ‘‘ حیات چغتائی دی کتاب ’’نذر فرید ‘‘ تے ظہور دھریجہ دی کتاب ’’ خواجہ فرید دی شاعری دا اردو روپ ‘‘ اسلم میتلا دی کتاب ’’ تذکار فرید ‘‘ جیہاں اہم کتاباں شائع کر تے ٻہوں وݙا اعزاز حاصل کیتا۔

سرائیکی ادبی بورڈ توں سلیم احسن ، بہار النساء بہار، استاد فیض تونسوی ، اصغر عابد ، حبیب فائق، ڈاکٹر شہزاد قیصر، حمید الفت ملغانی ، تحسین صبائے والوی ، سجاد حیدر پرویز، ڈاکٹر بشیر انور ابورہری ملتانی ، ای اوبرائن، مسرت کلانچوی، ڈاکٹر اسلم عزیز درانی ، منیر رزمی ، ثمر نوف، نصر اللہ خان ناصر، صدیق اظہر تے ایہو جہے ٻے ٻہوں سارے اہل قلم دے نگارشات کوں چھاپݨ دا اعزاز حاصل ہے۔ سرائیکی ادبی بورڈ اپݨے محدود وسائل دے اندر رہندے ہوئیں سرائیکی ماء ٻولی دی ودھ توں ودھ خذمت دی کوشش کریندا پے ۔ ایں ویلھے تئیں سرائیکی ادبی بورڈ دی طرفوں 111 کتاباں شائع تھی چکین تے کجھ کتاباں زیر ترتیب وی ہِن ۔

باوجود ایں دے کہ سرائیکی کتاباں دی فروخت دا سلسلہ ٻہوں محدود ہے اور سرکاری ادارے وی کتاباں خرید نی کریندے ، تعلیمی اداریاں دے لائبریریں دے وچ وی کتاباں خرید کرݨ دا رحجان کم تھی ڳے۔ یا ول اگر او گھندے وی ہِن تاں اہلکار حضرات اتھوں کتاباں خرید کریندن جنہاں نال ڈیل ہووے ۔ جبکہ او ادارے جیرھے جو رضاکارانہ طور تے زبان ثقافت ، ادب دی خدمت کریندن جیویں جو سرائیکی ادبی بورڈ ہے انہاں توں کتاباں گھٹ خرید کیتیاں ویندن۔ ایندے باوجود سرائیکی ادبی بورڈ حوصلہ کائنی ہاریا تے اوں اپݨا کم تے سفر جاری رکھیا ہویا ہے تے کتاباں چھاپݨ دا اے سلسلہ ہمیشہ جاری راہسی۔

الطاف خان ݙاہر تے اوندی سرائیکی خوشبو

الطاف خان ݙاہردا کتاب لکھݨ میکوں ہِیں سانگے چنڳا لڳے جو سرائیکی استادیں ا چ کتاب لکھݨ دا رواج کائنی، چند ہک استادیں سرائیکی کتاباں لکھیِن پر انہائیں دی ڳنتری اتنی تھولی اے جو حساب کروں تاں ڳنتری مارمسائیں اعشاریہ ہِک فیصد ونڄ بݨدی اے ۔ میں احٖ تہاݙے نال ڈھیر ساریاں ڳالھیں کرݨ چہنداں تے ݙسݨ چہنداں جو اسلامیہ یونیورسٹی اچ سرائیکی شعبہ قائم تھیا ، زکریا یونیورسٹی نہ تھیا، ول اساں پنج سال عدالتیں اچ کیس لڑ تے بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی وچ سرائیکی شعبہ قائم کرایا۔ ولا اساں عدالتیں اچ کیس لڑ تے ݙو سرائیکی لیکچررز ( ہک ایمرسن کالج ملتان تے ٻیا ایس ای کالج بہاولپور) دیاں پوسٹاں گھدیاں ۔ سرائیکی لیکچررز سانگے کوششاں جاری ریہاں ۔ بہاولپور دے سرائیکی مہاندرے صوبائی وزیر سئیں ملک محمد اقبال چنڑ مہربانی کیتی تے میل ، فی میل سرائیکی دیاں 35 آسامیاں گھنا ݙتیاں ۔تعیناتیں دے بعد اساں جھوک اچ سرائیکی استادیں کوں استقبالیہ ݙتا ، پروفیسر شوکت مغل سمیت سرائیکی استاد تے سرائیکی اڳواݨ موجود ہَن۔ اساں استادیں کوں آکھیا جو ہُݨ تُساں خالی لیکچرر نی تُساں سرائیکی قوم دے معمار ہیوے۔ تُساں سرائیکی قوم سانگے کم کرݨے، اساں استادیں کوں اے وی آکھیا جو تُساں گھٹ و گھٹ ہفتے اچ ہک مضمون کہیں وی موضوع تے سرائیکی اچ لکھ تے جھوک کوں تے ٻئے سرائیکی رسالیں کوں بھیڄو۔ ایویں ہک ہک کر تے مضمون کٹھے کریندے ونڄو ، تہاݙیاں سال اچ ہک ݙو کتاباں ضرور شائع تھیون ۔ ساریں ہاں تے ہتھ ماریاں تے آکھیا ’’ سئیں ایویں تھیسے ‘‘ ۔ او ݙینھ تے احٖ دا ݙینھ، نہ کوئی مضمون آیا تے نہ کوئی کتاب ۔ نویں دے نئوں ݙیہاڑے آلی اکھاݨ وی ایں سانگے کوڑی تھی ڳئی جو کہیں نئوں ݙینھ وی سرائیکی دا ساتھ نہ ݙتا تے جھوک دے دفتروں ٻاہر نکل تے ساریں ڳالھ آئی ونڄائی کر چھوڑی ۔

ترائے سال بعد نویاں پوسٹاں آیاں ، اساں نویں آوݨ آلے استادیں دے اعزاز انویں کٹھ رکھیا جیویں پہلے استادیں سانگے رکھیا ہاسے ، ایں کٹھ اچ اساں یونیورسٹیں تے  کالجیں  دے ساریں استادیں کوں سݙیوسے ۔ کٹھ اچ جیڑھے استاد آئے اساں ساریں کوں اونویں پُھلیں دے ہار پوائے ، جیویں پہلیں کوں پوائے ہاسے تے انہائیں کوں وی اوہا ارداس کیتی جیویں پہلیں کوں کیتی ہاسے ۔ پر دودا دھوڑ چنیسر چھئی آلا لیکھا بݨ ڳیا، کہیں کجھ نہ کیتا تے اڄاں تئیں سرائیکی کتاباں لکھݨ تے سرائیکی قوم سازی آلے پاسے کہیں استاد توجہ نی ݙتی ۔ توجہ تاں چھوڑو ، انہائیں اچ کجھ استاد ایجھے وی ہِن جیڑھے اسیکوں منہ تے اکھیندن سئیں اساں ملازمت سانگے ایم اے سرائیکی کیتا ہا ، نوکری مِل ڳئی اے ، ہُݨ اساکوں ٻے رپھڑیں اچ نہ پاؤ۔ اکثر سرائیکی استاد ایجھے وی ہِن جیڑھے اپݨی اولاد نال وی سرائیکی نی الیندے ،۔ جیڑھے اپݨی اولاد دے کائنی ، او قوم دے کیا بݨسن ؟ پر الطاف ݙاہر تے ہک ادھ ٻیا وی ایجھا ہے جیرھے سرائیکی تے صدقے گھولے تھیندے راہندن ۔

میں جو کجھ لکھدا پیاں ، اے کتاب تے تبصرہ کائنی ،میں اے وی نی آکھدا جو الطاف ݙاہر سرائیکی دا ظفر لاشاری ، شوکت مغل یا میاں انیس دین پوری بݨ ڳے ، میں اے آکھݨ چہنداں جو الطاف ݙاہر سرائیکی دا دیوانہ ہے ۔ سرائیکی بارے اینکوں جو آکھو کریندے ، جے اینکوں آکھو سرائیکی سانگے ڳل پھاسی پا گھن یا ڳاݙی تلے سر ݙے ، دیر نہ کریسے ۔ ایجھے بندیں دی قدر تھیوݨیں چہندی اے ، لکھاری وݙا ہووے تے ہووے بھاڑ دا تل ، تاں ایجھے کوں وی پرے کرو ۔کیوں جو او کݙاہیں سرائیکی کوں فیدہ نہ ݙیسے ۔ ایویں مالدار تے زردار استاد تنخوائیں گھنے سرائیکی کنوں تے کم آوے غیریں دے ، ایجھے کوں وی پرے بھا لاؤ جو ’’ بٹھ پوے ایجھا سونا جیڑھا کن پھاڑے ‘‘ ۔ ہاں ! کوجھا ہووے ، کملا ہووے ، ڳالہا ، بھولا ہووے ، پر ہووے سرائیکی ماء ٻولی دا کھرا تے سچا عاشق ، اساں اوندے ہتھ پیر چمسوں تے اوندے قدمیں سیس نویسوں ، سچ تاں اے ہے جو:۔

مزدور دی جُتی چُم گھنسوں

زردار دی ٹی سی نی کرݨی

میں اے پیا آکھدا ہم جو میں لکھدا پیاں اے کتاب بارے تبصرہ کائنی۔ میݙا اکھا پُھلایا ول جو دال ساڳے ہے ، او :۔

1۔ الطاف ݙاہر ، اوندی ڄاݨ سنڄاݨ تے اوندی سرائیکی نال محبت۔

2۔ سرائیکی طالبعلماں دی معلومات سانگے سرائیکی تعلیم دے پندھ دی کہانی

3۔ تعلیم دی اہمیت

4۔ سرائیکی طالب علماں سانگے سینہا

5۔ کجھ استادیں بارے

6۔ کجھ حق حقوق دی ڳالھ

7۔ وسیب سانگے تعلیمی ادارے

8۔ ہر جاہ سرائیکی کیوں؟

9۔ سرائیکی قاعدہ تے اوندی اہمیت

10۔ سرائیکی شعبے دی کہاݨی

11۔ اٹھویں دی کتاب اچ سرائیکی نقشہ

تے ایں طرح دیاں کجھ ٻیاں ڳالھیں ۔ میں الطاف ݙاہر کوں سرائیکی طالب علماں دے سوکھ سانگے اے کم کرݨ تے مبارخاں ݙینداں تے نال سرائیکی دے سارے استادیں کوں آکھداں ، خدا واسطے کجھ کم کرو۔ ایندے وچ قوم دا وی فیدہ ہے، وسیب دا وی فیدہ ہے، طالب علماں دا وی فیدہ ہے تے خود تہاݙا اپݨا فیدہ ہے ۔ ایندے نال تہاکوں وسیب تے سارے جڳ جہان اچ عزت تے شان ملسے ، اسیکوں ݙیکھو ، اساں غریب گھر دے لوک ہیسے پر سرائیکی ماء ٻولی دی خذمت اسیکوں امیریں تے بادشاہیں توں ودھ عزت ݙتی اے ۔ ایں توں ودھ بندے کوں کیا چہیدے ؟ جے کم نہ کریسو، زیان اپݨا کریسو تے غیر تاں غیر اپݨے وی تاڑیاں مریسن ،چانگھاں کریسن تے ٻولیاں مریسن۔ کم اپݨا کریسو تاں اپݨے وی ٹھر ٹھر ویسن تے غیر وی رِیساں کریسن ۔ میں الطاف ݙاہر دی کتاب اچ موضوع توں ہٹ تے ساریاں ڳالھیں صرف شاگردیں سانگے نی ، وسیب دے ہر واسی کیتے لکھیاں ہِن جو اساں ٻہوں پندھ کرݨے ۔ اساݙی منزل پرے کائنی تاں نیڑے وی کائنی۔ اسݙی آلس تے ڈھل گسائی توں لوک اسیکوں ’’ وچارے ‘‘ اکھیندن تے اسیکوں کمی سمجھ تے ملدن ۔ جے اساں کم کروں تے آپ کوں آپ سنڄاݨوں تاں اساں عظیم تہذیب دے وارث ہیسے ۔ اساں بہشت  توں ودھ مقدس سرائیکی دھرتی دے واسی ہیسے ۔ اساں نہ کیر ٻوہار ہیسے ت نہ ککھ کانیں آنگے کتھاؤں چَھل اچ لُڑھ آیوں ۔ اساݙیاں جڑھاں دھرتی اچ ہِن تے اساں اپݨی دھرتی دے آپ وارث ہؤں ۔ نینگرو! خدا دا ناں منو ، آپ کوں آپ سنڄاݨو ، خواجے سئیں وی ایہو فرمائے جو ’’ جو کوئی چاہے فکر فنا کوں ، اپݨے آپ کوں ڳولے ۔ ‘‘

الطاف ݙاہر

مہاندرے سرائیکی لکھاری سئیں باسط بھٹی دے ادبی پورہئے کوں کٹھا کرتے ہک وݙی کتاب ’’ عبدالباسط بھٹی ، لکھتاں تے نِروار ‘‘ دے ناں نال جیرھے نینگر چھپوائی اے ، اوندا ناں ہے الطاف ݙاہر ۔ اوں کتاب ا چ میں لکھیا ہا جو ہک لمبے عرصے دی جدوجہد دے بعد کالجاں اچ سرائیکی زبان و ادب پڑھاوݨ دا سلسلہ شروع تھیا تاں اساں ݙاڈھے خوش تھیوسے جو ہُݨ نصابی سطح تے آوݨ نال نویں استاد ساݙے ٻانہہ ٻیلی تھیسن ۔ اپݨے ترکے دی ڳول پھول کریسن ۔ رُلئیے شاعراں ، ادیباں دی سُدھ لاہسن تے ا ساں ادبی طور تے مزید تکڑے تھیسوں تے ادبی کم ٻیا اڳونہاں تھیسے ۔ پرا یہ چھڑا ساݙا خاب ہا ۔ ٻہوں سارے استاد نوکریاں گھنݨ دے بعد بے فکرے تھی ، بسترے وِچھا سُم ڳئے پر ایہ کوئی نویں ڳالھ کائنی ، ہمیشہ ایویں تھیندا رہ ڳئے ۔ ٻہوں گھٹ استاد ہوندن جیرھے تاریخ دا حصہ بݨدن ، اساں تاں اکثر ایجھے ݙٹھن جیرھے ہک نصابی کتاب نال ساری سروس پوری کر ڳن ،کُجھ کریندے پِن۔ بعض تاں ہک کتاب وی مُل نی گھندے ، جیرھی کوئی سنگتی  ݙے ویندن ہُوندے نال حیاتی گزار گھندن ۔اللہ اللہ خیر سلا۔ جنھاں دے اندر جیوݨ دی سِک ہوندی اے ،او آپ پڑھدن ۔ ٻنہائیں کوں وی پڑھیندن تے ہمیش دی حیاتی منڑیندن۔ سرائیکی زبان و ادب دی تاریخ اچ سئیں استاد فدا حسین گاڈی، سئیں ظامی بہاولپوری، سئیں دلشاد کلانچوی ،سئیں قیس فریدی ،سئیں اقبال سوکڑی، سئیں پروفیسر شوکت مغل ، سئیں ڈاکٹر طاہر تونسوی ، سئیں پروفیسر سجاد حیدر پرویز، سئیں اکرم میرانی ، سئیں مزمل حسین، سئیں حبیب موہانہ ، سئیں سلیم احسن، ، سئیں بشیر بھائیہ، سئیں عزیز شاہد، سئیں رفعت عباس، سئیں شمیم عارف قریشی ، سئیں ظفر لاشاری، سیݨ مسرت کلانچوی ، سئیں شکیل پتافی ، سئیں اصغر ندیم سید، سئیں محمد فیروز شاہ، سئیں ڈاکٹر مقبول گیلانی ، سئیں جہانگیر مخلص، سئیں سید نصیر شاہ، سئیں مظہر نیازی، سئیں محمد محمود احمد وی تاں استاد ہِن۔ احٖ سرائیکی وسیب اچ اِنھاں دی سنڄاݨ ، انھاں دے ادبی کم نال ہے ، گریڈ نال کائنی، نتاں اتھاں تاں سینکڑاں کالج ، استاداں نال بھریئے پِن ، جنہائیں کوں اپݨی وی سُدھ کائنی۔ استاد کوں قوم دا معمار آکھیا ویندے ۔ بنگالی تے سندھی استادیں قوماں بݨائن ۔ ایں کائنی جو بنگالی تے سندھی پڑھاوݨ آلے استادیں صرف ماء ٻولی تے ماء دھرتی دے سبق پڑھائن، اُتھاں دا ہر استاد پہلے بنگالی تے سندھی اے۔ اِتھاں تاں سرائیکی دے ناں تے موٹیاں تنخواہیں گھنݨ آلا استاد وی گھر ا چ اردو الیندے۔ تاریخ اوہے لوک بݨدن جیڑھے تاریخی کم کریندن ۔ الطاف ݙاہر دا ایہ کم تاریخی کم اے ، اساں تاں اوں وسیب دا حصہ ہیسے جتھاں قبراں دی پوجا تھیندی اے ۔ ہُݨ ویلہا آ ڳئے جو اساں اپݨے ادبی ترکے کوں ویلھے سِر ہتھیکا کروں ، الطاف ݙاہر دا ایہ کم اندھیں کوں اکھیں ݙیسے ، اندھارے وچ سوجھلا کریسے ، جے کوئی سوجھلے توں فائدہ چاوے تاں اساں اونکوں سوجھل آکھوں نہ تاں چم چیٹیں دی تاں تھوڑ کینھی۔

الطاف ݙاہر نال کݙاں ملاقات تھئی ، میکوں یاد امدے ݙاہ ٻارھاں سال پہلے دی ڳالھ ہوسے جو ایس ای کالج بہاولپور اچ ہک تقریب ہئی، میں وی اُتھاہیں موجود ہم، ہک سوہݨے نین نقش آلا نینگر کِھلدا کھیݙدا آیا ، گوݙیاں کوں ہتھ لاتُس، ول چِھک تے بھاکُل پاتُس، میں حیران جو ایہ نینگر کون ہے؟ ایویں ملیا جیویں سالیں دا سونہاں ہووے ۔ میں آکھیا یار! معاف کریں میں نی سُنڄاتا۔ نینگر زور دا ٹہکارا ماریا تے آکھیا تُساں ڄاݨو نہ ڄاݨو میں تاں تہاکوں ڄاݨداں ، میݙا ناں الطاف ݙاہر اے۔ مدت توں تہاکوں مِلݨ دی سِک ہئی۔ احٖ اللہ سئیں میل ملائے ۔ ایں ملاقات دے بعد ساݙی سنگت ایجھی ودھی جو کم وادھو وادھ اے ۔ اچوی بھری بے قرار روح دا ایہ نینگراصلوں ٹک تے نی ٻہندا۔ ہر ویلھے کجھ نہ کجھ کرݨ دی سِک اچ راہندے۔ میں سمجھداں جوہِیندا ناں حیاتی اے ، ایندا ناں زندگی اے تے ایندا ناں انسانیت ہے ، حرکت حیاتی تے چپ موت اے ۔ وسیب اِچ چپ چپاتیاں لوتھاں ڈھیر اِن پر الاؤ ڳالہاؤ کوئی کوئی ہِن ۔ جیرھے لوک اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب سانگے جیندن تے الا ٻول کریندن اوہے عظیم ہوندن۔ الطاف خان 2009ء اچ اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچوں ایم اے سرائیکی کیتی تے ول ݙینھ رات سرائیکی نینگراں دے حق حقوق دی تݨ وݨ اچ لڳ ڳیا۔ ادبی محفل ہووے یا سیاسی جلسہ الطاف ݙاہر ہر جاہ ہوندا ہا ۔ سرائیکی استاداں دیاں سیٹاں منظور کراوݨ کیتے ایں بندے ݙٖینھ رات ہک کر ݙتا ، احتجا ج کیتے دوستاں کوں کٹھا کر آوے ، حق حقوق دی دھاڑ فریاد کرے پر کنڈ ولا ݙیکھے تاں ہر جاہ کلہا کھڑا ہووے ، سنگتی ݙر تے بھڄ ونڄن متاں کوئی بَلا آوے تے کھا ونڄے۔ کݙاہیں بہاولپور جلوس کڈھوائی ودے ، کݙاہیں ملتان پریس کلب دے سامݨے اسیݙے نال پلے کارڈ چائی کھڑے ، کݙاہیں سابق وزیراعظم سئیں سید یوسف رضا گیلانی دے گھر اڳوں زنجیراں پا قیدی بݨیا کھڑے ، کݙاہیں سئیں اقبال چنڑ دے دیرے تے ٻیٹھے تھیا۔ سیاݨے آہدن ٹردا بندہ پندھ کر یندے جے جذبے سچے ہوون تاں دلی ڈھائی کوہ تھیندی اے ۔ ول او وقت وی آیا الطاف ݙاہر تے ٻئے سنگتیاں دا دا پورھیا سڄایا تھیا ، ایندے پیراں دے چھالے پُھل بݨ ڳئے۔

2012ء اچ ایہ سی ٹی آئی دے طور تے ریاست بہاولپور تے ہندوستان دے ٻنے اُتے آباد شہر بہاولنگر اچ تعینات تھیا۔ کہیں وی بندے کوں جھر جنگل یا اوپری جاہ بر بھیڄݨ بھڄاوݨ آلی ڳالھ ہوندی اے ۔ پر جنہاں علم تے عشق دی لذت چکھی ہووے او چین تیں ویندن پئے۔ بہاولنگر دی صورت حال بھرا چنڳی طرحاں ڄاݨدن۔ اُتھاں پرنسپل صاحب فرمایا ایہ سرائیکی کیا ہوندی اے پر خدا جنھاں کوں عقل تے حوصلہ ݙیندے او میدان چھوڑ نی بھڄدے ۔ الطاف ݙاہر میدان اچ کھڑ ڳیا تے پرنسپل صاحب کوں ہار منݨی پئی تے بہاولنگر کالج اچ سرائیکی کلاساں شروع تھیاں ۔ الطاف خان ہٹھاڑی نینگراں کوں کٹھا کر انہاں دا حوصلہ ودھایا ، کلاساں شروع تھی ڳیاں پر ہُݨ نہ کتاب نہ نصاب ۔ جوان اُتھاہیں ٻہہ مورچہ مضبوط کیتا۔ صبر تے حوصلے دے اسلحے نال لیس تھیا تے احٖ وی اتھاں سرائیکی پڑھݨ آلے طالب علم موجود ہِن ۔ کیا ایہ ہر بندے دا کم ہے؟ میں یقین نال آکھداں ایجھے پُتر مانواں روز روز نی ڄنڑیندیاں ۔ الطاف ݙاہر ساݙا اثاثہ ہے۔ میں ایہ وی ارداس کرینداں جو ہر استاد شاعر تے ادیب نی ہوندا پر او ذری ہمت چار کرے تاں ایجھا سوہݨا کم تھی سڳدے۔ خیر ! نثر ہووے یا شاعری ساݙے کول اݨ کُھٹ تاریخی لکھاری موجود ہِن بندہ اُنھاں دے کم کار کوں سنبھال تے وی وݙا تھی سڳدے، چھڑا کمراں ٻدھݨ دی لوڑھ اے ۔ایندے بعد الطاف اڳوں دی تݨ وݨ کیتی۔  سرائیکی لیکچررز دیاں 35 سیٹاں منظور تھیاں ۔ اللہ سئیں رنگ لایا ، الطاف ݙاہر وی رنگیا ڳیا۔ گورنمنٹ ولائیت حسین اسلامیہ ڈگری کالج ملتان دے شعبہ سرائیکی دا انچارج بݨیا ۔ لوک تاں منزل تے پُڄ بسترے کھول ݙیندن تے آرام کریندن پر ایہ نینگر احٖ وی ٻہوں جذبے نال اڳوں تے ودھدا ویندے ۔ سُکھ سلامتی پکھے ہووس۔ ایجھے جوان قوماں دا سمل ہوندن۔

ہک ناں آلے ادیب دے پورھئے کوں اوندی حیاتی وچ سنبھالݨ اونکوں خراج پیش کرݨ ہے جیندا رواج ساݙے پاسے کائنی۔ اتھاں تاں لوک ہک ݙوجھے دے پِچھوں کاتیاں کِلئی ودن، کہیں دے ہنر کوں منݨ کیتے تیار کائنی، اپݨی ذات دے قیدی ہِن پر ہُݨ ایہ کم کٹھا کر تے الطاف ݙاہر ایہ رواج وی شروع کر ݙتے ، ہُݨ ݙیکھݨ آلی ڳال ایہ ہے جو ایہ کتنے استاد ایندے نال ریس کریندن تے اڳوں تے ٹردن ۔ ملتان شاہر اچ ایندی تعیناتی وی اللہ دا کرم ہے۔ ایہ بندہ اپݨے خلق اخلاق نال وݙے وݙے لوکاں دا سونہاں تھی ڳئے، جھک نوائی تے عاجزی ایں کنوں پِچھے بس اے ۔ سنگتیاں ساتھیاں کوں ملݨ ، لوکاں کوں جوڑݨ ، کتاباں کٹھیاں کرݨ ، شاعراں ادیباں دا ٻانہہ ٻیلی تھیوݨ، ایہ اوگُٖݨ ہِن جنھاں دی وجہ توں ایہ روز ݙیہاڑی وݙا تھیندا ویندے۔ الطاف آکھدے جݙاں میں دیرہ نواب کالج اچ پڑھدا ہم تاں میݙے استاد پروفیسر عاصم شجاع ثقلین درانی صاحب میکوں سِدھے دڳ اُتے ٹوریا۔میں اپݨے استاد کوں نی وسار سڳدا ، استاد کوں وی شابس اے تے شاگرد کوں وی ، احٖ ایجھے سنجوک گھٹ بݨدن ۔ ایجھے سانگے تے سنجوک بݨاوݨ دی لوڑھ اے ، کیونجو استاد قوم دا معمار اے ۔

الطاف خان 20 مئی 1986ء اچ نور پور نورنگا ضلع بہاولپور اچ پیدا تھئے، میٹرک 1999ء نور پور نورنگااچوں پاس کیتی ہَس۔ ایف ایس سی 2002ء جݙاں جو بی ایس سی چھوڑ تے بی اے گورنمنٹ ڈگری کالج دیرہ نواب صاحب اچوں 2004ء اچوں پاس کیتس۔ بی ایڈ، ایم اے اکنامکس تے ایم اے سرائیکی اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپوروں کیتی ہس ، اڄکل اسلامیہ یونیورسٹی دے شعبہ سرائیکی توں ایم فل کریندا ودے ۔ سرائیکی ماء ٻولی دا ہک عظیم پُتر سئیں دلنور نور پوری دا جاہ ٹکاݨہ تے سنبھل واݨ نور پور نورنگا ہا۔ سرائیکی ماء ٻولی دی محبت انہاں دی روح اچ رچی ہوئی ہئی، ہرے ویلھے سرائیکی سرائیکی کریندا ہا، ایہا ڳالھ الطاف ݙاہر وچ وی ہے۔ ماء ٻولی نال محبت ایندی رت اچ رچی ہوئی اے ، ہر ویلھے ڳالھہا تھیا ودا ہوندے ،سرائیکی سرائیکی ودا کریندا ہوندے تے سرائیکی ماء دھرتی کوں مخاطب کر تے اکھیندا ودا ہوندے ’’ کملا کملا لوک سݙیندن ، تئیں سݙوایا ہے‘‘۔ اے ہَن الطاف ݙاہر دیاں ڳالھیں، ہُݨ قصہ اڳوں ٹوروں تے کجھ کم دیاں ڳالھیں کروں۔

تعلیم کیوں ضروری اے ؟

ساری دنیا اچ علم تے ہنر کوں سب توں ودھ اہمیت حاصل اے پر اساں انہائیں ݙوہیں شئیں توں وانجھے ہیسے، اساکوں کوئی سُدھ کینھی جو اساں کیا پڑھوں ، کیا نہ پڑھوں ۔ کیڑھی تعلیم حاصل کروں ، کیرھی نہ کروں ۔ اسیݙے مقابلے اچ پنجاب دے لوک کمشنر، ڈی سی ، ایس پی تے ٻئے محکمیں دے آفیسر پہلے توں بݨئے ٻیٹھن۔ انہائیں کوں ہر شئے دا علم اے ۔ او سارے راہ رستے ڄاݨدن ۔ ٻال اڄاں ماء دے پیٹ ا چ ہوندے تے او پہلے سوچ ٻہندن جو اینکوں کیا بݨاوݨے۔ اساݙے ٻال اُٹھ ڄیݙے تھی ویندن پر اساں ول وی انہائیں کوں کجھ نی ݙسیا ہوندا جو تُساں کیا پڑھسو تے کیا بݨسو ؟ کیا قوماں ایویں ترقی کریندن ؟ سیاݨے تھیووں ۔ ٻالیں کوں پڑھاؤں ، سکھاؤں تے سمجھاؤں ۔

ضروری ڳالھ اے ہے جو اساں تعلیم بارے وسلائی نہ کروں ، شہری بندہ ہووے ‘بھانویں دیہاتی غریب ہووے تے بھانویں امیر۔ تعلیم دے معاملے اچ وسلائی نہ کرے ۔ اولاد دے ہک ہک پل کوں قیمتی ڄاݨے تے اوندے نت نال تھیوے ۔ تعلیم بارے اے وی ضروری اے جو ٻال دے شوق تے رحجان کوں ݙٹھاونڄے ۔ بعض ویلھے ٻال انجینئر بݨݨ چہندے ۔اسیݙا شوق ڈاکٹر بݨاوݨ دا ہوندے ۔ اساں اپݨا شوق سامھے رکھدوں پر ٻال دی مرضی نی سمجھدے ۔ٻال ماء پیو دا آکھیا من تے انہائیں دے ݙسیے دڳ تے ٹر تاں پمدے پر منزل تے نی پُڄ سڳدا۔

ٻال کیا پڑھݨ چہندے ؟

سب توں پہلا کم ٻال دے رحجان کوں ݙیکھݨ اے ، ݙوجھا تعلیم بارے بنیادی معلومات ہِن ۔ سارے جڳ جہان دے رحجان کوں سامھے رکھیا ونڄے ،ݙٹھا ونڄے جو دنیا کیݙے ویندی پی اے ، ول اوندے مطابق اڳوں تے ٹُریا ونڄے ۔ احٖ سی ایس ایس(CSS) لوک زیادہ کرویندن ، اسیکوں چہیدے جو اساں زمانے دے نال نال ٹروں تے ٻالیں کوں سی ایس ایس آلے پاسے شوق ݙیواؤں۔ نکے لا توں انہائیں کوں ݙسݨ شروع کروں جو سی ایس ایس کیا ہوندے ۔ ایندے وچ کیا پڑھݨا پوندے ۔ سی ایس ایس جیرھا طالب علم کریندے او کیا بݨدے ۔ سی ایس ایس کرݨ آلئیں دے کتنے محکمے تے کتنے شعبے ہِن تے انہائیں دی تربیت کیویں بݨدی اے ؟

اجھک لہاؤں

سرائیکی وسیب دے ڈھیر سارے نینگر امدن میں انہائیں کوں سی ایس ایس آلے پاسے دھیان ݙیوینداں ، او اینکوں بلا سمجھ تے ݙر ویندن ۔ اَجھک تے آکھدن اے اوکھا ہے ،حالانکہ صرف دل ٻدھݨ دی ڳالھ اے ۔ سی ایس ایس میڈیکل تے انجینئرنگ توں سُکھا ہے۔ میں اپݨے ٻالیں کوں آکھیا تاں وی ݙر تے ٻے پاسے ٹُر پے۔ میں سب کوں آکھداں جو سرائیکی قوم ہُݨ دل ٻدھے ، آر یا پار آلی ڳالھ کوں سامھے رکھ تے علم دے سمندر ا چ دُھو کرے ۔ سرائیکی وسیب دے ٻالیں وچ بلا دی صلاحیت اے ۔ ݙرے او جیرھے عقلوں پیدل ہوون ۔ اوہے سارے اپر پنجاب وچ ہِن ، وسیب اچ اکثریت ذہین طلبہ دی ہے۔ شاباش تکڑے تھیوو، اے سارے منصب تے عہدے تہاݙے ہِن ، جیرھے غیر ملی ٻیٹھن ۔ پڑھو تے اپݨیاں اے کرسیاں انہائیں توں واپس گھنو نہ تاں انہائیں دا نِت دا کَھلا تے اسیݙا سِر ہوسے ۔

وانجھ تے وانجھ

اسیݙے ٻالیں کوں اے شکایت اے جو پبلک سروس کمیشن وچ سارے ایہے لوک ا ن ، اے وانجھ کریندن ،وانجھ آلی ڳالھ ٹھیک اے ، احٖ توں نی اے پیو ݙاݙے توں کریندے امدن پر اساں ظلم ، زیادتی تے وانجھ دے دریا جھاڳ تے پار پُڄسوں ۔ جے ݙر تے کھڑے رہ ڳیوسے تاں ول کھڑے رہسوں ۔ وسیب دے نینگر اے ڳالھ سمجھن جو اساں اڄاں سوچیندے ودوں ، انہائیں کوں ازلیں توں پتہ اے جو اساں سرائیکی وسیب دے لوکیں کوں کیویں غلام بݨا تے رکھݨے ۔ اے سارے گرو انہائیں کوں انہائیں د ا آقا انگریز سکھا ڳے ۔ وسیب دے جاگیردار وی انہائیں دے ٻانھے ہِن ۔ انہاں کوں سرائیکی قوم کوں کھلے تلے رکھݨ تے انہائیں کوں کھلے مارݨ دا ݙا سکھائس ۔ تُساں اساں بغاوت کر تے ایں ڳالھ کوں پُٹھا کر ݙیوݨے۔

کُرلاٹ تے ٻکاٹ؟

میں لہور ڳیاں ، میکوں ہک پنجابی دانشور آکھیا جو کرلاٹ ، ٻکاٹ خبریں اخبار اچ پڑھدا رہنداں پر ہر ڳالھ دا ٹرینڈ ہوندے ، تہاݙے وسیب ا چ دولے سئیں دا نوکر بݨݨ دا ٹرینڈ اے ۔ اسیݙے کول ڈپٹی کمشنر تے ایس پی بݨݨ دا ۔ میں آکھیا جو وقت چکی دا پھیر اے ۔ وقت بدلدے دیر نی لڳدی ، سوچ بدل ڳی اے ۔ اساں تہاکوں ݙسیندے پیوں جو اساں غلام بݨ تے نہ رہسوں ۔ اساں اپݨے وسیب اچ اپݨا ڈی سی او ، کمشنر ، ایس پی ، ڈی پی او تے آر پی او ݙیکھݨ چہندوں ۔ تُساں اپݨے گھر خوش اساں اپݨے گھر۔ آبادی دے مطابق سی ایس ایس دا کوٹہ گھنسوں ۔ صوبہ وی گھنسوں ، تُساں کے تئیں نہ ݙیسو؟ تُساں اسیݙی ایں سوچ کوں نہ قید کر سڳدو تے نہ قتل کر سڳدو۔ سیاݨے تھیوو، جتنا جلدی اسیکوں حق ݙیسو ، اُتنے چنڳے رہسو۔

وسیب دے نینگرو ،تکڑے تھیوو

دل تھولا نہ کرو ، اساں تہاݙے حق حقوق سانگے ہر جاہ تے لڑسوں ،ا ساں تہاݙے صلاحتیں کوں پرکھݨ آلے ادارے بݨیسوں ۔ تاں جو تہاݙی صلاحیت ، تہاݙے رحجان تے تہاݙے شوق مطابق تہاݙے علمی سفر کوں اڳوں ٹوریا ونڄ سڳے۔ اسیکوں ہک ہک ڳالھ دا پتہ اے جو پیپر اوہے بݨیندن ، امتحان وی اوہے گھندن ۔ امتحان ویلے تہاݙی ٻے پاسے اکھ جھمکے تاں تلہڑ مریندن تے اپݨیں کوں سارا کجھ پہلے توں ݙس تے امدن ۔ انہائیں کوں انہائیں بیمانیں دی سزا ملسے ۔اساں وار وار اکھیندوں جو اسیݙے انہائیں بیمانیں نال پُڄالا نی پمدا۔ اساݙا اپݨا پبلک سروس کمیشن ہووے ، اساݙا اپݨا سلیکشن بورڈ ہووے۔ اسیݙے اپݨے پیپر بݨاوݨ آلے ہوون تے اسیݙے سارے امتحانی سنٹر اسیݙے اپݨے کول ہوون ۔ اسیکوں انہائیں تے تل دا اعتبار کینھی۔ اسیکوں ہک پل دیر کیتے بغیر انج کیتا ونڄے ۔

اعلیٰ تعلیم توں محرومی

سرائیکی وسیب وچ تعلیمی اداریاں دی کمی دی وجہ نال وسیب دے لوک اعلیٰ تعلیم حاصل کرݨ توں محروم رہ گِٖن ، اسیݙے کول علمی ادارے تاں اپݨی جاہ رہ ڳے ، معلومات ݙیوݨ والے افراد یا ادارے وی موجود کائنی ۔ ہُݨ وقت آ ڳے جو وسیب دے لوک خاص طور تے ،خُطابی(طلبہ تے طالبات)اَکھ پٹن ، علم حاصل کرن ، معلومات دے سوجھلے نال اپݨے دِل تے دماغ روشن کرن ، اُنہاں کوں ہک طرف نی بلکہ ہکے ویلے چھی پاسے ݙیکھݨ دی صلاحیت پیدا کرݨی چاہیدی ہے ۔ انہاں دی نظر اُبھا ، لمہ ، پوادھ ، پچھادھ (مشرق ، مغرب، شمال ، جنوب) دے نال نال ہکے ویلے عرش معلی تے دھرتی دی چھیکڑی حد (تحت السریٰ) تک ہووݨی چاہیدی ہے ۔ سب توں اہم اے جو بصارت دے نال بصیرت وی ضروری ہے۔

سی ایس ایس (CSS)

وسیب دے خُطابی یاد رکھن جو اَحٖ جیرھا طبقہ ساݙے اُتے حکمرانی کریندا پے یا جیرھے طبقے کوں حکمرانی دا حق حاصل ہے او گریجوایشن دے بعد ’’سی ایس ایس‘‘ دا امتحان پاس کریندے اَتے ’’سی ایس ایس‘‘ بنیادی طور تے جنرل نالج دا امتحان ہوندے ، ایں واسطے خطابیں کوں اپݨے کول علم دے نال نال معلومات دا ذخیرہ ہووݨ وی ضروری ہے ۔ ایں سلسلے وچ یاد رکھݨا چاہیدے جو ہر ٻال کوں اپݨی دھرتی اَتے اپݨے وسیب دی زبان اَتے انگریزی زبان تے کامل عبور ہووݨ ضروری ہے ۔ جیرھے لوک اپݨے ٻالیں نال اُنہاں دی ماء ٻولی دی بجائے ٻئی زبان وچ گاٖلھ کریندن ، او اپݨے ٻالیں نال دشمنی کریندن اَتے ٻالیں دی ماء ٻولی کوں قتل کرݨ دے مرتکب تھیندن۔ ایجھے لوکیں دی سوچ چھوٹی ، پست  تے گھٹیا ہوندی ہے ۔ ایہ لوک احساس کمتری دا شکار ہوندن ، کیوں جو زبان ہک ٻہوں وݙا علم ہے اَتے سب توں پہلا تے وݙا علم گھر دی ماء ٻولی توں حاصل تھیندے ۔ ایں وݙے علم توں ٻالیں کوں محروم رکھݨ ٻہوں وݙی زیادتی ہے ۔ وسیب دے بھرا سیاݨے تھیون اَتے وسیب دے ٻالیںں کوں اپݨی ماء ٻولی دی برکت توں محروم تھیوݨ توں بچاون۔

جیا سئیں! گاٖلھ تھیندی پئی ہئی جو جنرل نالج دی تے پڑھاکو ٻالو تے بھیݨ بھرائو ، بھانویں تُساں پڑھدو پہلی جماعت یا ہووے ایم اے تے پی ایچ ڈی دے طالب علم تہاکوں کائنات دی ہر چیز بارے ڄاݨݨا چہیدے ۔ کیوں جو علم دا مطبل اِی ڄاݨݨ ہوندے ۔ اساں جیرھی جاہ تے رہندے پیوں اُوندے بارے کجھ موٹیاں موٹیاں علمی تے معلوماتی گاٖلھیں تہاکوں ݙسیندوں تے کجھ گاٖلھیں تہاݙے اپݨے وسیب دے مشاہیر بارے ہن ، تساں انہاں کوں اپݨے پلے ٻدھو تے علمی میدان وچ کامیابیاں حاصل کرو۔ کیوں جو ڄاݨݨ دی جستجو اساݙے مذہب تے اساݙی ثقافت دا خاص حصہ ہے۔

کوڑ پڑھاوݨ آلے استاد

استاد قوم دا معمار ہوندے ۔ قوماں استاد تیار کریندن، جے استاد سچ پڑھیسے تاں سچی تے تکڑی قوم تیار تھیسے ۔ جے کوڑ پڑھیسے تاں کوڑی تے کمزور قوم سامھے آؤسے ۔ میݙے سامھے ٻاہرویں جماعت دا مطالعہ پاکستان ہے۔ ایندے وچ جاہ جاہ تے کوڑ لکھیا ڳے۔ خواجہ فریدکوں پنجابی شاعر آکھیا ڳے۔ جیرھی زبان ا چ پی ایچ ڈی تھیندی پی اے کیا او لہجہ ہے ؟ کوئی انہائیں توں پُچھݨ آلا کائنی۔ پنجاب آلے مارکہ موٹیاں رقماں گھن تے کوڑیاں کتاباں لکھدے ٻیٹھن۔ او وی تعلیمی نصاب، ایجھے نصاب تے بݨاوݨ توں چنڳا اے ہے جو ڈھکݨی ا چ پاݨی پا تے ٻڈ مرن ۔

ٻاہرویں دی کتاب مطالعہ پاکستان پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ لاہور شائع کیتی اے ۔ امانت، دیانت ، صداقت تے شرافت وی ہک مونو گرام ا چ لکھیا کھڑے ۔ پاکستان دا جھنڈا وی تے قائد اعظم دا فوٹو وی ہے تے تعلیم دی اہمیت بارے قائد اعظم دا فرمان تے قومی ترانہ ’’ پاک سر زمین شاد باد ‘‘ وی لکھیا کھڑے ۔ مصنفین وچ محمد حسین چوہدری، ڈاکٹر سلطان خان، محمد فاروق ملک، رائے فیض احمد کھرل تے خادم علی خان دے ناں شامل اِن ۔ کتاب لکھݨ آلئیں جتھاں جاہ جاہ تے سرائیکی دے خلاف کوڑ دے بھِکل ریڑھین اُتھاں اے وی ݙیکھݨ ا چ آئے کہیں جاہ کجھ تے کہیں جاہ کجھ آکھیا ڳے۔

کتاب مطالعہ پاکستان دے صفحہ 39 تے سرائیکی کوں الگ زبان آکھیا ڳے۔ تحریر دے الفاظ اے ہِن:۔

’’ اس ملک میں بہت سی زبانیں بولی جاتی ہیں ۔ جن میں اردو، پنجابی ، سندھی ، پشتو، بلوچی ، سرائیکی ، کشمیری اور فارسی وغیرہ شامل ہیں ۔ ‘‘

اتھاں سرائیکی کوں وی زبان منیا ڳے۔ اڳوں ونڄ تے صفحہ نمبر 104 تے سرائیکی کوں پنجابی دا لہجہ آکھ ݙتا ڳے ۔ تحریر دے الفاظ ایہ ہِن :۔

’’ پنجابی :۔ یہ ایک بہت بڑی زبان ہے۔ پنجابی صوبہ پنجاب کی زبان ہے۔ اس زبان کا ربط اس علاقے کی ہڑپائی اور دراوڑی زبان سے ملتا ہے ۔ تاریخی و جغرافیائی تبدیلیوں کے باعث اس کے پیچھے بڑے لہجے اور اور بولیاں ہیں ۔ ان کو مختلف ناموں سے موسوم کیا جاتا ہے ۔ ماجھی، پوٹھوہاری ، چھاچھی، سرائیکی، دھنی اور شاہ پوری ۔ ماجھی لہجہ معیاری لہجہ سمجھا جاتا ہے جو لاہور اور آس پاس بولا جاتا ہے۔ ‘‘

موٹیاں رقماں گھن تے مطالعہ پاکستان لکھݨ آلئیں کوں اتنی عقل یا شرم نی آئی جو پہلے سرائیکی کوں زبان آکھئے ، ول پنجابی دا لہجہ اتے او وی گنوار لہجہ جو انہاں معیاری لہجہ ماجھی کوں آکھئے۔ ول اڳوں ٻیا مذاق ݙیکھو جو ایں توں اڳلے صفحے تے سرائیکی کوں سندھی دی ہک ٻولی قرار ݙے ݙتے۔ مطالعہ پاکستان صفحہ نمبر 105 دے الفاظ ایہ ہِن:۔

’’ صوبہ سندھ کے شمال جنوب، وسیع علاقے میں سندھی زبان بولی اور سمجھی جاتی ہے ۔ اسی وجہ سے اس کے کئی لہجے ہیں ، سندھ کے زیریں اور راجھستانی علاقے میں لاڑی ، کیچی ، کاٹھاواڑی اور عقدی بولیاں رائج ہیں جبکہ باقی علاقوں میں مختلف بولیوں کو کوہستانی ، سرائیکی اور وچولی کہا جاتا ہے۔ ‘‘

میں پُچھداں جو نصاب دی کتاب نال ایں توں وݙا کوئی مذاق تھی سڳدے ؟ ہک جاہ سرائیکی کوں زبان ، ٻئی جاہ تے سرائیکی پنجابی دا لہجہ تے ول ٻئی جاہ تے سرائیکی سندھی دا لہجہ ؟ اے کیا بے ہودگی اے ۔ لکھݨ آلے ابو جہل دے پُتریں کوں نہ تریخ دا علم اے نہ لسانیات دا تے نہ ای او خطیں دے تہذیبی ورثے توں واقف اِن ۔ جیکر انہائیں کوں پتہ ہووے تاں او ایویں چٻل نہ مارن ہا تے واضح لکھن ہا جو اڄوکے پورے پاکستان دی اصل زبان سرائیکی ہے ۔ سرائیکی ماء تے باقی ایندیاں دھیاں ہِن ۔ صفحہ 104ء تے اے مذاق وی ݙٹھا ونڄ سڳدے جو مطالعہ پاکستان دے لکھاریں خواجہ فرید کوں پنجابی دا شاعر لکھیے ۔ حالانکہ کوئی پنجابی خواجہ فرید دے ݙو اکھریں دی صحیح تلفظ نال ادائیگی وی نی کر سڳدا۔ مطالعہ پاکستان وچ شاہ حسین، سلطان باہوتے بلھے شاہ کوں وی پنجابی شاعر لکھیا ڳے۔ حالانکہ اے سرائیکی شاعر اِن ۔ جݙاں جو حضرت شاہ حسین لہور ا چ شاعری کریندے ہن اوں ویلھے لہور شمالی ملتان ہا تے اوندی زبان سرائیکی ہئی۔ پنجابی بݨاوݨ دے باوجود حضرت شاہ حسین دی شاعری احٖ وی پنجابی نی بݨ سڳی۔ احٖ وی سرائیکی توں وی ودھ خالص سرائیکی لوظ حضرت شاہ حسین دی شاعری ا چ شامل اِن تے پنجابی ادبی بورڈ دے آصف خان حضرت شاہ حسین دی شاعری دا پنجابی ترجمہ کر تے شائع کیتے۔ جیکر او پنجابی شاعری ہووے ہا تاں اوندا پنجابی ترجمہ نہ تھیوے ہا ۔

اے صرف یارہویں تے ٻارہویں جماعت دی ڳالھ نی ، الف توں ی تئیں ونڄو ، پہلی توں سولہویں تئیں ونڄو ، ہر جاہ تہاکوں ایہو کوڑ نظرسے ۔ ولا تُساں پرائیوٹ کالجاں دے خاص کراہیں پنجاب کالج دا نصاب ݙیکھو ہر جاہ سرائیکی دشمنی بھری پی اے ۔

سرائیکی تے ملازمت

ملازمت سانگے لکھت امتحان دے نال نال زبانی امتحان یعنی انٹرویو دی ٻہوں اہمیت اے ۔ میں ہک ڳالھ ݙسݨ چہنداں جو کوئی امیدوار جݙاں انٹرویو ݙیوݨ ونڄے تاں میݙیاں کوڑیاں ڳالھیں پلے ٻدھ تے نہ ونڄے ، میݙیاں ڳالھیں کوڑیاں ہن پر کُوڑیاں کینھی ، میں تاں ہک ادبی تے سیاسی ورکر آں ، میں حق حقوق دی ڳالھ ٻانہاں ٻدھ تے نی ہتھ اُلار تے کریساں پر امیدوار جݙاں انٹرویو ݙیوݨ ونڄے تاں اوندا رویہ نیاز مندانہ ہووے تاں جو او امتحان گھنݨ آلے استادیں دی شفقت حاصل کر سڳے ۔ اے ہک ضروری ڳالھ ہئی جیندا اظہار ضروری ہا ۔ݙوجھے امتحاناں دے نال نال انٹرویو تیاری وی ݙاڈھی محنت نال ہووݨی چہیدی اے ۔ سوال گندم جواب چݨاں نہ ہووے ۔ انٹرویو دی تیاری ا چ سنگتی ہک ٻئے دی مدت کرن ، انٹرویو سانگے حاضر جوابی سانگے صحت مند جسم تے صحت مند دماغ ضروری اے ۔ ذہنی تربیت سانگے امیدوار کوں آلسی تے ڈھلا نی ہووݨا چہیدا ۔ نینگر اپݨے آپ کوں ہر ویلے چتر چلاک تے پھرتیلا رکھن۔ اپݨے آپ ا چ اعتماد پیدا کرن تے الا ٻول کوں ایویں بݨان جیویں زبان اچوں لوظ داݨا داݨا تھی پُھلیں آلی کارکِردے پئے ہوون ۔

انٹرویو کرݨ آلے تُساں کنوں میز تے پئے ہوئے ’’ مالٹا‘‘ دے بارے پُچھ سڳدن ، تُساں جواب ا چ مالٹا ملک دی ڳالھ کریسو ،انٹرویو گھنݨ آلا بیمان نہ ہویا تاں تہاکوں شابس آکھسے نہ تاں تُساں جے مالٹا ملک آکھیا تاں سامھے اشارہ کر تے آکھسے کیا اے مالٹا مُلک اے ؟ جے تُساں سامݨے پئے ہوئے مالٹے دی ڳالھ کیتی تاں آکھسے واہ جوان آ! آیا افسر بݨݨ ہِیں تیݙی عقل اتناں کم نی کریندی جو کیاں میں تئیں کنوں ایں مالٹے دے بارے پُچھاں ہا؟ سرائیکی وسیب دے طالب علمیں نال اے وانجھ ہمیش توں تھیندی امدی اے ۔ ڄماندرو بیمان حاکم اسیݙے نال ایویں کریندے امدن ۔ پر جے تئیں اسیݙا صوبہ نی بݨدا ، وسیب دا اختیار وسیب دے لوکیں کوں نی ملدا ، وسیب دے نینگر دل بھنی کر تے پچھوہاں نہ تھیوے ۔ جتنا تھیوے تݨ مارے ، ہر امتحان ا چ شریک تھیوے ۔ ظالمیں دا جھڑے پاݨی تئیں پیچھا کرے ، تیاری اتنی چنڳی ہووے جو انٹرویو کرݨ آلا جے سوال کرے جو زیڈ توں شروع تھیوݨ آلے ہک پاکستانی وزیراعظم دا پورا ناں کیا ہے تاں انٹرویو ݙیوݨ آلا ’’ ذوالفقار علی بھٹو ولد شاہ نواز بھٹو لاڑکانہ سندھ تاریخ پیدائش 5 جون تاریخ شہادت 4 اپریل ‘‘ آکھ تے انٹرویو گھنݨ آلے کوں ویڑا کر ݙیوے جو میں تاں ہک پُچھی اے ، اے تاں چار ݙسا ڳے۔

فوج اچ شامل تھیوݨ؟

سرائیکی وسیب دے لوک ہمیش توں اکھیندے امدن جیویں سندھیں کوں فوج ا چ نمائندگی ݙیوݨ سانگے سندھ رجمنٹ بݨائی ڳئی اے ، ایویں سرائیکی کوں نمائندگی ݙیوݨ سانگے وسیب رجمنٹ بݨائی ونڄے ۔ پر سرائیکی وسیب دی فریاد تے کوئی توجہ نی ݙیندا، ہر کوئی ݙاڈھے دی سݨدے ، ہینڑیں دی نی سݨدا۔ مشہور اکھاݨ دے نال نال حسین گوہر تاں اے وی آکھئے جو ’’ غریب بھاویں حسین ہووے ، غریب دی ڳالھ کون سݨدے ؟ ‘‘ کجھ لوک آکھدن سرائیکیں کوں سب کجھ ملدا رہندے ، انہائیں رووݨ دی عادت بݨا گھدی اے۔ اساں آکھدوں فوج دے عہدیں وچ وسیب کوں کیا ملئے ؟ آؤ لیکھا کروں ، یا ول آؤ تڑے چا کریندوں ، پچھلے 67 سالیں وچ جیرھا کجھ تہاکوں ملئے او اڳلے 67 سالیں سانگے اسیکوں چا ݙیو تے جو اسیکوں ملئے او تُساں چا گھنو ۔ چوݨ تہاݙی پچوݨ اسیݙی ۔ یار! خدا دا ناں منو ، ایویں نہ کرو ، کجھ اساݙی سݨو۔ تُساں بنگالیں دی وی نہ سݨدے ہاوے ، اساݙے نال بنگالیں آلی کوا نہ کرو، کجھ تاں خدا توں ݙرو۔ اساں آکھدوں جݙاں سندھیں دیواریں تے لکھیا ’’ نہ کھپے پاکستان نہ کھپے، پاکستان جو وفادار آ غردار آ غردار آ‘‘ ول تُساں انہائیں دی ڳالھ بھڄ تے سݨی تے سندھیں کوں سب کجھ ݙتا۔ رجمنٹ وی بݨا ݙتی تے سی ایس ایس دا کوٹے دی میعاذ وی اڳوں کر ݙتی پر اساکوں کجھ ݙیوݨ دی جاہ تے او وی کھس گھدے جو اساں کنے پہلے توں ہا پیا ۔ بہاولپور رجمنٹ دی صورت ا چ وسیب دی رجمنٹ ہئی ، تُساں اینکوں وݙا کرو ہا پر تُساں اینکوں تکھے تکھے بھن تروڑ تے ٻئے رجمنٹاں نال رلا ݙتا۔ ہُݨ جیرھے لوک آکھدن جو سرائیکی وسیب کوں سب کجھ ملدا رہ ویندے ۔اے ہروں بھروں روندے رہ ویندن۔ میں آکھداں جو ( 1947) جنرل محمد شریف توں گھن تے جنرل راشد محمود تئیں مسلح افواج دے پندرہ سربراہویں وچوں سرائیکی کتنے آئن؟ پاکستان بݨݨ دے بعد جنرل سر فرینک میسروی تے موجودہ جنرل راحیل شریف تئیں بری فوج دے پندرہ سربراہیں ا چ سرائیکی کتنین؟ پاک بحریہ دے پہلے وائس ایڈمرل ولفریڈ توں موجودہ ایڈمرل سندیلہ تئیں ماسوا ہک ادھ باقی کہیں دا تعلق سرائیکی وسیب نال نہ ہا ۔ فضائیہ دے پہلے ائیرمرشل ایلن پیری کین تے موجودہ طاہر رفیق بٹ تئیں کہیں دا تعلق وی سرائیکی وسیب نال نی نظر امدا۔

احٖ سرائیکی وسیب دے لوک جیکر اے مطالبہ کریندن جو انہاں کوں وفاقی اکائی منیا ونڄے ۔ جیکر او سرائیکی رجمنٹ دا مطالبہ کریندن تے اے آکھدن جو آئین پاکستان دی متعین کردہ حدود دے اندر راہندے ہوئے انہاں کوں انہاں دا حق ݙتا ونڄے تاں سرائیکی قوم دی حب الوطنی دی قدر تھیوݨی چہیدی اے ۔ انہائیں دے اندر دے محبت دے مارے ݙکھ کوں سمجھݨا چہیدے ۔ اے کیا رویہ تھیا جو جیرھا ݙنڈکا ݙکھاوے ، اوندے اڳوں سارا چھٻا کھول ݙیو تے غریب ، شریف تے گگدام ہووے ، اونکوں بھورا وی نہ ݙیو ۔احٖ بلوچستان آلے قومی ترانہ نی سݨدے ، پاکستان دا جھنڈا نی لیندے تاں تُساں کیڈٹ کالج ، ملازمتاں ، فوج ا چ بلوچستان دے ہزاراں طالب علماں کوں وظیفے تے آغاز حقوق بلوچستان دے ناں تے پتہ نی کیا چاتے انہائیں دے پچھوں ودے بھڄدو۔ ݙوجھے پاسے سرائیکستان دے لوک اپݨے حق حقوق دی ڳالھ کریندن تاں انہائیں دے ناں تے وی اعتراض کریندو ۔ بھلا تُساں آپ ݙساؤ جو جے بلوچیں دا بلوچستان حلال اے تاں سرائیکیں دا سرائیکستان حرام کیوں اے ؟ یار ! خدا دا ناں منو ، احٖ وی تہاݙے ݙوڑے معیار؟ کیا تُساں احٖ وی ٻے کوں بودن ت بھکن تے اپݨے آپ کوں سیاݨے سمجھدو۔ یار! ایویں نہ کرو ، تُساں آپ آپ تاں دوکھا ݙے سڳدو، اسکیوں دوکھے ا چ نی رکھ سڳدے ۔ یار بݨو یار مار نہ بݨو۔ سرائیکی وسیب دے لوکیں دی وطن نال محبت کوں کچا نہ تھیوݨ ݙیو۔

یاد رکھو سرائیکی قوم تے سرائیکی وسیب پاکستان دا دل اے ۔ سرائیکی وسیب دی جغرافیائی اہمیت کوں سمجھو، افغانستان ، فاٹا تے خیبرپختونخواہ تے بلوچستان ا چ وطن دشمن سازشاں دا مقابلہ سرائیکی وسیب دے سرحدی علاقیاں ا چ وسݨ آلے محب وطن سرائیکی کر سڳدن ، جے تُاں سرائیکی وسیب دے ٹانک تے دیرہ اسماعیل خان ،دیرہ غازی خان ، راجن پور ، رحیم یارخان کوں کمزور کریسو تاں غیر ملکی طاقتاں کھا ویسن تے جے سرائیکی صوبہ بݨا تے انہائیں علاقیں کوں تکڑا کریسو تاں اے علاقے  وس بھرے دیس دشمن، نانگیں دا سر داپھ ݙیسن ۔ یاد رکھو مکار انگریز معدنی دولت نال مالا مال علاقیں تے قبضے سانگے اوہا چال چلدا پے جیویں او جنوبی افریقہ وچ چلیا ہا ۔ افغانستان ، خیبرپختونخواہ تے بلوچستان ا چ کرائے دے قاتلاں کوں او مجاہد تے جنگجو بݨا تے پیش کریندا کھڑے ، قبضے دے بعد انہاں حریت پسنداں کوں او ایویں مار ݙیسن جیویں افغانستان وچوں روس دے ونڄݨ دے بعد مجاہدین کوں کٹھا کر تے مار ݙتا ہانے۔

سرائیکی ، سرائیکی

دیرہ اسماعیل خان ویندے پئے ہاسے ‘محترم سیاسی اڳواݨ فیصل کریم کنڈی سرائیکی صوبے دے کٹھ وچ شرکت دا کانڈھا ݙتا ہا ۔ ملتانوں راݨا محبوب اختر تے راقم (بندہ ناچیز) ہاسے ‘ اڳوں سئیں جمشید دستی تے اُنہاندے سنگتی ہَن ۔ مظفرگڑھ پُڄیوسے تاں جمشید دستی اپݨی گاݙی چھوڑ اساݙے نال آ ڳئے ۔ مظفرگڑھوں روانہ تھیوسے تاں ایم ایم روڈ تے جاہ جاہ ’’سپروزیرستان پٹرولیم ‘ وزیرستان ہوٹل‘‘ وغیرہ دے بورڈ جاہ جاہ نظر آئے ۔ دوستیں کوں متوجہ کر تے میں آکھیا جو اے بورڈ اسیݙے سبق واسطے ہِن ‘ اے بورڈ اساݙے پڑھݨ تے اساݙی تعلیم واسطے ہِن ۔ انہاں وچ سبق اے ہے جیویں ’’وزیرستان‘‘ لکھݨ جرم کائنی ایویںسرائیکستان لکھݨ وی جرم کائنی ۔

میں سنگتیں کوں ݙسیا جو قومیں دی حیاتی وچ شناخت دا عمل ہمیشہ حساس مسئلہ رہ ڳے ‘ خاص طور تے اُنہاں قومیں سانگے جیرھیاں محکوم ہوون ‘ ہینڑیاں تے کمزور ہوون تے زابر قوتاں جنہاندی شناخت دیاں منکر ہوون تے اُنہاندی شناخت کوں مٹاوݨ چہندیاں ہوون ۔ حملہ آور قابض قوتیں دی اَزل توں اے سوچ رہی اے جو لوکیں کوں مارݨ دے بعد فوری اوندی سُنڄاݨ کوں مُکایا ونڄے ۔ او سمجھدن جو سُڄاݨ ختم نہ تھئی تاں لوک ولا اپݨی سُنڄاݨ دا جھنڈا چا تے قوم بݨ ویسن ۔ انہاں کوں پتہ ہے جو قوم دا مقابلہ حملہ آور تاں کیا حملہ آور دی ماء وی نی کر سڳدی ۔ ایں سانگے سرائیکی قوم بݨݨ ضروری اے تے اپݨی قومی شناخت بچاوݨ سانگے اپݨے وطن دے ناں کوں عام کرݨ ایں توں ودھ لازمی اے۔

ایں موقعے تے میں اے وی آکھیا جو وزیرستان اَڄاں ہک ایجنسی اے جینکوں علاقہ غیر یا فاٹا آکھیا ویندے ۔ وزیرستان اَڄاں آئین پاکستان دا حصہ کائنی ایندے باوجود اُنہاں اساݙی دھرتی دے ہاں تے وزیرستان دے جھنڈے پوڑیے ہوئن ‘ پر ہک اساں بے سمجھ  ہیسے جیرھے اپݨے وطن ‘ اپݨے گھر تے اپݨے وسیب اِچ رہ تے اپݨی قومی سُنڄاݨ دااظہار کرݨ توں اَجھکدوں ۔ جے ایہو حال رہ ڳیا تاں وَل ہر پاسے اساکوں وزیرستان ‘ خیرپختونخواہ ‘ پنجاب ‘ بلوچستان دے بورڈ نظر آئوسن‘ اساں غور کروں جو جیکر سرائیکستان دے بورڈ نہ ہوسن تاں جاہیں غیر مَل ویسن ۔ ولا اساں ٻاہر تے او اندر ہوسن ۔ اساں سانگے لازم ہے جو ہر ہٹی ‘ ہر پمپ ‘ تے ہر ہوٹل دا ناں سرائیکستان ہووے۔یا وسیب دی شناخت دے مطابق ہووے ۔

سرائیکی وسیب دی ہر شئے کوں بدلݨ دی ضرورت اے ، ہر شئے دے وٹاندرے سانگے سب توں سوچ کوں وٹاوݨ دی ضرورت اے ، اساں رووݨ پِٹݨ چھوڑ ݙیوں ، اساں اپݨا نماݨاں پن مکائوں تے دنیا کوں ݙسوں جو اپݨی دھرتی ، اپݨی شناخت ، اپݨی زبان تے اپݨی تہذیب ہے اساں کہیں دے ٻیٹھے ٻلہائے نی ۔ اپݨی دھرتی دے آپ مالک ہیسے ۔ اساں اے گاٖل ڄݨواوݨ ا چ اوں ویلے کوں کامیاب تھیسوں جݙاں اساݙی ہر گاٖل ا چ سرائیکی ہووے۔

سرائیکی قاعدہ

آکھیا ویندے جو سرائیکی دی تریخ اتنی پراݨی اے جتنی انسان دی اپݨی تریخ ۔ جیویں انسان دی تریخ اے ایویں لکھت ، پڑھت دی وی تریخ اے، انسان جݙاں لکھݨ پڑھݨ شروع کیتا ،اوندی لکھت تے اوندے رسم الخط دی شکل بھانویں کوئی ہووے ، اے پک ہے جو او لکھدا اپݨی ماء ٻولی وچ ہا۔ اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی ازل توں لکھت پڑھت ا چ امدی پی اے ۔ انویں تاں جڳ جہان دی ہر شے وٹیندی رہ ویندی اے پر سرائیکی وسیب نال ایجھا ظلم تھئے جو اساݙی کوئی شئے سلامت نی رہ ڳی۔اساݙی زبان، زبان دا ترکہ، اوندا رسم الخط وی ویندا رہ ڳے۔ اڄوکا مانگواں فارسی تے عربی رسم الخط ایں سانگے اساݙیاں ضرورتاں پوریاں نی کر سڳدا جو انہاں زباناں کول صوتیات دا او ترکہ کائنی جیرھا قذرت دی طرفوں سرائیکی کوں عطا تھئے۔ اللہ دے فضل نال او ویلہا پرے کائنی جݙاں سرائیکی دے وارے ولسن تے وسیب دے لوک اپݨے دیس دی ٻولی سانگے اپݨا رسم الخط بݨیسن ۔ اڄوکے رسم الخط دی ڳالھ کروں تاں ہک ہزار سال توں سرائیکی نور نامہ ’’نسخ ‘‘ ا چ لکھیندا امدے ۔ ایویں سرائیکی قاعدے قاضی فخر الدین راضی ( 1893ء ) توں گھن تے مولانا عبید اللہ سندھی ، اختر وحید انصاری، دلشاد کلانچوی ، ظامی بہاولپوری ، ابن قیصر، اسلم رسول پوری ، نور احمد سیال ،راہی گبول ، قاصر فریدی ،سجاد پرویز ، زبیر بن قاسم، معین قریشی، عبدالطیف بھٹی تے پروفیسر شوکت مغل دے سرائیکی قاعدے تئیں قاعدے لکھیندے تے چھیندے امدن۔ قلمی قاعدے وی ڈھیر تعداد ا چ ملدن۔ا یویں دیرہ اسماعیل خان سمیت وسیب دے ٻے علاقیں وچ سرائیکی قاعدے لکھے ڳے ، اتھوں لݙ ونڄݨ آلے ہندوستان دے سرائیکیں وی دیوناگری رسم الخط وچ سرائیکی قاعدے لکھین۔ پر اصل کم اون ویلھے تھیسی جݙاں وسیب دے لوکیں کوں اپݨے وسیب دا اختیار ملسے ۔ میکوں خوشی اے جو دھریجہ اکیڈمی ایں چنڳے تے نیک کم ا چ اپݨا حصہ رلائے ۔ سرائیکی قاعدے دے مرتب عزیزم نذیر بزمی قاعدے چھپوا تے نہ صرف ٻالاں بلکہ سرائیکی وسیب دے پرائیوٹ تعلیمی اداریاں وچ وی سرائیکی قاعدے نیکی تے ثواب سمجھ تے پُڄواوِن تانجو سرائیکی تعلیم عام تھی سڳے ۔ دھریجہ پبلک سکول دھریجہ نگر سرائیکی تعلیم دے جیرھے کم دا مُنڈھ ٻدھئے او ٻہوں چنڳا ہے۔ سکول دی انتظامیہ کوں اے وی چہیدے جو نیکی دے ایں کم کوں سارے سرائیکی وسیب تئیں پُڄاوے کیونجو اساں اوں ویلے تئیں اپݨا مقصد حاصل نی کر سڳدے جے تئیں سرائیکی دھرتی دے ہر ٻال کوں سرائیکی دھرتی دی زبان نہ پڑھاؤں۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ تے ڳنڈھ ٻدھݨ دی اے جو ٻالیں کوں انہاندے ماء ٻولئیں توں پرے رکھ تے حکمرانیں ٻہوں وݙا جرم کیتے۔ ݙیکھوں کتھائیں اساں آپ وی اپݨے ٻالیں دے سامہے منہ چِٻا کر تے الاوݨ تے اپݨے گھریں وچ سرائیکی نہ پڑھاوݨ دے جرم وچ شریک تاں کائنی؟

سرکارسرائیکی قاعدہ نی پڑھیندی ،اوندا ظلم تے اوندی وانجھ اپݨی جاہ تے پر پرائیوٹ تعلیمی ادارے جیرھے وسیب ا چ ہِن ، او کیوں نی پڑھیندے، او عربی ،فارسی ، اردو، عربی پڑھیندن، انہاں زبانیں دا اسیݙی بھوئیں تے اسیݙے وسبے نال تعلق کائنی۔ اصولی طورتے ماء دھرتی دے پُتر کون ماء دھرتی دی ٻولی چھوڑ تے اوپریاں تے بدیسی زباناں پڑھاوݨ ٻہوں وݙا جرم اے پر اے سبھ کجھ تھیندا پے پر سرائیکی نال ویر اے۔ اساں پرائیوٹ تعلیمی اداریں کوں آکھدوں جو او اپݨے سکولاں ا چ کم از کم سرائیکی قاعدہ ضرور پڑھاون ، اے انہائیں تے ماء دھرتی دا قرض وی ہے تے فرض وی۔

سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دی کہاݨی

1979ء اچ گورنر پنجاب جنرل ٹکا خان بہاؤ الدین زکریا یونیورسٹی تے اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اچ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے اجراء دا نوٹیفکیشن جاری کیتا، اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور اپݨے چانسلر دے حکم دی تعمیل کیتی تے ایم اے سرائیکی دا نصاب تیار کر تے کلاساں شروع کر ݙتیاں پر زکریا یونیورسٹی ایں تے عمل نہ کیتا۔ ملتان دے سرائیکی ادیب، دانشور تے ریسرچ سکالر یونیورسٹی دے وائس چانسلر تے پنجاب حکومت دی سرائیکی ڈیپارٹمنٹ آلے پاسے توجہ ݙیویندے ریہے ۔ پر جیویں ای پیپلز پارٹی تے ایں دا گورنر ٹکا خان تبدیل تھئے، یونیورسٹی حکام اکھیں پھیر گھدیاں۔

تنگ تھی تے میں صوبائی محتسب پنجاب دی عدالت اچ زکریا یونیورسٹی دے خلاف کیس کر ݙتا۔ میں اپݨی استدعا اچ لکھیا جو چانسلر دے حکم کوں نہ منݨ وائس چانسلر دے دائرہ اختیار اچ کائنی۔ گورنر حکم جاری کیتے ، ہک یونیورسٹی ایں حکم دی تعمیل کیتی اے تے اتھاں ڈیپارٹمنٹ قائم تھی تے کامیابی توں چلدا پے ، ہُݨ اتھاں گنجائش توں ڈھیر سٹوڈنٹ داخلے کیتے درخواستاں ݙتیاں ایں سانگے ڈیپارٹمنٹ دے قیام دا حکم جاری فرمایا ونڄے ۔زکریا یونیورسٹی ایم اے تے بی اے سرائیکی دا نصاب کرے ،  سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم تھیوے ۔ ایں دے نال نال ایف اے تے میٹرک اچ سرائیکی مضمون پڑھاوݨ دا انتظام کیتا ونڄے۔ سیکرٹری تعلیم ڈاکٹر نوید شہزاد کالجیں اچ سرائیکی پڑھاوݨ کیتے 6 سرائیکی لیکچرراں دی سمری وزارت تعلیم حکومت پنجاب کوں بھیڄی ہے ۔استدعا ہے جو وزارت تعلیم توں منظور کیتیاں ہویاں آسامیاں پُر کیتیاں ونڄن۔

محتسب اعلیٰ پنجاب جسٹس (ر ) سجاد احمد سپرا صاحب زکریا یونیورسٹی دے حکام کوں سݙیا ۔ پیشی تے پیشی چلدی ریہی۔ یونیورسٹی دے ڈپٹی رجسٹرار لیگل نذیر چشتی پیش تھیندے ریہے۔ تقریباً ݙو سالیں بعد فیصلہ اساݙے حق اچ تھی ڳیا۔ محتسب اعلیٰ پنجاب اپݨے فیصلے اچ واضح لکھیا جو سرائیکی ڈیپارٹمنٹ قائم کیتا ونڄے ۔ایم اے ، بی اے سرائیکی دا نصاب بݨایا ونڄے ۔ سرائیکی پوسٹیں دا مسئلہ حل کرایا ونڄے تے سکینڈری سطح تے سرائیکی پڑھاوݨ دا انتظام کیتا ونڄے ۔ وائس چانسلر چوہدری غلام مصطفی پنجابی ہووݨ دے باوجود سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے قیام اچ مخلص ہن ،پر یونیورسٹی دی سیاست اچ ملوث او لوک جیڑھے اوں ویلھے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ کوں روکݨ چہندے ہَن جو جݙاں تئیں انہاں دے اپݨے نا اہل شاگرد ایم اے سرائیکی نہ کر گھنن۔ اردو دے ہیڈ آف ڈیپارٹمنٹ ڈاکٹر انوار احمد رکاوٹاں پاتیاں ، اساں ول عدالت ڳے تے ول عدالت اساکوں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے نال چار کروڑ دی بلدنگ وی ہائیر ایجوکیشن کمیشن توں گھن تے ݙتی جیڑھی احٖ یونیورسٹی دی آن ، شان ہے۔

سرائیکی ڈیپارٹمنٹ جیڑھا اتنی وݙی جدوجہد توں قائم کرایا ڳیا کوں ناکام بݨاوݨ کیتے سر زور کوششاں ایں ویلھے وی جاری ہِن ۔ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دا چیئرمین اردو ڈیپارٹمنٹ دے استاد کوں لاتا ڳے ۔ ایہ ایویں  ہے جو انگریزی ڈیپارٹمنٹ دا استاد فارسی آلے کوں لا ݙتا ونڄے۔ اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور دی مثال وی موجود ہے جو جیں ویلھے تئیں پی ایچ ڈی چیئرمین کائنی آیا تاں اوں ویلھے تئیں شعبے دا استاد انچارج ریہا۔ زکریا یونیورسٹی اچ اردو شعبے توں جیڑھا استاد بھیڄا ڳیا ہا سرائیکی دا ایں کوں پتا وی نہ ہا۔ ایہ وی حقیقت ہے جو بہاولپور دے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ اچ ہک ݙینھ کیتے وی اردو ڈیپارٹمنٹ تے ملتان دے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ اچ ہک ݙینھ کیتے وی سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دا انچار ج کائنی ریہا۔ پچھلے دور اچ وزیراعظم یوسف رضا گیلانی سرائیکی زبان دی ترقی تے سرائیکی ریسرچ کیتے ترائے کروڑ روپے دی گرانٹ ݙتی ۔ ایں گرانٹ دے بارے اچ تفتیش کیتی ونڄے جو کتھاں ڳئی؟

ایہ لکھدے ہوئیں ٻہوں ݙکھ تھیندا پے جو سرائیکی طلبہ دی حوصلہ شکنی کیتی ویندی ہے۔ سرائیکی دی محبت اچ ٻہوں لوکیں اپݨیاں نجی لائبریریاں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے حوالے کیتیاں ، سب کجھ بے کار تے بند پے۔ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے چیئرمین تے استاد ایویں لڑدن جیویں کُکڑ لڑدن ، انہائیں لڑائیں کوں ݙیکھ تے لوک اکھیندن جو جنگلیں اچ جانور وی ایویں کائنی لڑدے ۔ سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دی حالت ݙینھ تے دل خون دے ہنجوں روندے۔ نویں وائس چانسلر توں درخواست ہے جو سرائیکی ڈیپارٹمنٹ دے معاملیں تے توجہ ݙیون تے اردو آلے چیئرمین کوں اردو ڈیپارٹمنٹ اچ بھیڄن تے سرائیکی ڈیپارٹمنٹ اچ سرائیکی سند یافتہ تعینات کرن تانجو سرائیکی پڑھاوݨ آلے طلبہ دا فائدہ تھیوے ۔ یونیورسٹی  دیاں وݙیاںتنخواہیں وی حلال تھیون ۔ سرائیکی شعبے اچ ایم فل تے پی اچی ڈی شروع کرائی ونڄے تے سندھیالوجی طرز تے  تحقیق دے کم کوں وی ودھایا ونڄے تے ایں شعبے دی بلڈنگ دا ہک کمراہ وی کہیں ٻئے شعبے کوں نہ ݙتا ونڄے ۔

ایہ ٹھیک ہے جو سرائیکی ڈیپارٹمنٹ بہاولپور توں وی طلبہ تے وسیب دے لوکیں کوں شکایت ہے ، اتھاں وی سرائیکی دوست ماحول کائنی۔ اتھاں وی طلبہ کوں پیار کائنی ملدا، اتھاں وی سیاسی استاد چھ چھ مہینے کلاسیں دا منہ نی کریندے ۔ اتھاں وی ایم فل تے پی ایچ ڈی دے ماحول دی پرورش دی بجائے ’’ ڳچی گُھٹ ‘‘ ماحول ہے پر ݙاہ ، ویہہ طالب تاں ہِن ۔ ملتان آلیں سرائیکی ڈیپارٹمنٹ کوں تباہی تئیں پُڄا ݙتے ۔پچھلے ݙیہاڑے خبر آئی ہے جو ہک طالبعلم ہے۔ ایندی وجہ نویں چیئرمین قاضی عابد دی سرائیکی نال دلچسپی ہے۔ حکمرانو! خدا دا ناں منو سرائیکی شعبے کوں برباد تھیوݨ توں بچاؤ جو ایندے ایرے اچ اسیݙی رت رلی پی اے ۔

اعتراض کیوں ؟

پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ مارچ 2015ء اچ اٹھویں کلاس دی کتاب ’’ جغرافیہ ‘‘ شائع کیتا۔ کتاب دے آخری صفحے تے پاکستان دا تہذیبی تے ثقافتی نقشہ شائع کیتا۔ نقشے دے نال حکومت پنجاب دا مونو گرام وی لاتا ڳے۔ نقشہ اچ گلگت بلتستان ، خیبرپختونخواہ، ہزارہ ، فاٹا، بلوچستان ، سندھ ، سرائیکستان تے پنجاب درج ہے۔ کتاب دی اشاعت دے بعد وسیب دے لوک ݙاڈھے خوش تھئے تے پنجاب ٹیکسٹ بک بورڈ کوں مبارخاں بھڄوائیاں جو ایں پہلی دفعہ پاکستان دا صحیح تہذیبی نقشہ شائع کیتا پر لاہور دا متعصب میڈیا آکھیا جو ایہ ملک دشمنی ہے۔ اساں آکھیاجو اگر سرائیکستان پاکستان دے نقشے دے اندر ہے تاں سوہݨی ڳالھ ہے، جے ٻاہر ہے تاں غداری ہے۔ اساں ایہ وی آکھیا جو ہُݨ سرائیکستان کوں پاکستان دے نقشے توں ہٹایا ڳیا تاں ایہ ملک دشمنی ہوسے۔

پاکستان دے نقشے اچ شامل کیتے ڳئے سرائیکستان دی شمولیت تے طوفان چؤ ڳیا ۔حالانکہ ایں نقشے اچ ہزارہ ، فاٹا وغیرہ وی شامل ہَن ۔ حکمرانیں کوں انہاں تے اعتراض کائنا ہا۔ ظلم دی ڳالھ ایہ ہے جو پنجاب اسمبلی اچ اپوزیشن لیڈر تحریک انصاف دے رہنما محمود الرشید وی پنجابیت دا ثبوت ݙیندے ہوئیں پنجاب اسمبلی اچ تحریک التوا جمع کرائی جو نقشہ شائع کرݨ آلیں دے خلاف کاروائی کیتی ونڄے۔ پنجاب دے وزیراعلیٰ میاں شہباز شریف ایں مسئلے تے خصوصی اجلاس سݙیا تے اعلان کیتا جو ایں مسئلے تے جوڈیشل کمیشن بݨسے ۔ ایں تے اساں وی اعلان کر ݙتا جو تُساں جوڈیشل کمیشن بݨاؤ ، اساں وی فریق بݨسوں تے ثابت کریسوں جو غدار او کائنی جنہاں سرائیکستان کوں پاکستان دا حصہ ݙکھایا بلکہ غدار او ہِن جیڑھے سرائیکستان کوں پاکستان دے نقشے توں حذف کرݨ چہندن ۔ اساں ایہ وی اعلان کیتا جو ایہ نقشہ جنہاں لوکیں رَلایا ہے اساں انہاں کوں پُھلیں دے ہار پویسوں ۔ او پاکستان دے ہیرو تے سرائیکستان دے محسن ہِن ۔ اساں احٖ تئیں جوڈیشل کمیشن دا انتظار کریندے پیوں ، حکومت اپݨے اعلان توں بھڄ ڳئی ہے۔

کتنے افسوس دی ڳالھ ہے جو پنجاب حکومت پاکستان دے نقشے اچ سرائیکستا ن دی شمولیت تے ہوچھے ہتھکنڈیں تے آ ڳئی ہے تے ایں ٹیکسٹ بک بورڈ دے چھوٹے اہلکاریں دے خلاف کاروائیاں شروع کر ݙتیاں ۔ انہاں کوں ملازمت توں برطرف کر ݙتا تے صرف اتنا ای کائنا بلکہ گرمیں دی چھٹیں دے باوجود محکمہ تعلیم اچ ہنگامی حالت دا اعلان کر تے او جغرافیے دی کتاب جیں اچ سرائیکستان دا لفظ آ ڳیا ہا ، ہک ہک کر تے گھروں چؤائی ڳئی ۔ دوکانیں تے چھاپے مار تے کتاباں چؤائیاں ڳیاں ۔ ایہ سارا کجھ ایویں کیتا ویندا پے جیویں پاکستان دے نقشے اچ سرائیکستان نہ اسرائیل وڑ آیا ہووے ۔ ول پنجاب ٹیچرز تے ایں طرح دے سرائیکی دشمنی تے بݨݨ آلی استادیں تنظیمین دی طرفوں بیان چھپوائے ڳئے جو کتاباں ضبط کرو جو پاکستان دے نقشے اچ سرائیکستان کیوں آیا ہے ؟ اساں آکھیا جو شرم کرو تے سرائیکی قوم دا شکریہ ادا کرو جو او پاکستان دے اندر رہندے ہوئیں صوبہ منگدے پِن ۔ بلوچستان اچ کیا تھیندا پے، اتھاں دے سکولیں اچ قومی ترانہ کیوں بند ہے ؟ سندھ توں کیا آوازاں امدیاں ہِن ۔ الطاف حسین مدد کیتے بھارت کوں کیوں سݙیندا پے ؟ خیبرپختونخواہ آلے تاں پاکستان تے افغانستان وچ ڈیورڈ لائن کیوں نی منیندے ؟ لاہور آلیں دے دل سرائیکی وسیب یا پاکستان دی بجائے مشرقی پنجاب دے نال کیوں دھڑکدن؟ شرم کرو جیڑھے پاکستان نال محبت کریندن تُساں انہاں کوں پاکستان دے نشے وچوں آؤٹ کرݨ چہندو۔ لاہور آلیں دی پاکستان دشمنی دے خلاف سرائیکی جماعتیں احتجاج دا فیصلہ کیتا۔ ایں سلسلے اچ سرائیکستان قومی کونسل تے اٹھ جماعتیں دے اتحاد سرائیکستان عوامی اتحاد جاہ جاہ احتجاجی مظاہرے کیتے ۔

وسیب دے حق حقوق دی تعلیم

سرائیکی وسیب دی تہذیب، جغرافیہ تے ایندی تریخ کیا ہے؟ جتھاں اساں اپݨے ٻالیں کوں اے نی ݙسیا اتھاں وسیب دے حق حقوق دی تعلیم وی نی ݙتی ۔ اساںاپݨے ٻالیں تے طالبعلمیں کوں جتھاں سرائیکی وسیب دے ریاستیں تے سلطنتیں بارے نی ݙسیا اتھاں اساں اے تعلیم وی نی ݙے سڳیئے جو مغلیہ عہد ا چ ہندوستان دے اٹھ صوبیاں اچوں صوبہ ملتان ٻہوں وݙا تے مالدار صوبہ ہا تے ایں صوبے تے سکھ حاکم رنجیت سنگھ قبضہ کیتا۔ احٖ اساں سرائیکی صوبے دی ڳالھ کریندوں تاں اپݨے وسیب دے لوکیں کوں وی ݙسݨا پوندے جو سرائیکی صوبہ کیوں ضروری ہے ؟ احٖ اساں اپݨے پڑھئے لکھئے نینگریں تے وس وسیب کوں ݙسݨ چہندوں جو صوبے دے فائدے کیا ہن ؟ صوبہ دی مخالفت کیوں کیتی ویندی پئی اے تے صوبہ سرائیکستان کیوں ضروری اے ؟ اے ڳالھ ایں درخواست نال پیش کریندوں جو اینکوں ہر جاہ تئیں پُڄایا ونڄے ، ٻڈھے، نینگر تے ٻال حتیٰ کہ اوں دھی پتر دے کن وچ وی سرائیکی بانگ ݙتی ونڄے جیرھا تازہ ڄایل ہووے ۔

اعلیٰ تعلیمی ادارے

سرائیکی وسیب ا چ اعلیٰ تعلیمی اداریں دی صورت حال ابتر اے، سرائیکی وسیب وچ ہک وی انجینئرنگ ، میڈیکل تے ایگریکلچرل یونیورسٹی کینھی ۔ سرائیکی وسیب ا چ ہک وی کیڈٹ کالج کینھی ، سرائیکی وسیب ا چ ہک وی انفارمیشن ٹیکنالوجی یونیورسٹی کینھی ، میڈیکل کالجیں دی صورت حال اے ہے جو اپر پنجاب ا چ 30 میڈیکل کالج تے سرائیکی وسیب ا چ صرف ترائے ہِن ۔ اے سُݨ تے حیران تھیسو جو سرائیکی وسیب اے 23 ضلعیں وچ صرف ترائے ، کلہے ہک ضلعے لاہور ا چ 15 میڈیکل کالج تے ترائے میڈیکل یونیورسٹیاں ہِن۔ سرائیکی وسیب وچ جیرھے وی تعلیمی ادارے جیویں جو میڈیکل کالج ، انہائیں وچ وی داخلہ پنجاب دے طالب علمیں دا ہے ، کیونجو سرائیکی وسیب دا الگ کوٹہ مقرر کینھی ۔ روجھان، بہاولنگر کالج دا طالب علم وی ایچی سن کالج دے طالب علمیں دا مقابلہ کریندے ۔ ایچی سن دیاں سہولتاں ݙیکھو تے روجھان یا سرائیکی وسیب دے کہیں وی کالج دیاں ، ول آپ انصاف کرو جو مقابلہ سائیکل سوار تے جہاز آلے دا ہے یا جوڑ برابر دا ہے۔ ایندے نال نال ولا انٹری ٹیسٹ دی ݙانگ وی رکھی ڳی اے ، جو متاں وسیب دا کوئی طالب علم سر پٹیندا ہووے تاں انٹری ٹیسٹ دی ݙانگ نال سر پھہ ݙیو ۔ واہ وو حاکمو ، تہاݙے انصاف ۔ شاباش بنگالیں نال تُساں ایویں کیتا ہا ، سرائیکی قوم نال وی ایویں کیتی آؤ ، ہک ݙینھ آپ نتیجہ چیسو ۔

ملک ا چ 80 سرکاری تے 65 یونیورسٹیاں غیر سرکاری ہِن ۔ سرائیکی وسیب پنجاب دا ادھ اے ،ایں لحاظ نال جتنیاں یونیورسٹیاں پنجاب ا چ ہوون ، اتنیاں سرائیکی وسیب ا چ ۔ پر حالت اے ہے جو پنجاب ا چ 43 یونیورسٹیاں تے سرائیکی وسیب دے حصے ا چ صرف 2 ۔ تریمت یونیورسٹی، نواز شریف زرعی یونیورسٹی تے شہباز شریف انجینئرنگ یونیورسٹی اڄاں کاغذیں ا چ دھکے ودیاں کھمدین۔ جے اے بݨ وی ونڄن تاں پنج (5) تے پنجاہ (50)دے فرق کوں کون پورا کریسے ؟ بلوچستان دی آبادی سرائیکی وسیب دے مقابلے ا چ ݙہواں حصہ وی کینھی، اتھاں وی 6 یونیورسٹیاں ا ن ۔ایویں خیبرپختونخواہ دی آبادی چوتھا حصہ وی کینھی، اتھاں 26 یونیورسٹیاں ہِن۔البتہ ہک ڳالھ اے ہے جو مقبوضہ سرائیکی علاقے دیرہ اسماعیل خان ا چ ہک گومل یونیورسٹی ہے ۔وفاقی دارالحکومت سرائیکی وسیب دا سولہواں حصہ ہے، اتھاں 16 یونیورسٹیاں ۔ سندھ سرائیکی وسیب دا تریجھا حصہ ، اتھاں 39 یونیورسٹیاں ہِن ۔ اتھوں اندازہ لاوݨ اوکھا کینھی جو حکمران سرائیکی وسیب نال کیا کرݨ چہندن تے وسیب کوں صرف پنجاب ، خیبرپختونخواہ دا کیا سارے ملخ دا غلام رکھݨ سانگے کیا کیا منصوبہ بندی کیتی ڳی اے۔ سرائیکی وسیب دے ڈڈھ درجن ضلعیں وچ تاں اڄاں صرف ݙو یونیورسٹیاں ہِن ۔ کلے ہک ضلعے لاہور وچ 28 یونیورسٹیاں ہِن ۔ ول تُساں آپ فیصلہ کرو جو سرائیکی وسیب دا نینگر بغاوت کرے یا نہ کرے۔ کے تئیں تُساں وسیب نال ظلم زیادتی تے ݙڈھپ کریسو۔ احٖ ڈش سٹیلائٹ تے نیٹ دے دور وچ وی تُساں لوکیں کوں بودن تے بکھن بݨیسو ؟ بس کرو یار ڈھیر تھی ڳی اے ۔ وسیب کوں اوندا حق ݙیو ، جتنے سکول ، کالج تے یونیورسٹیاں پنجاب ا چ ہِن اتنیاں وسیب ا چ گھنسوں ۔ انہائیں دا بجٹ وی برابر گھنسوں ۔ ضروری تھی ڳے جو ہک پل دیر کیتے بِناں سرائیکی صوبہ بݨاؤ تانجو وسیب دے لوک اپݨے تعلیمی مسئلے آپ حل کر سڳن۔

بل گیٹس دنیا دا ہک ٻہوں وݙا ناں ہے، او آکھدے جو میکوں اپݨی حیاتی ا چ کوئی پچھتاوا یا حسرت کینھی پر ہک حسرت ضرور رہ ڳی اے جو میں انگریزی تاں الا سڳداں پر ٻیاں زبان نی الا سڳدا، او آکھدے جو میݙی حسرت رہ ڳی اے جو ٻیاں وی نہ تاں گھٹ توں گھٹ چینی، عربی تے فرنچ الا سڳدا ہوواں ہا ۔ بل گیٹس توں زبانیں دی قدر دا پتہ لڳدے، جیرھے بے قدرے لوک زبانیں دی مخالفت کریندن تے ہر ڳالھ کوں لسانی تعصب آکھی رکھدن ،انہائیں دی جے اپݨی مت ماری ہوئی اے تاں او بل گیٹس دی ڳالھ پلے ٻدھن ۔

میں کوئی مولوی یا واعظ کینھی تے نہ وت سرائیکی دا ٹھیکیدار ۔ اے کجھ ڳالھیں اپݨے نینگریں نال سانجھیاں کیتن تاں جو نینگریں تے طالب علمیں کوں ایں ڳالھ دا علم تھیوے جو اساں کیا تے اسیݙیاں ضرورتاں کیا ہِن؟ تے اساں اپݨی ڳالھ کوں کیویں اڳوں تے ٹورݨے۔ ہک واری ول سئیں الطاف خان ݙاہر کوں سرائیکی خوشبو دی اشاعت تے نو لکھ مبارخاں پیش کرینداں تے دعا کرینداں جو ایں کتاب دے صدقے سرائیکی دی سرائیکی دے صدقے الطاف ݙاہر دا بھیم بھرم وادھو وادھ تھیوے ، آمین۔ چھیکڑ اچ الطاف ݙاہر دے محبتیں دی نذر قیس فریدی سئیں دا شعر

خوشبو ، خوشبو تیݙیاں جھوکاں ۔ وانگ ہوا دے ڳولاں تیکوں

عاشق صدقانی دا بلوچکا حال

دیرہ غازی خان اچ تھیوݨ آلے سال پسالی جھوک میلے ا چ سال ݙو سال دی وتھ حکومتی پابندیں پاروں پئی تاں دیرے دے سنگتی ݙاڈھے مونجھے  ہَن ۔ جئیں ویلھے دیرے ونڄو ہا ہر سنگتی دی ڄبھ تے ہکا ڳالھ ہووے ہا ، سئیں میلہ کݙاں تھیندا پے؟ انتظارتے تانگھ دیاں گھڑیاں مُک ڳیاں ، دیرہ غازی خان آرٹس کونسل دے ڈائریکٹر سئیں واحد بخش خان جتوئی تے پروگرام آفیسر سئیں فضل کریم خان ݙو ݙینھ دے سرائیکی فیسٹیول دی منظوری ݙتی تے گورنمنٹ توں پروگرام دی اجازت گھنا ݙتی ۔ 29، 30 نومبر 2014ء کوں دیرہ غازی خان آرٹس کونسل وچ تریخ دا یادگار پروگرام تھیا ۔ کجھ ناں دے سرائیکی ایجھے وی ہَن جیرھے مخالفتاں کریندے ودے ہَن تے ڈھیر سارے ایجھے وی ہَن جیرھے ٹھردے تے خوش ودے تھیندے ہن تے فیسٹیول دا ناں سُݨ تے صدقے گھولے تھیندے ودے ہَن ۔ انہائیں اچ ہک سرائیکی ماء دھرتی دا عاشق سئیں عاشق صدقانی ہا۔ فیسٹیول دی پہلی رات سرائیکی مشاعرہ ہا ۔ وݙے وݙے شاعر ہَن پر مشاعرہ عاشق صدقاݨی لُٹیا ۔ ڳالھ وݙے چھوٹے دی نہ ہئی، ڳالھ ہئی انقلاب ، انداز تے جوش جذبے دی ۔ صدقاݨئی سئیں ‘ سرائیکی قوم دے غردار محمد علی درانی دے خلاف نظم سݨائی تاں سارا ہال ’’ بہاولپور نہ ملتان ، صوبہ صرف سرائیکستان ‘‘ دے نعرے نال گونج پیا ۔ میکوں عاشق صدقانی دی سرائیکی ماء دھرتی نال جُڑت تے محبت ݙاڈھا متاثر کیتا، میں انہائیں کوں ملتان آوݨ دی دعوت کیتی ۔ میݙی خواہش اے وی ہئی جو صدقاݨی سئیں نال پرتیا حال کریسوں ، انہائیں دی گزری وہاݨی بارے پُچھسوں ۔ صدقاݨی سئیں مہربانی فرمائی ، تشریف گھن آئن، انہائیں دا احسان اے ۔ توݨیں ساری عمراں غیریں نال گزار آئن، ہک رات اسیکوں بخشی ہینے تے ول آؤ، پرتیا آکھو ، بلوچکا آکھو یا سرائیکا آکھو ، حال حویلہ آپ کریندن ۔

میں آکھیا : ’’ جی سئیں حال دی مہربانی ‘‘

صدقاݨی سئیں آکھیا : ’’مٹھا کھیر پی سئیں ، سئیں دے نوکر ‘‘

کم نکم گھر اُچھک پے رہندے ہیں ،

ننڈھے جوان ا ن ،

روزی روٹی دا سلسلہ چلدا پے ،

تھولی جہی رڑھ رنگڑی وی ہے پی ،

کم تاں چھوہر کریندن

اساݙی چھیڑی بھال ہوندی اے

باقی اللہ رحمت کرے، مال وی ہے پیا ،بھیݙ ٻکریاں اللہ دیاں ݙتیاں دریہہ ہِن ۔ ہک گاؤں ڈودھل اے ، لسی مکھݨ تھی پمدے۔

باقی اللہ خیر کرے ، وقت ا ن حیاتی دے لنگھیندے پے ہیں ، تہاݙے دعائیں نال ، اللہ سئیں کوئی ݙکھ نی ݙتا، سوائے ماء دھرتی دے ݙکھ دے ۔ اٹھڈیں ٻہندیں نت ایہو خیال اے جو کئیں ویلھے وطن آزاد تھیسے ، کئیں ویلھے صوبہ بݨسے تے کیں ویلھے اساں رے سینکے سرائیکیں کوں سنڄاݨ مِلسے ۔

اللہ خیر کرے ۔چنڳے حال تُساں ݙیسو پر کجھ حیاتی دا حال حویلہ میں سݨینداں ۔ڳال لمبی نہ کریساں تے نہ بلوچکے حال دا وقت اے، سرائیکی میلے تے کٹھے ہاسے، ٻئے سال دی رات سر تے آ ڳئی اے ، پر دیرے دے میلے دی البھل احٖ وی تھیندی پی اے۔ ’ہتھ کار ݙے ، دل یار ݙے ‘وانگے اساں روزی وی کیتی ہے ، تیݙے رستے وی بھالئے ہِن ۔ اساں گھر دے کم کار وی کریندوں پر ایمان آلا کم سرائیکی اے تے اللہ بھانویں خیر ہووے ’جو دم غافل ‘ سو دم کافر ‘اساں اوں پل کوں کفر دا پَل سمجھدوں ، جیرھا پل سرائیکی دے ٻاہروں ہووے ۔ میں اپݨے سرائیکی دے کم توں بے دل تے مایوس کائنی ، میکوں پتا ہے جو جݙاں قوماں جاڳ پمدین ، ول چوریں دیاں نندراں حرام تھی ویندن، تے ول او کھادا پَچا نی سڳدے ۔ او ویلھا پرے کینھی جݙاں اساں ظالمیں کنوں کھادا وی اڳڑیسوں تے سرائیکستان وی گھنسوں ۔ ‘‘

’’ میکوں پتائے جو تُساں میݙے مونہوں میݙے بارے سݨݨ چہندو ، دھریجہ سئیں! ڳالھ ایویں ہے جو میکوں اپݨے ڄمݨے دی تریخ دا تاں پورا پتہ کائنی۔ اماں کراڑیں دی بھاجڑ دے بعد ݙاہ یارہاں سال دا آݨا ٹکاݨاں ݙسیندے ہَن ، اوں لیکھے میݙے ڄمݨے دی تریخ 1958ء بݨدی اے ۔ پر شناختی کارڈ تے ودھ لکھی ہوئی ہے۔ اللہ سئیں بھیݨ نہ ݙتی ، اپݨے ابے سئیں موسیٰ خان صدقاݨی دے چھی پُتر غلام عباس خان ،غلام فرید خان ، امیر بخش خان ، محمد اقبال خان ،عاشق حسین خان تے غلام شبیر خان ہاسے ۔ میں توں وݙے اقبال خان صدقانی اللہ کوں پیارے تھی ڳن۔ بھیݨ سانگے سِکدوں تے ہر مائی کوں بھیݨ سمجھدوں ، کجھ لوک ’’ ماماں ‘‘ دے لوظ نال چڑدن پر ایمان آلی ڳالھ اے اسیکوں کوئی ماماں سݙے تاں ٹھر ٹھر ویندوں۔‘‘

’’ ادا سئیں ! شالا جیویںتے ہک دا لکھ تھیویں ، حال حویلہ سبھ خیر دائے۔ میں ݙسیندا پیا ہامی جو میݙا غریبواں گریڑا تے جھوک وستی شادی آلا غازی مِل دیرہ غازی خان ہے ۔ صدقاݨی پھلی لُنڈ وچوں ہے پر میݙا گھر لغاریں آلے پاسے امدے ، پڑھائی اٹھ جماعتیں تئیں تھی سڳی ۔ ابا سئیں رڑھ واہی کریندے ہن ۔ میں حیلے روزی سانگے سعودی عرب نکل ڳیم۔ ہڈیں اچ کم کار ݙاڈھا رچیا کھڑا ہا، ݙاڈھی جان ماری ، پا پیسہ ڈھیر کمایا پر گوجھی نہ کر سڳیا۔ سعودی عرب اچ عربی مارکہ اسیݙے نال چنڳا سلوک نہ کریندے ہن، اسیکوں چنڳا نہ سمجھدے ہن ، او اپݨے عرب ہووݨ تے ݙاڈھا ناز کریندے ہن تے عربیں کوں اہل زبان تے باقی ساریں کوں عجمی گونگا سمجھدے ہَن ۔ میکوں اپݨی سرائیکی تے ناز ہا ، میں سعودی عرب چھوڑݨ ویلھے آپ نال وعدہ کیتا جو رُکھی سُکھی کھمسوں پر اپݨے وطن تے اپݨے وسیب ا چ راہسوں ۔ ‘‘

’’ ادا سئیں ! شالا خوش پے وسو، تُساں دل وچ آکھدے ٻیٹھے ہوسو ، قصہ اڳوں تے ٹور جو ݙکھ دی رات وہاوے ، میں وی ڳالھ مُکاوݨ چہنداں پر ماء دھرتی تے ماء دھرتی دے پُتریں دے ݙکھ ایجھے وی ہِن جو ویندیں ویندیں ولا پِچھی تے ولݨا پمدے ۔ ہا ، تے میں ڳالھ کریندا پیا ہامی جو سعودی ا چوں آ تے بے روزگار تھی ڳیاں ، چار ٻالیں دا پیو ہم۔ ائیں آکھو جو ٻال وݙے نہ پے تھیندے ہَن ، مسئلے وݙے پے تھیندے ہَن ۔ چار دے بعد ٻئے ٻال آوݨ کار ہن۔ غریبی تے بے روزگاری توں مونجھا تھیا ٻیٹھا ہم، میݙے چھ سال دے پُتر سکندر خان میݙے مونجھے منہ کوں ݙٹھا تے میں وی اوندے چندر چہرے کوں ݙٹھا ۔ آپ کوں آپ میں آکھیا ، ہُݨ ہتھ تے ہتھ رکھ ٻہݨ کوڑ اے ، سویلے میں کم تے ہم ، ہک یار ٹھیکیدار ہا ، اوندی ݙیکھا ݙیکھی ا چ میں وی ٹھیکے دار بݨ ڳیا ۔ ولا ہولے ہولے ضلع کونسل تے محکمہ بلڈنگ دے کم ، کمپنی دا ناں اپݨے سئیت آلے پُتر دے ناں تے ’’ سکندر کنسٹرکشن ‘‘ کمپنی رکھیا ، ول کیا تھیا ؟ ول اے تھیا جو میݙے اُتے دولت مینہ آلی کار وسݨ پے ڳئی ۔ ہک واری ول ساوا سوکھا تھی ڳیم ، پر ݙو ترائے سال بعد ولا کہیں بد نظرے دی نظر لڳی تے میݙا سئیت آلا ، میݙا نصیبیں آلا ، میݙا مقسومیں آلا پُتر سکندر کرنٹ لڳݨ نال رضاتھی ڳیا تے ول میݙا سب کجھ ہر ڳیا۔ مقدر دے سکندر دے بعد میݙے اُتے ݙکھیں دے پہاڑ ترٹ پئے ،ولا اے وی تھیا جو ݙکھ دردی وی ہن تے ݙکھ دارو وی ، ولا ݙکھ کھنڈدا ڳیا۔ ذات ݙکھ قوم دا ݙکھ بݨ ڳیا۔ وسیب تے ماء دھرتی دا ݙکھ بݨ ڳیا، سرائیکستان تے جمل جہان تے سارے جہان ا چ وسݨ آلے انسان دا ݙکھ بݨ ڳیا ۔ میں شاعری کرݨ پئے ڳیم، میݙی شاعری ماء دھرتی سانگے ہئی تے شاعری ا چ ماء دھرتی دا ݙکھ میݙا استاد بݨ ڳیا۔ میں انقلاب لکھداں ، ماء دھرتی دا درد لکھداں تے غلامی دے خلاف آزادی دی ڳالھ کرینداں ، اصناف سخن تے وزن اوزان کوں انقلاب دے سامھے ثانوی شے سمجھداں ، میکوں اے وی پرواہ کائنی جو کوئی میکوں کیا آکھدے ، میں تاں صرف سٹیج دی ڳالھ کرینداں ، احٖ وسیب دے لوکاں کوں جاڳݨ تے جڳواوݨ دی ضرورت اے ، انقلاب ، انقلاب تے بس انقلاب ۔‘‘ ٻیا خیر چنڳے حال تُساں ݙیسوں ‘ اللہ اللہ خیر سلا۔

سئیں ! تُساں عاشق صدقاݨی دا بلوچکا حال سُݨ گھدے ، سئیں دے حال حویلے اچ ڈھیر ساریاں ڳالھیں سونے سنویاں ہِن پر سب توں چھیکڑی ڳالھ میں وی پلے ٻدھینداں تے تُساں وی پلے ٻدھو جو ماء دھرتی دے حقوق تے سرائیکستان سانگے ’’ انقلاب ، انقلاب تے بس انقلاب ‘‘ ۔ اڳلی ڳالھ میں سئیں عاشق صدقانی دی انقلابی شاعری بارے کریساں ۔

عاشق صدقانی دی شاعری

عاشق صدقانی سئیں دی حیاتی تے انہائیں دی گزری وہاݨی بارے حال حویلہ ’’ بلوچکے حال ‘‘ اچ ہک ٻے نال کیتے ۔ میݙا موضوع اے وی کائنی جو کون کتنا وݙا شاعر اے ؟ میں تاں صرف اے آکھݨ چہنداں جو سیاسی سوچ رکھݨ آلا ایجھا سنیھڑو اے جیرھا وانجھ کوں جیویں ݙٹھے ، اونکوں ایویں لکھ ݙیندے ۔ سرائیکی زبان تے ماء دھرتی دی محبت اچ جیرھے جذبے تے دلیری نال سئیں عاشق صدقانی پڑھدے ، اوندی جتنی تعریف کیتی ونڄے گھٹ اے ۔ سئیں عاشق صدقانی دی انقلابی شاعری بارے کجھ کلام تُساں تے اساں رل تے پڑھوں کیوں جو اے ثواب دا کم اے ۔ حق سچ دی ڳالھ اچ عربی ہووے تے بھاویں سرائیکی وچ، اوندا ثواب تھیندے ۔ ساریاں زباناں اللہ دیاں ہن، ساریاں قابل حترام تے مقدس ہِن تے ثواب سب دا برابر ہوندے ۔ شرط اے ہے جو ڳالھ سچی ہووے ۔ کوڑ ہوسے تاں ثواب دی جاہ تے گناہ تھیسے، بھاویں عربی اچ کیوں نہ ہووے ۔ جیویں دھانہہ فریاد اللہ سئیں ہر زبان اچ سݨدے ایویں سچ سرائیکی الاوݨ تے سݨݨ وی عین ثواب اے ۔ آؤ ڳالھ کروں ۔

عاشق صدقانی سرائیکی شاعر ہووݨ دے نال نال دانشمند سیاسی اڳواݨ اے ۔ او جیرھی ڳالھ کریندے نویں تے نروئی ڳالھ کریندے ۔ میکوں انہائیں دی ایں ڳالھ ڈاڈھی چس ݙتی اے جو ’’ دماغ پاتی غلامی آلی سِم وٹیسیں تاں میں الیساں ‘‘ ۔ ’’ دماغ آلی سِم ‘‘ وݙی ڳالھ اے ۔ جے ایہا ڳالھ اساں پلے ٻدھ گھنوں تاں انقلاب آ ونڄے ۔ جے دماغ آلی سم او ہوسے جتھاں ذہنی غلامی کھڑی ہوسے ، ذہنی پسماندگی کھڑی ہوسے ، لڈھ لفرائی آواریں آلی سوچ کھڑی ہوسے تاں ولا حق حقوق نی مِلدے ۔ وطن وسیب آزاد نی تھیندا تے صوبہ سرائیکستان نی بݨدا ۔ سئیں عاشق صدقاݨی آکھدے :۔

کے تئیں جیسیں گونگا بݨ کے ، توں الیسیں تاں میں الیساں

دماغ پاتی غلامی آلی سِم وٹیسیں تاں میں الیساں

میں الیساں کلہا کے تئیں ، ساتھ ݙیسیں تاں میں الیساں

زندہ کر کے ضمیر اپݨا کوئی کم ݙیکھیسیں تاں میں الیساں

ڳالھ ہُݨ بقا دی ہے، چپ کیتو بچیندے نئیں

ظلم دی پجاری ہِن پیار کوں منیندے نئیں

جینکوں ݙیکھو چپ کیتی ودے تے لب سیتی ودے، ایویں ڄاپدے جو سرائیکستان دی نگری بے زبانیں تے گونگیں ٻاتیں دی نگری اے ، سرائیکی صوبے تے حق حقوق سانگے تکڑی ڳالھ کوئی نی کریندا ،چھڑا ٻت ٻت کریندن ۔ عاشق صدقاݨی آکھدے :۔

جیویں جو توں الیندا پئیں ، ایویں تاں صوبہ ݙیندے نئیں

……

زندہ کر ضمیر کوں کجھ سوچ سرائیکستان دا

ٻہوں کھٹیا کھا گھدے تیݙی گونگی زبان دا

عاشق صدقانی وسیب دے ہر واسی کوں الویندے تے آکھدے جیویں توں منگدا ودیں ایویں صوبہ پرلے نی ݙیندے ۔ ضمیر کوں زندہ کر تے زور زور دا الا، تیݙی گونگی زبان دا ڈھیر کھٹیا کھا گھدے ، ݙو سو سال پہلے ہک رنجیت سنگھ ہا ، احٖ اوندیاں لودھاں ڄا پِن ۔ تیکوں ایویں صوبہ ݙیسن تے تیݙے پاک وطن تے پیارے دیس کوں ایویں چھوڑ ݙیسن ۔ عاشق صدقانی لہجہ وٹاوݨ دی ڳالھ کریندے :۔

ہوون کنڈے راہ تے سفر جلدی تھیندے

ظلم و جبر دا حشر جلدی تھیندے

سرائیکی توں اپݨا لہجہ وٹا گھن

کھٹی زبان دا اثر جلدی تھیندے

جیویں میں ولا ولا آکھ آیاں جو شاعر جو ݙیکھدے ، او لکھدے۔ شاعر ہک پاسے وسیب دے جاگیرداریں تے سرمایہ داریں دے عیاشیں کوں ݙیکھدے تے ݙوجھے پاسے انہائیں پھل جہیں ٻالیں کوں ݙیکھدے ، جیرھے روڑی توں رزق کٹھا کریندے ودے ہوندن ۔ ولا او چپ نی رہ سڳدا، شاعر ولا ہوں ’’خان ‘‘ کوں الویندے جیرھا انہائیں معصومیں کوں سکول دی جاہ تے روڑی تے بھیڄݨ دا سبب بݨیئے ۔ عاشق صدقانی دا قطعہ ݙیکھو :۔

آخان وسیب دے حال ݙٹھے کر

دھوڑ مٹی تھئے وال ݙٹھے کر

مونجھے چہرے اپݨی جاہ تے

گتے چݨدے ٻال ݙٹھے کر

پیپلز پارٹی تے ن لیگ آلئیں جئیں طرح سرائیکی قوم نال دوکھا کیتے ، عاشق صدقاݨی سئیں کنوں چپ نی ریہا ڳیا ، او الا پئے :۔

اوں دلاسے ݙتن پنج سال تئیں

اے وی نفرت دیاں فصلاں رادھی ویندے

کہیں گھٹکی نی کیتی سرائیکیں دے نال

تیر زخمی کیتے شیر کھادی ویندے

قرآن دا فرمان ہے جو ’’ جیرھے لوک حق دی راہ تے شہید تھی ویندن ، او کݙاہیں نی مردے ۔ او ہمیش سانگے زندہ تھی ویندن ، قومیں کوں جیوݨ دا ݙاء ݙیوݨ سانگے مرݨا پوندے۔ سئیں عاشق صدقانی ماء دھرتی دے پُتر سرائیکی کوں آکھدے :۔

جے جیوݨ دا حق ملدا نوہی

اُٹھی مرݨ دا حق استعمال کر

موت ذلت دی زندگی توں بہتر ہیوی

مٹ ونڄ یا ستم کوں پامال کر

ایندے وچ کوئی شک نی جو سرائیکی کوں سرائیکی قوم بݨاوݨ، پنجاب دے خلاف سڑکیں تے آوݨ تے سرائیکی دا جھنڈا اُچا کرݨ دا سہرا بہاولپور دے سر تے ہے ، پر ہک سرائیکی قوم دا غردار محمد علی درانی آیا ، جئیں بہاولپور کوں ’’ گندا ‘‘ تے بگا کاں بݨاوݨ دی کوشش کیتی ۔ ایجھے غردار کوں صدقاݨی سئیں ہکل ݙیندے :۔

اسلام آباد توں سختی ٹلی ، بہاولپور آ بھاہ اے ٻلی

نال رلا کے سوبھہ ولی ، دُری ٻیٹھے پھٹہ مَلی

ریاست ݙیسوں کر ترسلی

نقصان کیتو ساݙی دھرتی دا ، تیݙیاں لتاں ٻاہیں تروڑ ݙیسوں

تیکوں ٻدھ کے چوک سرائیکی وچ ، تیݙو تازی کُتے چھوڑ ݙیسوں

الاوݨ حیاتی تے چپ موت اے ، جیرھے لوک تے جیرھیاں قوماں الیندین ، انہائیں کوں کوئی نی مار سڳدا تے جیرھیاں نی الیندیاں او آپ کوں آپ مار ݙیندن ۔ صدقانی سئیں آکھدے نعرہ مار:۔

کے تئیں ٻلدی دھپ ا چ رہسیں

رات اندھاری گپ اچ راہسیں

مار سرائیکستان دا نعرہ

کے تئیں سرائیکی چپ اچ راہسیں

احٖ سرائیکی تحریک جیرھی جاہ تے جیرھے مقام تے پُڄی اے ایندے وچ سرائیکی شاعریں دا ٻہوں کردار اے ، ہر جاہ تے ہر ویلھے میں اے ڳالھ کرینداں ، میݙی ڳالھ نال ڈھیر سارے لوک کوڑیج پمدن پر میں ڳالھ کریندا رہساں جو سچی ڳالھ ایویں ہے ۔ سرائیکی مزاحمتی شاعری تے سرائیکی انقلابی شاعری احٖ دا نواں بیانیہ ہے ۔ اینکوں پڑھے بغیر اساں سرائیکی قصے تے سرائیکی تحریک دی ڳالھ اڳوں تے نی ٹور سڳدے ۔ سئیں عاشق صدقانی دی شاعری باری وے میں ایہو آکھساں جو او احٖ دا بیانیہ ہے۔

بشیر ملتانی

17نومبر1994ء کوں جھوک ملتانوں شائع تھیوݨ شروع تھیا تاں ، کوئی ݙینہ ایجھا نہ ہا جݙاں وسیب دی ہر چُنڈ گُٹھ اِچوں لوک مِلݨ نہ آئے ہووِن۔ مبارخاں ݙیوݨ سانگے جتھاں لوک پرے پرے توں آندے ویندے ہَن اُتھاں کجھ ملتانی بھرا وی آوݨ ونڄݨ پئے ڳئے۔ انہاں وچ ہک بشیر ملتانی وی ہَن ۔  طمع لالچ کوئی کائنی صرف سرائیکی دی محبت اُنہاں کوں ’’جھوک‘‘ دے پھیرے لوائی رکھدی ہئی ۔ وقت ویلہا لنگھدا ریہا ، او ویلہا وی آیا جݙاں بشیر ملتانی اپݨی پہلی کتاب دا مسودہ چا تے آئے تے اَکھیونے ’’دِل وار ݙیواں‘‘ میں آکھیا جی سئیں! کیا آکھیوے؟ ملتانی سئیں وَلدی ݙتی ، اے میݙی کتاب دا ناں اے تے چھاپ ݙیو۔ میں دلنور نور پوری سئیں کوں عرض کیتی آئو سئیں ’’شاعری دی برادری‘‘ اِچ دِل وار ݙیوݨ آلے ہک ٻئے سنگتی دا وادھا تھی ڳے۔ خوش تھیوو تے کتاب وی چھاپ ݙیو ، دلنور صیب خوش وی تھئے تے کتاب وی چھپ ڳئی ۔ اے 2003ء دی گاٖلھ اے۔

اَحٖ ݙاہ سال بعد بشیر ملتانی ݙوجھی کتاب دا مسودہ چاآئن ، دلنور نور پوری صیب تاں تہاݙے اساݙے درمیان موجود کائنی ، میکوں بشیر ملتانی سئیں کتاب بارے لکھݨ دا حکم کیتے ، سچی گاٖلھ اے جو کتابیں تے تبصرہ لکھݨ ویلے دلنور صیب میݙی مدت کریندے ہَن تے میکوں شعر و شاعری دیاں خوبیاں ݙسیندے ہَن میں لکھدا ویندا ہم۔

سیاݨے آہدن ’’گُٖڑ کُھٹیں سواد اَمدے‘‘۔ سچی گاٖل اے ہُݨ ݙاڈھی اوکھ تھی ڳئی اے ’’خوشبو اپݨا تعارف آپ ہوندی اے، ہُݨ میں اکثرا ایہا گاٖل آکھ تے جان چھڑاوݨ دی کرینداں تے ایݙوں اوݙوں دیاں مار تے پنے کالے کر چھوڑینداں۔ ہُݨ وی ایویں سمجھو ،جیا سئیں! میں پیا آکھدا ہم جو بشیر ملتانی سئیں میکوں اے ݙس تے خوش کر ݙتے جو میݙا کلام عطاء اللہ عیسیٰ خیلوی توں گھن تے عارف خان بابر تئیں کوئی ایجھا گلوکار کائنی جئیں میݙا کلام نہ گاٖیا ہووے ، ایندے نال ریڈیو ٹیلیویژن تے سٹیج ماشاء اللہ ہر جاہ تے میں تے میݙا کلام ہوندوں ۔ ایں خوشی دے نال ٻی خوشی اے ہے جو انہاں ڈھیر سارے نویں شاعریں تے فنکاریں کوں فلم تے ریڈیو ٹی وی آلے پاسے متعارف کرائے ۔ اے ٻہوں وݙی خدمت ہے۔

ٻی گاٖل میں اے کرݨ چاہنداں جو بشیر دے نال ملتانی چھکدے ۔ ملتانی دے ناں تے میں سوچینداں تاں میکوں ٻہوں وݙی تندیر نظر آندی اے ، تے خوشی تھیندی اے جو صدیاں توں سرائیکی شاعر ایں لوظ کوں تے ملتان شاعراں کوں اپݨے ہاں نال لائی آندے ۔کجھ ناں ݙیکھو: بہاء الدین زکریا ملتانی ، حضرت شاہ شمس ملتانی ، حافظ جمال اللہ ملتانی ، علی حیدر ملتانی ، صابر ملتانی ، بہار ملتانی ، طالب ملتانی ، ݙتن ملتانی ، کمتر ملتانی ، عاشق ملتانی ، بسمل ملتانی ، شاغل ملتانی ، عاجز ملتانی ، گانمݨ ملتانی ، شاہ ولایت ملتانی ، دلجوش ملتانی ، عبرت ملتانی ، ناطق ملتانی ، نظام ملتانی ، صالح ملتانی ، خادم ملک ملتانی، عیسن شاہ ملتانی، فرحت ملتانی ، اُمید ملتانی ، حیات ملتانی ، ارشد ملتانی ۔اے تاں تھولے جہے ناں ہِن اَڄاں ٻئے سینکڑاں ہوسن۔ اے تاں صرف اُنہاں شاعریں دی گاٖل اے جنہاں دے ناں نال ملتانی دا لاحقہ لڳدے ۔ اینویں تاں ہزاراں تے لکھاں سرائیکی شاعر تھی گزرین تے اَحٖ وی شاکر شجاع آبادی تے رفعت عباس جہے عظیم شاعر ملتانی اِی ہِن۔

خیر! میں اے پیا عرض کریندا ہم جو ݙاہ سال بعد بشیر ملتانی آئن تاں گاٖل ٻی اے ، اَحٖ بشیر صرف ملتانی نی سرائیکستانی وی ہے ۔ اَحٖ ایندی بزم دا ناں ’’بزم سرائیکستان‘‘ ہے ۔ بشیر ملتانی دی کتاب وچ جتھاں حمد ، نعت ، گاٖوݨ ، کافی ، غزل ، نظم ، مسدس تے ݙوہڑے قطعے ہن اتھاںصوبہ سرائیکستان دی گاٖلھ وی ہے ۔ نظم سرائیکی صوبہ دا ہک شعر نال موکل گھنساں۔ اللہ ٻیلی

زمین ساݙی دیوار ساݙی

سرائیکی صوبہ پکار اساݙی

مولوی لطف علی دا ہِک ’’ مصرعۂ مظلوم‘‘

13 جون 2016 ء کوں روزنامہ خبریں ملتان دے وسیب سنگ اچ مجاہد جتوئی دا ہِک مضمون ’’ مولوی لطف علی دا مصرعۂ مظلوم ‘‘ دے ناں تے شائع تھئے ۔ مصرعے کوں مظلوم کیوں آکھئے ؟ ایندی وضاحت خود کریسن ۔ اے مضمون وی اوں سلسلے دی ہِک کڑی اے جتھاں خواجہ فرید دے دیوان اچ تحریف کر تے تخت لاہور دی وکالت کر چکین ۔ جیرھے مصرعے کوں انہاں مظلوم آکھئے او مصرعہ ہے ’’ سوہݨے دیس پنجاب اُتے ہے پنجتن پاک دا سایہ ‘‘ حالانکہ نہ تاں اے مصرعہ مظلوم اے تے نہ مولوی لطف علی سئیں دی ڳالھ غلط اے ۔  ڳالھ اے ہے جو سرائیکی وسیب دے لوک ہمیشہ دعائیں ݙیوݨ آلے لوک ہِن ۔ جݙاں مولوی لطف علی صاحب اے مصرعہ لکھیا اوں ویلھے سرائیکی وسیب تے پنجاب دا قبضہ نہ ہئی ۔ پنجاب آپݨے گھر خوش ہا ، اساں اپݨے گھر خوش ہاسے ۔ میں اے وضاحت کرݨ چہنداں جو جھیڑا رنجیت سنگھ دے قبضے دے بعد شروع تھئے ۔ رنجیت سنگھ دے قبضے کوں ایں ویلھے 198 سال تھی ڳن جݙانجو مولوی لطف علی صاحب اپݨی کتاب سیف الملوک 245 سال پہلے لکھی ۔ اگر مولوی لطف علی صاحب اوں ویلھے اپݨے ہمسائے پنجاب کوں دعا ݙتی اے تاں کوئی غلط کم نی کیتا ۔ سارے غلط کم مجاہد جتوئی آپ کریندا پے ۔ او تخت لاہور دی غلامی تے خوشامد وچ اتنا چریا تھی ڳئے جو کوڑے بݨا بݨا تے پنجاب کوں برتر تے اعلیٰ بݨیندا ٻیٹھے تے مقدس سرائیکستان کوں کمتر تے گھٹیا بݨاوݨ دی کوشش اچ لڳیا بیٹھے پر اوندی بُھل اے ۔ کانویں دے آکھئے ڈھور نی مردے ۔ ݙینھ کوں رات اکھیسو تاں آپ کوڑے تھی کھڑسو ۔ سرائیکی کوں کجھ نی تھیندا پر احٖ لاہوروں چھپݨ آلے ہِک پنجابی رسالے دی پیشانی تے مولوی لطف علی صاحب دا ایہو مصرعہ لاتا ڳے تے پنجابی اکھیندن جو اے اساݙی نی تہاݙے سرائیکی لکھاری دی تحقیق اے ۔ اے کیا تحقیق اے جو ہروں بھروں آپ کوں آپ ناں گیا آکھے ۔ پنجابیں کوں خوش کرݨے تاں ول چنڳا اے ہے جو انہاں دے قدمیں اچ ونڄ رہو ۔ سرائیکی قوم دا ٻیڑہ تاں نہ ٻوڑو ۔ کیا سرائیکی دشمنیں دی پہلے کمی اے جو باقی تُساں رہ ڳیو ؟ اساں ہر ایہو جہے عمل دی مخالفت کریسوں جیرھا اساݙی سرائیکی ماء ٻولی تے اساݙے مقدس سرائیکی دیس دی عظمت دے خلاف ہوسے ۔ البتہ جو ڳالھ سچ ہوسے ، اساں منݨ اچ دیر نہ کریسوں پر کوڑ دے منہ اچ دھوڑ پائی آؤسوں ۔

حیدر بزدار دی شاعری

دیرہ غازی خان دی دھرتی زرخیز ہووݨ دے نال نال مردم خیز وی ہے ۔ ایں دھرتی تے وݙے وݙے شاعر، ادیب ، دانشورتے سوجھواݨ پیدا تھئے ۔ جتھاں پھل ہوون ، کنڈے وی ہوندن ۔ اے وی ٹھیک اے جو سرائیکی وطن وسیب کوں زک ݙیوݨ آلے وݙے وݙے سسار وی اِتھائیں راہندن ۔ کوئی ڳالھ نی ایویں ہوندا راہندے ، ظلم دی کالی رات کوں شرماوݨ سانگے ہک جگنو ڈھیر ہوندے ۔ حیدر بزدار تے اوندی شاعری وݙے ویلھے دی بانگ تے سویل تھیوݨ دا ہوکا ہے۔ او ویلہا پرے کائنی جݙاں سویل تھیسے ، سونے دا سِجھ اُبھرسے تے سرائیکی قوم دی عید آزادی دیاں ہر پاسے مبارخاں ہوسن۔ 1968ء اچ رحم علی خان بزدار دے گھر چوٹی زیریں اچ پیدا تھیوݨ آلے ٻال دے بارے کوئی نہ ڄاݨدا ہا جو او ہک ݙینھ وݙا شاعر تے سرائیکی دا وݙا سوجھواݨ بݨسے ۔

چوٹی زیریں تے چوٹی بالا دے ناں سݨدے ہاسے ۔ ول وقت آیاجو بی بی بے نظیر سردار فاروق خان لغاری کوں ملک دا صدر بݨا ݙتا تے چوٹی کوں ’’ پریذیڈنٹ ہاؤس ‘‘ دا درجہ مِل ڳیا ۔ایندے باوجود اِتھاں دے واسیں دے سُتے لیکھ نہ جاڳیے۔ احٖ میں حیدر بزدار دی شاعری ݙیکھداں ٻیٹھاں، میکوں جاہ جاہ تے محرومی دی ڳالھ نظر امدی اے ۔ول میں غور کرینداں جو جیکر حیدر بزدار جہے جوآن کوں وی اپݨے وسیب ا  چ روزگار نی ملیا تاں ول کینکوں مِلسے ؟ تے حالت ایویں ہوسے تاں شاعر محرومی دی ڳالھ نہ کریسے تاں ٻیا کیا کریسے ؟

سئیں حیدر بزدار ہک عرصے توں سرائیکی دا کم کریندے پن۔ کراچی اچ کوئی کٹھ میل تھیوے ، اوندے وچ حیدر بزدار دا حصہ وافر ہوندے ، سب توں وݙی ڳالھ اے ہے جو حیدر بزدار کراچی وچ خود وݙے سرائیکی کٹھ کرائن ۔ جیندے وچ سرائیکی سرائیکی تھیوݨ دے نال نال ’’ تیݙی شان ، میݙی شان سرائیکستان سرائیکستان ‘‘ دے نعرے وحٖ گڄ تے لڳدے رہ ویندن ۔ حیدر بزدار کوں شاعری نال ݙاڈھا پیار اے ۔ انہاں ناں دے ہِک وݙے شاعر کوں پہلے استاد بݨایا ،اوں مایوس کیتا۔ اصلاح ہک لائن دی نی کرݨی تے آؤسو تاں کیا گھن آؤسو تے ویسو تاں کیا ݙے تے ویسو۔ سئیں دلنور نور پوری دی صلاح نال حیدر بزدار جݙاں سئیں احمدخان طارق کوں استاد بݨایا تاں ول حیدر دے نصیب جاڳ پے ۔ ول استادی شاگردی رشتے داری اچ بدل ڳئی ۔ حیدر بزدار سئیں دا سانگا طارق سئیں دے صاحبزادے سئیں پروفیسر شبیر ناز سئیں دی ٻالڑی نال تھی ڳیا۔ حیدر بزدار دا احٖ وسیب اچ ہک ناں اے۔ ایں ناں ا چ بزدار سئیں دیاں اپݨیاں محنتاں وی ہِن ، ایں ناںاچ سئیں احمد خان طارق دیاں محبتاں تے شفقتاں شامل اِن ۔

سرائیکی شاعر جتھاں وسیب دی ڳالھ کریندے ، اُتھاں وی اوندی سوچ قومی وی تے عالمی وی ہے امریکا سارے جڳ جہان دے غریبیں تے مسلمانیں تے جیڑھے ظلم وسائن ،ولا وی اسیݙے حاکم دے در تے ٹھوٹھے چئی کھڑن ۔ حیدر بزدار آکھدے

تیکوں مولا سب کجھ ٻہوں بخشے ، ہُݨ در ناں پِن امریکا دے

کر غیرت اپݨی آپ کما ناں بھالے گھن امریکا دے

کائنات اچ اینجھے مُلک وی ہِن جیڑھے جیندن بِن امریکا دے

او حیدر ماء دے مخلص نئیں جیڑھے باقی ہِن امریکا دے

حیدر بزدار ڳالھ سوچ سمجھ تے دلیل نال کیتیا ے ۔او آکھدے جو توں غیرت کر تے تکڑا تھی جے توں تکڑا تھی ڳیوں تاں جیویں امریکا توں احٖ ݙردیں ایویں امریکا تئیں توں ݙرسڳدے۔

میݙا حاکم غیرت توں چا کر کیا کر سڳدے امریکا

تیکوں جتناں دھرتی ݙیندی ہے، کِتھ پِھر سڳدے امریکا

توں نعرہ نال ایمان دے لا ، پِچھیں مر سڳدے امریکا

جیویں حیدر توں احٖ ݙردا ہیں ایویں ݙر سڳدے امریکا

اے تاں امریکا دی ڳالھ ہئی۔ حیدر بزدار اپݨے وطن وسیب کوں نی بھُلیا ۔ او آکھدے سرائیکیں دے ٻال رُل ڳے، سرائیکیں دے لعل رُل ڳے۔ اٹے دی جاہ تے ساکوں ریت پھکویندے رہ ڳے ۔ اساں اوکھی عمر گزاری اے پر ہُݨ ظلم نہ سہسوں ۔ بھئی ساری خلقت سُݨ گھنے۔ ساکوں ماء دھرتی جان توں پیاری اے ، اساں ٻہوں برداشت کیتے۔وسیبی بھراوو! سݨو ، سݨو، اپݨے وسیب دے ݙکھیں دی ڳالھ اے ،چھڑا میں نی ساراجڳ آہدے ، یار! اے ڳالھیں میݙیاں نیں بلکہ حیدر بزدار دیاں ہِن ، جنہاں اپݨی نظم ’’ ہُݨ ٻول سرائیکی ، ہُݨ ٻول سرائیکی ‘‘ نظم وچ کیتن۔ایں نظم دیاں کجھ ٻیاں لائناں ݙیکھو:۔

اساں جڳ تے جیندیاں لاشاں ہیں

اساں رُلے سیت نماشاں ہیں

نئیں مِلدا پاݨی پیوݨ دا

پُچھ حال نہ ساݙے جیوݨ دا

تھیا سر مونڈھیں تے باری اے،

سُݨ گھن خلقت ساری اے

ہُݨ ٻول سرائیکی ، ہُݨ ٻول سرائیکی

ہر شخص اپݨے محبوب دی تعیرف کریندے، آکھدے چن توں سوہݨا ، محبوب مٹھا منٹھار، موسم چیتر بہار، میݙا یار میݙا یار ۔ ایویں اپݨے ہِک گیت اچ حیدر بزدار وی اپݨے محبوب تے اپݨے ڈھول دی تعریف کیتی اے ، اوندا ڈھول تے محبوب کون اے؟ او آکھدے :۔

چن توں سوہݨا ڈھول سرائیکی

مٹھڑے تیݙے ٻول سرائیکی

آوس میݙے کول سرائیکی

یار سرائیکی زندہ باد

یار سرائیکی زندہ باد

’’ اللہ ݙیوی ناں کوئی تکلیف جانیا، لڳا آویں توں تونسے شریف جانیاں ‘‘ شفقت بزدار دا کلام ریڈیو توں نِت سݨدے راہندوں ۔ ایویں سرائیکی دے ہر کٹھ میل اچ عاشق بزدار سئیں دی نظم ’’ دھرتی ماء راݨی کوں جیں ݙکھائے ، اُٹھو پہچاݨو دھرتی دے ڄائے ‘‘ سݨݨ کوں مِلدی اے ۔ ہک ݙینھ دیرہ اسماعیل خان دے سنگتی آصف سیال آکھیا جو احٖ وی صوبہ نی بݨدا تاں  ڈھیر لوک تے ڈحیر ساریاں ذاتاں اپݨے سرائیکی ہووݨ توں منکر تھی ویسن ۔ غلامی لمبی تھی ونڄے تاں ذاتی فیدے سانگے ذاتاں پچھیتے ، ولدین۔ میں آصف کوں آکھیا جو میکوں سمجھ نی آئی، اوں آکھیا اِتھاں وسݨ آلے سرائیکی ، بلوچ تے پٹھاݨ سرائیکی توں منکر تھی سڳدن ۔ میں آکھیا ہاں؟ او آکھیا جیا ! دھریجے وی ولا سندھی تھی سڳدن ۔ میں کنیں کوں ہتھ لایا ، توباں توباں ، اللہ اے کفر نہ کراوے ، اساکوں اللہ سئیں موت ݙے ݙیوے پر اے ݙینھ نہ ݙکھاوے ۔ ڳالھ اِتھائیں مُک ڳئی پر اچوا رہ ڳیا ۔ ایہا ڳالھ ہک ݙینھ سئیں عاشق بزدار کنوں پُچھی ۔انہائیں دے منہ تے کوڑ دی رتول آ ڳی تے میکوں اکھیونے ہاں ظہور صیب ! تہاکوں ایویں ٹھہندی اے جو تُساں میں کنوں پُچھو جو میں سرائیکی دا منکر تاں ہ تھیساںَ میں معافی منگ گھدی ، میں ڳالھ ایں سانگے سُݨائی اے جو ’’ بزدار ‘‘ قوم سرائیکی سانگے عظیم کم کیتن:۔

بھولا بھولا یار وے لوکو

بھولے نال ہے پیار وے لوکو

بھولے یار دی ذات اُچیری

میں حیدر بزدار لوکو

حیدر بزدار اپݨی ہک ٻئی غزل اچ آکھدے ماء دھرتی نال سچا تے پکا وعدہ ہے جو پنجواں صوبہ گھن تے رہسوں ، او آکھدے اٹھ کروڑ اساݙی آبادی اے ، تخت لہور یا تخت پشور آلے اسیݙے صبر دا امتحان گھنن ۔ شمر تے یزیدیں دا ٹولہ اساݙا حق ماری نہ مارے ۔ انہائیں دی زبان سرائیکی دا ناں گھندیں ݙکھدی اے ۔ پر اساں کہیں دے ٻیٹھے ٻلہائے کائنی، اساں اپݨا صوبہ تے اپݨی خود مختاری گھن تے راہسوں ۔ حیدر بزدار اپݨی تاریخی، ثقافتی تے معاشرتی حق وی ݙسیندے تے اپݨے صوبہ حدود ، اربعہ وی بیان کر ݙیندے۔ حیدر بزدار سئیں دا ہک شعر ݙیکھو

سندھ دریا ݙونہیں مݨ تے لوک سرائیکی رہندن

ایں صوبے دے نقشے اندر حیدر چوی ضلعے آندن

حید بزدار چنڳا شاعر ہووݨ دے نال اپݨی دھرتی ،اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کرݨ آلا چنڳا آدمی وی ہے۔ انہاں دی پہلی کتاب ’’ میل مہانگے ‘‘ کوں وی وسیب اچ پسند کیتا ڳیا ۔ اے کتاب وی پسند تھیسے ۔ میݙی دعا ہے جو اللہ سئیں حیدر بزدار کوں ودھ توں ودھ لکھݨ دی ہمت ݙیوے تے ایندے قلم دا سوبھ تے حرف دی طاقت سرائیکی وطن وسیب دی قومی آزادی تے صوبہ سرائیکستان دا موجب تھیوے ۔

امتیاز فریدی دی غزل

اُردو اِچ غزل دا مطلب ’’تریمتیں نال گاٖلھیں کرݨ‘‘ ہے ، لغت اِچ اینکوں شاعری دی صنف وی آکھیا ڳے ، ہک اُستاد غزل بارے پڑھیندا کھڑا ہا ، شاگرد پُچھیا ، اُستاد جی غزل کہو جہی صنف اے جیندے ہر شعر دا مطبل آپو واݨاں ہے تے مفہوم اِچ کوئی شعر کہیں نال نی رَلدا ، اُستاد آکھیا ، پُتر ! تیکوں پتہ کائنی تریمتیں دیاں گاٖلھیں ایویں ہوندین ۔ اے تاں ہک کھل ہَس تے ٹوک مذاق آلی گاٖل ہئی ، اَحٖ اساں ہک ایجھے شاعر دی گاٖل کریندوں جئیں کافی ، ݙوہڑے تے قطعے وی لکھین پر اوندی شاعری دااصل میدان غزل ہے اوں شخص دا ناں ہے امتیاز فریدی۔

امتیاز فریدی دا تعلق ڄام پور دی وستی رسول پور نال ہا ، بہشتی اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کرݨ آلا آدمی ہا ، اُستاد وی ہا تے شاگردوی ، سرائیکی وچ ایم اے تے ایم فل کرݨ دے بعد علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی توں سرائیکی اِچ ڈاکٹریٹ کریندا پیا ہا پر ’موت آوے سُنڄی موت کوں ‘اَزل توں جانی جدوا کریندی اَمدی اے ، امتیاز فریدی جوانی اِچ جھوک لݙا تے ایجھے پاسے ڳے پیا جتھوں ونڄ تے کوئی نی آیا۔ او رسولپور دے احمداݨی قبیلے نال تعلق رکھدا ہا ، ایں خاندان دے سئیں اسماعیل احمداݨی ، سئیں اسلم رسول پوری ،سئیں جمشید کمتر تے ٻے ٻہوں سارے لکھاریں دے سرائیکی اِچ وݙے ناں ہِن ، سرائیکی اِچ رسولپور دا دیاں ٻہوںخدمات ہِن ، کجھ لوک رسولپور تے تونسہ کوں یونان آکھدن ، میں اختلاف کرینداں جو ہر علاقے دی اپݨی سُنڄاݨ ہوندی اے ، تھی سڳدے اِتھاں یونان توں وی ودھ سیاݨے لوک وَسدے ہووِن ، کجھ سنگتی دھریجہ نگر کوں سئیں جی ایم سید دی وستی ’’سن‘‘ وانگے آکھدن ، میں ایں گاٖلھ نال وی اختلاف کرینداں جو اساں تے اسیݙا وسیب جو کجھ ہے اپݨی سُنڄاݨ آپ اے ، اسیکوں کہیں ٻے دی ’’پُر سانگ ‘‘نال قد ودھاوݨ دی لوڑ کائنی ، خیر ! اپݨی گاٖل آلے پاسے اَئوں۔

جیویں میں پہلے آکھ آیاں غزل دا مطبل تریمتیں دی آپت دی گاٖل مہاڑ ہے ،پر غزل کوں صرف تریمتیں دے مسائل دی شاعری نہ سمجھا ونڄے ، ہا ! اساں اینکوں محبت دی شاعری آکھ سڳدوں ، پر غزل ء ِچ محبت دے علاوہ وسیب دے ڈُٖکھیں دی گاٖل وی اَئی اے ، اساں اینکوں نویں تجربے آکھ سڳدوں، امتیاز فریدی دا شعر ݙیکھو    ؎

میں باغی ہم تئیں میݙے تھوݙ سِیتن

میݙی تحریر کولوں وی ݙریا کر

ایں شعر اِچ امتیاز فریدی بغاوت دی گاٖل کیتی اے تے جابر کوں آکھیّے تئیں میݙے تھوݙ سی تے میݙی زبان بندی کیتی اے پر میݙے قلم دی زبان کون بند کریسے ؟ تیکوں میݙی لکھت توں وی ݙرݨا پَمسے۔

تھی سڳدے میݙی ہینڑیںلکھت اِچ امتیاز فریدی دی شاعری دی گاٖل گھٹ تے ایݙے اوݙے دیاں گاٖلھیں ڈھیرہوون پر اسیکوں چُپ مار ڳی اے ، جیویں ݙا آوے اساں اَلائوں ، اَلاوݨ دا ناں حیاتی تے چُپ دا ناں موت اے ،میں غزل دی گاٖل کریندا پیا ہم جو کوئی وی صنف ہووے اوندے وچ نویں سوچ تے نویں خیال اَمدے رہ ویندن ، ہر صنف وچ نویں تجربے وی تھیندے رہندن ، ایویں شاعری دے وَنکیں دے نال غزل وچ وی تبدیلیاں تھیندیاں رہ ویندین ، سرائیکی دے ٻہوں سارے شاعریں غزل اِچ نویں تجربے کیتن تے غزل اِچ ایجھے ایجھے موضوع تے خیال گھن آئن جو دنیا حیران اے ،مہاندرے سرائیکی شاعر سئیں قیس فریدی ہک غزل لکھی ،اوندا مُکھڑا ایویں ہاجو ’’تانا دھیرے تانا دھیرے یار، اَکھیاں توں لانویں ناں پریرے دیرے یار‘‘ جݙاں غزل دا اے شعر میںدلی اِچ سئیں ڈاکٹرگوپی چند نارنگ کوں سُݨایا ہے تاں خوش تھی اُنہاں آکھیا ، واہ واہ سرائیکی اتنی ترقی کر ڳی اے ؟ اے تاں شاعری دی شاعری اے تے موسیقی دی موسیقی، اُردو لغت ݙیکھوں تاںغزل دے نال ہک لوظ غزال اَمدے ، ایندا مطلب ہرݨ دا ٻچہ ، ہک لوظ غزالہ وی ہے ، ایندا مطبل ہرݨ دی ٻچی ، ہک لوظ غزوہ وی ہے ، ایندا مطلب او جہادہے۔

سرائیکی وسیب صدیں توں جیرھے عذابیں دا شکار اے اسیکوں غزل کوں غزوہ بݨاوݨ دی ضرورت اے ۔ امتیاز فریدی آکھدے    ؎

میں غلامی دا منکر ہاں منکر ، تہوں علاقہ چھوڑݨے

ہر بشر نظریے میکوں بے جان تیݙے شہر دا

تہوں علاقہ چھوڑݨے بارے ہک گاٖل عرض کریساں جو بھاویں جو کجھ تھیوے اساں اپݨی دھرتی نہ چھوڑوں ، اسیݙے وݙیں صدئیں توں روہی تے تھل اِچ ڈُٖکھ ،بُکھ ، تریہہ نبھائی اے، نانگ ، وِچھوں تے ٻے بلائیں دا مقابلہ کیتے ، اَحٖ اژدھے انسانیں دے روپ اِچ آ ڳن تے اساکوں آکھدن تساں اپݨیاں جھوکاں پٹو ، تہاݙے ݙہر ، ٹکاݨے ، ٹوبھے تاݙے تے لئی لاݨے تے تہاݙی ساری بھوئیںاسیݙے ’’چک ‘‘اِچ آ ڳی اے ، میݙی صلاء اے ہے جو مر ونڄوں اپݨی بھوئیں نہ چھوڑوں۔اے نانگ تے اژدھے اسیکوں پے مارن ، اساں مرسوں تاں اپݨی بھوئیں تے پوریسوں تاں اپݨی بھوئیں اِچ ، اساں مر مر تے ولا جیسوں تے سنگ چوڑ نانگیں دی نسلیں کوں نِت ٹکرسوں ، گاٖل تھولی جذباتی تھی ڳی اے ، ماء دھرتی میݙی ڈُٖکھدی رَگ اے ، جے ڈُٖکھدی رَڳ تے ہتھ آوے تاں معاملہ جذباتی تھی ویندے،ہُݨ ہک واری ولا امتیاز فریدی آلے پاسے اَمدوں۔

جھوک تے سنگتیں نال امتیاز فریدی دے مزاحمتی شعریں دی گاٖل کریندے ٻیٹھے ہاسے میں آکھیا شاعر گاٖل کریندے پر سیاستدان گونگے ٻاتے ہِن حالانکہ حق سچ دی گاٖل آوے تاں اَݨ ٻول پتھر وی ٻول پَمدن ، میں آکھیا ٻال پیدا تھیندے غوں غوں کریندے ، کجھ وݙا تھیندے طوطلا اَلیندے ، ولا صاف اَلیندے تے جئیں ویلے اونکوں وانجھ دی سُدھ پَمدی اے او تقریر کریندے تے سِدھیاں سُݨیندے پر جیرھے جاگیردار نی اَلیندے اُنہائیں کوں مصر دے اہرام آکھوں ، فرعون آکھوں یا ٻیا کوئی ناں ݙیوں؟ امتیاز فریدی دا فرعون کوں وی ہکل ݙے تے آکھدے:

اوں ڄہاڑے تُرٹ ویسن سلاخاں جیل دیاں

جئیں ڄہاڑے دار تے کئی جھوٹدا سر ݙیکھسو

سر اوندے قدمیں تے ہوسی فرعون دا

بر سر ممبر جݙاں کوئی پیمبر ݙیکھسو

میݙے سنگتی آکھیّے امتیاز فریدی غزل چنڳی لکھدے پر اُردو لوظ ڈھیر ہوندن ، میں آکھیے اے مسئلہ غزل لکھݨ آلے سارے شاعریں دا ہے ، ہک گاٖل میں ٻئی کرݨ چہنداں جو غزل اِچ اُردو یا ٻے زبانیں دے لوظیں دی ملاوٹ توں بچݨ سانگے اپݨی زبان دے لوظیں دا ذخیرہ ہووݨ ضروری اے ، لوظیں دے ذخیرے دے بغیر بِناںسمل لمبے پندھ تے ٹُرݨ یا وَل اَݨ تارے تھی تے تاری ترݨ وانگے ہے ،میݙا تجربہ ہے جو نثر لکھݨ آلا کہیں اَݨ پڑھ وانگے رو پِٹ تے اپݨی گاٖل سُݨا ویسے تے ہمدردی وی حاصل کر ویسے پر شاعر کوں اپݨی گاٖل ٻے دے دِل اِچ ٻلہاوݨ سانگے لوظ چہیدن تے او وی اپݨی ماء ٻولی دے ، کیوں جو اے دنیا لوظیں دی دنیا ہے ، جے لوظ نہ ہوون ہا تاں دنیا گونگی ٻاتی ہووے ہا تے کوئی کہیں دی نہ سُݨے ہا ، بہرحال اے ہک توجہ طلب گاٖل ضرور اے ، میں اے گاٖل وی کیتی جو اُردو لوظیں دی رَلت دی وجہ نال امتیاز فریدی دے ہک ݙو نمبر گھٹا ݙیو پر سو دا سو تاں چٹ نہ کرو۔

وستی دی وساخ تے گاٖل اِچوں گاٖل چل پئی اے ، لوظ پہلے تے دنیا بعد اِچ آئی اے ، ٻی گاٖل وی ݙسی ونڄاں جو شاعر تے خطیب ساریں توں پہلے ہے ، او کیویں بھئی ؟ میݙے پُچھݨ تے میݙی وستی دا سچل آکھدے ، ݙیکھ ناں یار ! ’’کُن‘‘ پہلے آکھیا ڳے تے دنیا بعد اِچ بݨی اے تے جئیں ’’کُن‘‘ آکھیّے او شاعر تے خطیب تاں ہے ۔ میں بے سُدھ تھی تے گاٖل سوچݨ پئے ڳیم ، او میݙے مونڈھے کوں اپݨے ہتھ نال دھندول تے آکھدے ، گاٖل دی سُدھ پی اے ؟ میں اَکھ بھال تے سچل کوں آکھداں جیا سئیں جیا سئیں سُدھ پئے ڳی اے۔ سُدھ پئے ڳی اے چنگاں وَل امتیاز فریدی دے کجھ شعر سُݨائو    ؎

جے توݨیں جسم تے ساہ دی یاری رہسی

ہر کوئی سوچ دے ست ماڑ اُساری رہسی

میں ایں دنیا دے اندر جِیندا پندھیڑو وانگوں

سُدھ نئیں کے تئیں میݙا پندھ اے جاری رہسی

توݨیں جو میں آپ سرائیکی دے خالص لوظیں دی لکھت نی لکھ سڳدا پر مِلݨ آلے ہر سنگتی کوں اَرداس کریندا رہ وینداں جو اساں اپݨی زبان کوں آپ بچائوں ، اپݨے شعری ترکے کافی ، ݙوہڑے تے ماہیئے کوں نہ مرݨ ݙیوں ۔تھی سڳدے میݙی گاٖل ٹھیک نہ ہووے ، پر میݙا اپݨا خیال اے جو غزل سرائیکی صنف کائنی ، اے ٹھیک اے جو سرائیکی دے ٻہوں وݙے تے مہاندرے شاعریں ٻہوں چنڳیاں غزلاں لکھین تے سرائیکی اِچ غزل دی صنف کوں وقار ݙتے پر اے وی تاں حقیقت اے جو غزل فارسی توں اُردو اِچ اَئی تاں اوندے وچ فارسی لوظیں دی بھر مار ہوندی ہئی تے اُردو توں غزل سرائیکی اِچ اَئی اے تاں اُردو لوظ زوریں نال وڑ آئن ، اے ٹھیک اے جو کہیں وی زبان دی شاعری اِچ جتنے زیادہ اپݨے لوظ ہوسن اوشاعری اتنی زیادہ چنگی تے زیادہ طاقتور ہوسے پرایں حقیقت توں وی انکار کائنی جو شعری ضرورت موجب لوظ شامل تھیندے رہندن نال اے وی آکھساں جو ایں گاٖل کوں وݙا مسئلہ بݨاوݨ دی ضرورت کائنی جو زباناں بذات خود انسانی کنبے تے قبیلے وانگوں ہوندین ، رشتیں آلی کار ، او ہک ٻے کوں لوظ ݙیندین گھندین ، وَل اُنہائیں دیاں شادیاں تھیندین انہائیں وچوں نویں لوظ ڄمدن ، ولا اُنہائیں دیاں شادیاں تے اولاداں وی تھیندین ، کجھ لوظ مر ویندن جنہائیں کوں متروک لوظ آکھیا ویندے۔

زبان دا تعلق زمین نال ہوندے ، ہر بندے دی ماء ٻولی او ہوندی اے جتھ او رہندے ، میں ہک گاٖل کریندا راہنداں جو کائنات دی ہر شئے دا اصل مٹی تے دھرتی اے ، ہر شئے مٹی اِچوں ڄمدی اے ، ولا مِٹی اِچ مِٹی تھیندی اے ، ولا اوہا مٹی کوئی ٻی شئے دی شکل اِچ ڄم تے دنیا دے سامھے آ ویندی اے ، ہِیں سانگے دھرتی کوں اساں ہر شئے دی ماء آکھدوں ، دھرتی بندے دی ماء اے تے بندہ جیرھی ٻولی ٻولیندے اونکوں ماء ٻولی آکھیا ویندے ، امتیاز فریدی دا شعر ݙیکھو    ؎

ٻال اساں ہَیں ایندے ، دھرتی ہے ساݙی پاک ماء

ماء کیوں اوکھی ہے ؟ ایہو پیٹ دے ڄئیں سوچݨے

امتیاز فریدی اپݨے مصرعے وچ دھرتی کوں پاک ماء تے آپ کوں اوندا ٻال آکھیّے ، ݙوجھے مصرعے اِچ اُنہاں آپ نال آپ سوال کیتے جو ماء اوکھی کیوں اے؟ ایہو پیٹ دے ڄئیں یعنی ماء دھرتی دے پُتریں سوچݨے ۔ اَحٖ اساں اپݨی ماء دھرتی دے ڈُٖکھ ݙیکھدوں تاں اسیکوں دھرتی تے جیرھا شر تے فساد نظر اَمدے ، اے وی ماء دھرتی دا ڈُٖکھ اے ، دھرتی تے جیرھی دھرتی دی لُٹ مار ، وانجھ تے قبضہ گیری ، اے ساریاں ماء دھرتی سانگے ڈُٖکھ تے اوکھ آلیاں گاٖلھیں اِن ، امتیاز فریدی ایں اوکھ تے وانجھ بارے سوچݨ دی گاٖل کر تے غیرت دا ٻہوں وݙا پیغام ݙتے ایں سنیہے تے ایں پیغام دا ایہو مطلب اے جو اساں ماء دھرتی دی لڄ بچائوں بھاویں جان ݙیوݨی پووے۔

سئیں جاوید احسن خان

سرائیکی ادیب ، شاعر تے دانشور سئیں جاوید احسن خان عید توں ہک ݙینھ پہلے 5 اکتوبر 2014ء اتوار کوں دیرہ غازی خان اچ جھوک لݙا ڳن ۔ سئیں جاوید احسن دی وفات سرائیکی وسیب تے سرائیکی زبان ادب سانگے اتنا وݙا نقصان ہے جو اے زیان کݙاہیں پورا نی تھی سڳدا ۔ انہاں دیاں سرائیکی خذمتاں اتنیاں زیادہ ہن جو میݙے بھنے ترٹے لوظ انہاندی خدمات دا احاطہ نی کر سڳدے  ۔ جاوید احسن سئیں نال میݙا تعلق سڄݨ تے دوست توں ودھ دھرتی ماء دی تھنج تے کھیر شریک والا ہا ۔انہاں ہمیشہ میݙے نال تے جھوک نال محبت کیتی تے ٻہوں سارے نویں لکھݨ آلیں لکھاریاں تے لکھارݨی کوں جھوک دے ذریعے متعارف کرایا ۔ ایندے وچ کوئی شک نی جو انہاں ہمیشہ سرائیکی ماء دھرتی تے ایندی ماء ٻولی سانگے کم کر تے ماء دھرتی دے حلالی پُتر ہووݨ دا ثبوت ݙتا ۔ پر ہک ارمان دی ڳالھ اے وی ہے جو سئیں جاوید احسن جنہاں کوں سنڄاݨ تے پہچان ݙتی ، احٖ انہاں احسن سئیں کوں وسار ݙتے۔

جاوید احسن پہلی دسمبر 1948ء کوں تونسہ دی وستی ٻیٹ فتح خان اچ پیدا تھئے۔ ابے سئیں دا ناں احمد خان ہے۔ انہاں د تعلق سرائیکی دھرتی دے ہیرو نواب مظفر خان دے قبیلے سدوزئی نال ہا۔ ابتدائی تعلیم اپݨے علاقے وچوں شروع کیتی تے اٹھویں جماعت توں شعر آکھݨ شروع کر ݙتے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے نیشنل سنٹر اچ آفیسر مقرر تھئے ۔ نیشنل سنٹر بند تھیوݨ دے بعد ایجوکیشن بورڈ دے ممبر تے علامہ اقبال اوپن یونیورسٹی دی طرفوں دیرہ غازی خان وچ ڈپٹی ڈائریکٹر رہ ڳئے تے 18 ویں سکیل اچ ریٹائرڈ تھئے۔ انہاں دی تصانیف وچوں جمال صحرا، سرائیکی ثقافت ، سرائیکی نثر ، فی احسن تقویم ( نعتیہ شاعری دا تحقیقی تے تنقیدی مطالعہ ) ، لوح شفاعت ، اردو نعتیہ مجموعی ۔ سئیں جاوید احسن ادبی خدمات تے متعدد ایوارڈ حاصل کیتے تے اپݨی علمی ادبی حیثیت دا لوہا منوایا ۔ جاوید احسن نہ صرف خود بلکہ ٻے وی ڈھیر سارے طالبعلماں کوں ایم اے سرائیکی کرایا ۔ہر ویلھے اپݨے شاگرداں کوں تعلیم ، تعلیم تے بس تعلیم دی ڳالھ کریندے رہ ویندے ہن۔ سئیں سلیم احسن اپݨ ہک قطعے وچ آکھدن :۔

علم والے وݙے غنی ہوندن

ودھ کے حاتم کنوں سخی ہوندن

تاج عظمت انہاں کوں سجدا ہے

علم والے قطب ولی ہوندن

سئیں جاوید احسن دی 1995ء وچ اہم کتاب سرائیکی ثقافت شائع تھئی۔ کتاب دے ٻاراں ابواب جیویں جو ثقافت دی تعریف ، ثقافتی محرکات، پاکستان دی قومی ثقافت ، سرائیکی وسیب، سرائیکی ثقافت، سرائیکی زبان تے ثقافت ، سرائیکی ادب وچ ثقافت ، ثقافتی میلے ،لوک دستکاریاں ، کھیݙاں ، لوک سمل تے رُت رنگیلڑی ٻہوں اہمیت دے حامل ہن ۔جاوید احسن دی اے کتاب ٻہوں وݙا ثقافتی حوالہ ہے تے سرائیکی دے نصاب اچ پڑھائی ویندی ہے۔ جاوید احسن دا سرائیکی زبان تے ثقافت نال ڳانڈھا ٻہوں مضبوط تے تکڑا ہے ۔ کتاب د ے اندر انہاں دے اندر دا آرٹ تے کلچر سندھو دی موج وانگے چھولیاں مریندا نظر امدے ۔ جاوید احسن ایں سانگے وی مضبوط آدمی ہا جو کلچر دی طاقت اوندے اندر موجود ہئی۔ احٖ دا نینگر کمزور تے ہینڑاں ہے ، اوندے اندر برداش کینھی ، اوندے اندر ادب کینھی ، اوندے اندر چھوٹے وݙے دی قدر کینھی ، اوندی وجہ ایہ ہے جو اوں اپݨی سرائیکی ثقافت تے جھمر چھوڑ ݙتی اے ۔ او انٹرنیٹ تے اگھاڑے مجرے ݙیکھدے ، جیڑھے تھولے چنڳے چوکھے ہن یا انہاں کول چار آنے آ ڳن تاں او اپݨے ٻالیں نال ٻوتھیاں چٻیاں کر تے اڑدو الیندن ۔ جیڑھے ٻال نال تُساں اوپری زبان الیسو کیا او وݙا تھی تے تہاݙی ثقافت کوں ہاں نال لیسے ؟ ایویں اساں وستیں وچ ݙٹھے شادی مراد تے اساݙیاں میریں بھیݨیں سرائیکی دے سوہݨے ثقافتی سہرے آکھݨ دی جاہ تے پنجابی تے اردو فلمیں دے ڳاوݨ ڳا تے شادی دے پاکیزہ ثقافتی ماحول کوں خراب کریندن ۔ سرائیکی ثقافت ہک پاکیزہ تے ملوک شئے دا ناں ہے۔ ثقافت انسانی حیاتی وچ ایویں ہے جیویں بت اچ ساہ ۔ جیویں فصل واسطے آب و ہوا دی ضرورت اے ، ایویں کہیں وی قوم دی تعمیر تے ترقی واسطے کلچر دی آبیاری ۔

سئیں جاوید احسن اپݨی کتاب سرائیکی ثقافت دے موہری اکھر وچ لکھدن جو ڈاکٹر مہر عبدالحق توں میکوں ثقافت تے کم کرݨ دی تحریک ملی تے میں کم شروع کر ݙتا۔ ایں سلسلے اچ سندھی سکالر سئیں ڈاکٹر جی الانا، سرائیکی دانشور سئیں فدا گاݙی ، سئیں نصر اللہ ناصر، سئیں ڈاکٹر طاہر تونسوی ، سئیں پروفیسر شوکت مغل تے سئیں پروفیسر سجاد پرویز توں رہنمائی گھدی ۔ ڈھیر ساریاں کتاباں پڑھیاں ایں دوران ڈھیر سارے بیماریں میݙے اُتے حملہ کر ݙتا پر 1991 ء توں 1993ء تئیں کتاب دا کم کریندا ریہم ۔ کویلی دی ٹور ٹردا ریم ، وڈھ چݨدا ریہم، کڈھی کڈھیندا ریہم تے ݙھگ سمل کٹھا تھی ڳیا ۔ کتاب دے دیباچے تے تاثرات وچ سئیں پروفیسر ڈاکٹر طاہر تونسوی ، سئیں جاویدا حسن دی سرائیکی کتاب تے انہاندی خدمات کوں شاندار الفاظ اچ خراج تحسین پیش کیتے تے پروفیسر رشید احمد خان ملغانی وی کتاب تے سوہݨا تبصرہ لکھئے ۔

جاوید احسن سئیں ہر ویلھے کھلدے سامھے امدے ہن ۔ احٖ وی انہاندا کھلدا چہرہ میݙے اکھیں دے سامھے اے ، کھلݨی عادت صرف میݙے نال نی ہر ہک نال ایویں ہئی ۔ کہیں چنڳے آدمی دی نشانی اے ہوندی اے جو ہر بندے اے آکھے جو میݙے نال سب توں زیادہ پیار کریندے ہن ۔ احٖ ایہا ڳالھ سارے کریندن ۔ سئیں جاوید احسن دا کلہا پُتر جہانزیب ہے او چائنا وچ پی ایچ ڈی کریندا پے۔ جاوید احسن سئیں دی ہک بھیݨ ملتان راہندن ، انہاں میکوں ݙسیئے جو عید توں پہلے جہانزیب آئے تاں او خوشی توں نی پے ممدے ، اے گھن آؤ ، او گھن آؤ۔ اپݨی گھر آلی کوں آکھدن میݙے پُتر کوں چنڳیاں چنڳیاں شئیں پکا تے کھواؤ۔ عید توں ہک ݙینھ پہلے جہازیب کوں نال لا تے بزار ٹر پن ، پھل فروٹ تے کھاوݨ پکاوݨ دا سودا سود ڈھگ لا آئن۔ شوگر تاں راہندی ہئی، ہک دم لو تھی اے ۔ کھٹ تے لیٹ ڳن، پُتر جھٹ پٹ ہسپتال چا ڳئے پر ڈاکٹریں آکھیاجو جاوید احسن سئیں مُکلا ڳن ۔ انا للہ و انا الیہ راجعون ۔

ہر فن مولا ماسٹر سائن

او لوک عظیم ہوندن جیرھے اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی ، اپݨے وسیب تے اپݨی ماء ٻولی نال محبت کریندن ۔ کجھ لوک ایجھے وی ہوندن جو انہیں دی وستی یا انہاں دے شہر سرائیکی دا کٹھ میل تھیوے ، او لنگھ تے وی نی ویندے تے کجھ لوک ایجھے وی ہوندن جیرھے ہر جاہ تے پُڄ ویندن۔سرائیکی دا کٹھ بھانویں دریا دے اروار ہووے تے بھانویں پار، او صادق آباد ہووے تے بھانویں دیرہ اسماعیل خان ۔انہاں کوں بھانویں کوئی کانڈھا نہ وی ݙیوے، چھڑا کٹھ دی کؤ پئے ونڄے، ول انہاکوں پُڄدا ݙیکھو۔اے کم دیوانے کر سڳدن یا ول ایجھے لوک کر سڳدن جنہیں دی لُوں لُوں سرائیکی الیندی ہووے یا جنہیں دے خون اچ سرائیکی ماء ٻولی دی محبت شامل ہووے۔ ایجھے سرائیکی دیوانیں اچ ہک سرائیکی دیوانہ عاشق فرید المعروف ماسٹر سائن ہے ۔ ماسٹر سائن کیا ہے ؟ آرٹسٹ، مصور ، خطاط ، فوک سنگر، کامیڈین،ایکٹر ، شاعر ، ادیب، لکھاری ، صحافی ، ٹیچر تے ایں توں علاوہ نہ ڄاݨے کیا تے کیا ؟ اساں ایہو جہے لوکیں کوں اپݨی ذات وچ انجمن وی آکھ سڳدوںتے ہر فن مولا وی ۔ ماسٹر سائن نال ݙاڈھی گھاٹی یاری اے۔ میں ذاتی طور تے انہاں نال ٻہوں محبت کرینداں ۔ میݙی محبت دی واحد وجہ انہاں دا سرائیکی ماء ٻولی نال تے سرائیکی مِٹی نال محبت دا جذبہ ہے ۔ اپݨے وسیب تے اپݨی مٹی دا رشتہ مقناطیس تے لوہے والا ہے ۔ میں ہِک ٻی ڳالھ وی کریندا راہنداں جو اساں سرائیکیں دی آپت دے وچ ڈُٖکھ آلی سانجھ اے ۔ جیویں ہسپتال اچ مریض ہِک ٻئے دے سَکیں توں ودھ سَکّے بݨیئے پئے ہوندن ، کیونجو انہاں دی ݙکھ دی سانجھ ہوندی اے ۔ ایہا سارے سرائیکی درد  رکھݨ آلیں دی سانجھ اے ۔

ماسٹر سائن میکوں ہِیں سانگے وی پیارا لڳدے جو او بخیل تے کنجوس بندہ کینھی ۔ او اپݨے وسائل اپݨے وسیب تے اپݨے وسیب دے حق حقوق دی جدوجہد سانگے خرچ کریندے۔ ڳالھ صرف دھن دولت دی نی ، ایندی سوچ ، ایندی فکر تے ایندا علم سرائیکی سانگے وقف ہے ۔ یقینا ایجھے لوک عظیم ہوندن تے کہیں وی قوم دا سرمایہ ہوندن ۔ جیرھے لوک اپݨے آپ کوں اپݨی ماء دھرتی سانگے مِٹا ݙیندن ، ماء دھرتی انہائیں کوں ہمیش سانگے زندہ کر ݙیندی اے تے ول او اپݨی وستی ، اپݨے ڳوٹھ تے اپݨے وس وسیب دی سنڄاݨ بݨ ویندن ، ولا آوݨ آلا محقق تے سکالر انہائیں دے کارنامے تے تحقیق تے ریسرچ کریندے ۔ 16 جون 1970ء سئیں میاں اللہ بچایا دے گھر پیدا تھیوݨ آلے سئیں محمد عاشق فرید دے بارے کوئی نہ ڄاݨدا ہئی جو او وستی ارائیں ، موضع خانپور ( دھنوٹ ) ضلع لودھراں دا ہِک ڄہاڑے ناں آلا شخص بݨسے ۔ میکوں او ویلھا چنڳی طرح یاد اے جݙاں سئیں ماسٹر سائن جھوک تشریف گھن آندے ہَن تے جھوک اخبار کوں وݙی محبت تے چاہت نال پڑھدے ہَن ۔ ولا 2007ء وچ انہاں سئیں دلنور نور پوری دی شاعری وچ شاگردی اختیار کیتی ، 2010ء اچ اساں سئیں ماسٹر سائن دا کتابچہ ’’ دھوڑ پَٹ ‘‘ دے ناں نال چھاپیا ، ایہ کتابچہ کیا ہا ، ایہ دھوڑ پٹ پروگرام ہا ۔ لوکیں ایں مزاحیہ کلام کوں اتنا پسند کیتا جو ولا ایندے کئی ایڈیشن شائع تھئے ۔ میں اے وی ݙسی ونڄاں جو ماسٹر سائن جیرھے جو سرائیکستان دے مایہ ناز کامیڈین ہِن ، دا مزاحیہ ناں ماسٹر سائن المعروف دھوڑ پٹ ہے ۔ ماسٹر سائن ون مین شو  دے حوالے نال اپݨے وسیب دی سنڄاݨ ہِن ۔ میں سمجھداں انہاں کوں جیرھا مقام تے مرتبہ مِلیا ہویا ہے او اپݨی ماء دھرتی دی محبت تے خوا  جہ فرید سئیں دی نظرِ کرم دے صدقے ملیا ہویا ہے ۔ ماسٹر سائن عظیم روحانی پیشوا تے بابائے سرائیکی سئیں حضرت خوا  جہ غلام فرید رحمتہ اللہ علیہ دی ذات نال ٻہوں محبت کریندن ۔ عرس دا موقع ہووے تے بھانویں کتھائیں وی خوا  جہ فرید کانفرنس ہووے اُتھاں دامے ، درمے ، قدمے ، سخنے ماسٹر سائن دا حصہ تے موجودگی شامل ہوندی اے ۔ ماسٹر سائن ہمیشہ اے ݙسیندن جو میݙے جتنے وی روپ اِن او میݙے استاد سئیں دلنور نور پوری دے ݙوہڑے

متاں کہیں صورت وچ مِل پووے ، ایہو خیال جو آئے ودے پِندے ہیں

کݙی ایں در تے کݙی اوں در تے ، ہر در کھڑکائے ودے پِندے ہیں

کہیں خیر چا پائی کشکول دے وچ ،کہیں جھنڑک الائے ودے پِندے ہیں

دلنور پِنݨ کوئی پیشہ نی ، تیݙے عشق پنائے ودے پِندے ہیں

دی ترجمانی کریندن کیونجو میں جتنے وی کم کرینداں ، یا سانگ رچینداں او اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب دی محبت سانگے ہوندن ۔ ماسٹر سائن جھوک کوں اپݨے انٹرویو اچ ہِک واری سچی ڳالھ ݙسی تے آکھیا جو سارے جڳ جہان دیاں ڳالھیں کوڑیاں تھی سڳدن ، میݙے پیر فرید سئیں دا فرمان کوڑا نی تھی سڳدا ۔ انہاں دے فرمان دے مطابق سرائیکی وسیب تے سرائیکی قوم دیاں جھوکاں ضرور آباد تھیسن ۔ انہاں دے وطن ، وسیب کوں آزادی ،خوشحالی ضرور نصیب تھیسی ۔ وقت ویلھا ہِکو جیہا نی راہندا ، ݙکھ دُٻی دا پاݨی ہوندے ، انت سُک ویندے۔ رات دے بعد سویل ضرور تھیندی اے تے دنیا دی کوئی طاقت سِجھ دے آوݨ کوں نی روک سڳدی ۔ انشاء اللہ اساݙے وسیب کوں وی اوندی سنڄاݨ، اوندا حق ضرور ملسے ۔ میݙے پیر فرید سئیں سچ تاں فرمائے :۔

ہُݨ تھی فریدا شاد ول

مونجھاں کوں نہ کر یاد ول

جھوکاں تھیسن آباد ول

ایہ نئیں نہ واہسی ہِک مݨی

اخلاق مزاری دی شاعری

جے جھمر تے ڳاوݨ اعضا دی شاعری ہے تاں ول تھی سڳدے جو شاعری الاوݨ آلے لوظیں دی موسیقی دا ناں ہووے۔ سیاݨے اکھیندن جو لوظ الیندن ، لوظ ٻولیندن تے لوظ ڳالھیں کریندن ، ول اے وی ہے جو شاعر تے قلمکار بے جان لکیریں کوں حیاتی ݙیندے، او حیاتی جیویں دریاویں پاݨی کوں ݙتی ہے ۔ سب ڄاݨدن جولوظیں دی اپݨی دنیا تے اپݨا جہان اے ، انہائیں دے اپݨے کنبے قبیلے تے دان خان ہن، لوظ ڄمدن ، ٻال بݨ تے بانبڑیں نال ٹُرݨ سِکھدن ، کھیݙدن کُݙدن ، جوآن تھیندن تے ولا گھوٹ وی بݨدن ، لوظ اپݨی قوم تے اپݨے ہمسائیں نال وٹہ سٹہ تے ݙے گھن وی کریندن ۔ لوظیں دیاں شادیاں تے اولاداں وی تھیندن ۔ ولا ٻڈھیپا وی امدے تے موت وی، جیرھے لوظ مر ویندن ، انہائیں کوں اساں متروک لوظ آکھدوں۔ اے ساریاں ڳالھیں میکوں سندھو مݨ تے لکھی ڳئی دنیا دی قدیم ترین کتاب ’’ رگ وید‘‘ اچوں پڑھ تے یاد نیں آیاں ، اے ساریاں ڳالھیں سندھو مݨ دے مٹھے تے من بھاوݨے شاعر سئیں اخلاق مزاری دی کتاب ’’ پاݨی رنگیاں اکھیں ‘‘ کوں ݙیکھ تے یاد آئن۔اسیݙی وسوں دے مہاندرے سئیں افضل خان مزاری دے گھر کچہ چوہاݨ تحصیل روجھاݨ اچ پہلی جنوری 1968ء کوں ڄمݨ آلے اخلاق احمد کوں سارا جڳ جہان ڄاݨدے ، اپݨی مٹی ، اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال پیار کریندے ، چنڳا شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳا انسان وی ہے۔ اللہ سئیں خلق، اخلاق دی دولت نال ا تنا نوازیے جو ہر شخص اکھیندے اخلاق میݙا یار اے۔ ٻارہاں سال دی عمر اچ شاعری شروع کرݨ آلے مزاری سئیں دی شاعری کوں اساں الہامی ایں سانگے آکھ سڳدوں جو او شاعری دے سبق کہیں توں نی پڑھیا ۔ اوندی شاعری دا سارا کھٹیا وٹیا اوندا اپݨا ہے۔

’’پاݨی رنگیاں اکھیں ‘‘ سرسری ݙٹھی اے ۔ یقین ڄاݨو جو نظم ’’ ٹردے ڄلو ‘‘ میکوں ویڑا کر ݙتے۔ کجھ لائناں تاں میں ولا ولا پڑھیم جیویں جو ’’ جے تئیں چارے پاسے راتے، جے تئیں لوک اِن گونگے ٻاتے، ٹردے ڄلو ٹردے ڄلو۔ جے تئیں پپلیں ہنج اشاک نہ تھیوے ، جے تئیں پرہا باکھ نہ تھیوے ،ٹردے ڄلو ٹردے ڄلو‘‘ ایویں مزاحمتی شاعری دے حوالے نال نظم’’ اپݨی دھرتی دا تھی آپ سئیں ‘‘ ݙاڈھی پسند آئی اے ۔ نظم یٰسین فخری نال مُکاݨ تاںمیݙے دل دی ڳالھ اے جو فخری سئیں صرف دھریجہ نگر دے ای نی سارے وسیب دا ماݨ ہَن تے سرائیکی ماء ٻولی دی سیوا جیویں فخری سئیں کیتی اے ، شئیت کوئی ماء ڄایا کریسے۔ ایندے نال نال اخلاق مزاری سئیں دا ہک شعر ٹھڳو پیر، مَکری مُلاںتے ظلمی سیاستدانیں سانگے ٻہوں وݙ ا دھک اے ، شعر ݙیکھو:۔ ’’ رہبر بݨ تے راہ ݙکھلیندے ، جیڑھاخود بد راہ ہے لوکو‘‘۔

اے تاں ہَن کتاب دیاں ڳالھیں ۔ میں ٻئی ڳالھ کرݨ چہنداں ، او ڳالھ اے ہے جو مزاری سئیں سندھو سئیں دا ہمسایہ ہے ، ہمسائے تاں اونویں وی ماء پیو ڄائے ہوندن ، پر سندھو سئیں نال سرائیکی قوم دا ہزاریں ورہیں توں رشتہ ہے۔ اباسین اٹک تے نیلاب وی سِندھو دے ناں ہِن ۔ سرائیکی وسیب اچ اے سندھ تے صوبہ سندھ آلے اینکوں مہران اکھیندن۔ سرائیکی ماء دھرتی ہک نی ست سندھ دی مالک تے وارث دھرتی اے ، تاریخی کتابیں اچ سرائیکی دھرتی کوں سپت سندھو یعنی ست دریاویں دی سرزمین آکھیا ڳے ۔ میں اپݨی کتاب سرائیکی وسیب اچ لکھئے جو کوئی صوبہ محض ناں دی وجہ توں سندھو سئیں دی ملکیت دا دعویٰ کرے تاں سب توں وݙی دعویدار قوم تاں سرائیکی اے جو او ہک نی ست سندھ دی مالک اے ۔ واضح تھیوے جو سندھ دا مطلب دریا تے پاݨی تھیندے ۔ ہک ٻی ڳالھ کرݨ چہنداں جو اخلاق مزاری سئیں دا گھر رحیم یارخان آلے پاسے ہے تے اینکوں دریا دی پرلی مݨ ضلع راجن پور لڳدے ۔ایویں دریا دی ݙوجھی بھر رحیم یارخان دے علاقے وی ہِن ۔ اے سارا اُروار پار سرائیکی وطن تے سرائیکی اے ۔ پاک چائنا راہداری منصوبہ چاچڑاں دا نشتر گھاٹ تے روجھان دے نیڑے سندھ دریا تے شیخ زید پُل رحیم یارخان توں روجھان تئیں وݙی سڑک سرائیکی وطن وسیب دی نویں ݙکھالی اے ، اے سمجھو جو جیڑھیاں طاقتاں اے سارا کجھ کریندیاں پِن انہاندا اپݨا ایجنڈا ہے او سرائیکی قوم سانگے نی  جو کریندیاں پن ، اپݨے مقصدیں سانگے کریندیاں پِن۔ اساں اپݨے وسیب کوں انہاںڈیݨیں توں کیویں بچاوݨے؟ ’’ پاݨی رنگیاں اکھیںدا ایہو سوال اپݨے وسیب دے اڳواݨیں توں تے وسیب دے ہر واسی توں ہے۔

سرائیکی ماہیا تے احسان اعواݨ

احسان اعواݨ ’’ سرائیکی ماہیے ‘‘ دی کتاب مرتب کیتی اے ، دل کوں ݙاڈھی بھاݨی اے ۔ احسان نِکے لا توں سرائیکی دا کم کریندا امدے ۔ جھوک نال ایندی سانجھ اوں ویلھے دی ہے جݙاں او ݙاہویں جماعت پڑھدا ہا ۔ احسان شاگرد ہا ، ہُݨ آپ استاد بݨ ڳے ۔ احسان اعواݨ او استاد نی جیویں جو استادیں دی ہِک فوج ملک تے قوم دے سینے تے سوار ہے تے عرصہ دراز توں نسلیں کوں مایوسی دے اندھے کھوہ اچ سٹی امدی اے۔ وسیب دے 99.99 فیصد استادیں کوں قومی فلسفے دا پتہ وی کائنی ۔ احسان اعواݨ طالب علماں کوں اپݨے نور شعور ݙیوݨ آلا استاد اے۔ احسان سانگے عظیم سرائیکی شاعر امان اللہ ارشددا بھرا ہووݨ کوئی گھٹ ڳالھ نی پر احسان اپݨی سنڄاݨ آپ بݨائی اے ۔ ڈبل ایم اے ہے، ایں گزریل سال اسلامیہ یونیورسٹی بہاولپور ایم اے سرائیکی دے امتحان اچ یونیورسٹی ٹاپ کیتی اے۔ ایم فل دی تیاری وچ ہے ، کئی کتاباں لکھ چکئے ۔ سرائیکی ماہیے دی کتاب نویں تاں کینھی ، پہلے وی کتاباں آ چکین پر احسان اعواݨ دے کم دا اپݨا ہک انداز اے ۔

سرائیکی وسیب دے عظیم دانشور سید نصیر شاہ اپݨے ہِک مضمون اچ لکھیا ہائی: ’’ سرائیکی ہِک ٻہوں وسیع ، مضبوط تے توانا زبان ہے۔ اس دے کول نہایت شاداب ذخیرہ الفاظ، معنویت بھرے محاورات تے زرخیز ضرب الامثال دا خزانہ ہے۔ اس زبان دیوچ اتنی توانائی ہے کہ اس تے سینکڑاں مرتبہ حملہ آوراں دی یلغار ہوندی رہی اے مگر حالات دی سنگین توں سنگین لہر اس دے وسیع وجود وچوں ہک ذرہ وی گھٹ نئیں کر سڳی ۔ سرائیکی زبان دا ماہیا اتنا جاندار ہے کہ فنادی کوئی وی لہر اس نُوں مِٹا نئیں سڳی۔ ‘‘

میں اپݨی کتاب ’’ سرائیکی اجرک ‘‘ اچ لکھیا ہا جو سرائیکی دنیا دی عظیم تے قدیم زبان اے ۔ اے وی حقیقت اے جو سرائیکی دی تریخ اتنی پراݨی ہے جتنی انسان دی اپݨی تریخ ۔ سرائیکی خطہ جینکوں تریخ دے کتابیں وچ ’’ سپت سندھو ‘‘ یعنی ست دریاویں دی سرزمین آکھیا ڳے ، جڳ جہان دے سیاݨے اے ڳالھ منیندن جو سرائیکی خطہ او خطہ ہے جتھاں سب توں پہلے انسان اپݨے ݙو پیریں تے ٹُرݨ سِکھیا تے انسان کوں اپݨے ہووݨ دی سُدھ پئی۔ سرائیکی خطے اچ جیویں تریخ قدیم اے ایویں شعر و شاعری دا حوالہ وی قدیم اے ۔ اے منی منائی ڳالھ اے جو سرائیکی شاعری دیاں ونکیاں جینکوں احٖ دی اصطلاح وِچ ’’اصناف سخن ‘‘ آکھیا ویندے ، سب توں زیادہ ہِن ۔ جیویں جو غزل، نظم ، حمد، نعت ،قصیدہ ،مرثیہ، گانمݨ چھلہ، لولی ، چرکھا، ڈھولہ ،ٹپہ ، پہاکہ ، جھمر ،سی حرفی ، بحر، مسدس، باگھی ، سمی ، بگڑو، ٹہر ، چھلہ ، قطعہ ،ݙوہڑہ ، کافی ، گیت ، ڳاوݨ تے ایویں ٻیاں ٻہوں ساریاں شاعری دیاں ونکیاں ہِن۔ جیرھیاں جو آپو واݨیاں ہووݨ دے نال نال ہر ہک دا اپݨا شعری نظام تے اپݨی چس رس تے اپݨا سواد ہے۔موسماں ، فصلاں، پکھی پرندیاں دے گیت تے ڳاوݨ انج ہِن ۔ سرائیکی شاعری دی ہک صنف ’’ ماہیا ‘‘ وی ہے۔ ’’ ماہیا‘‘ دا لفظ ماہی ،محبوب سانگے ہے تے جیکر ماہی کوں الواوݨا ہووے ، سݙݨا ہووے یا مخاطب کرݨا ہووے تاں ’’ ماہیا ! ‘‘ آکھ تے الواؤ تھیسوں۔

’’ ماہیا‘‘ سرائیکی وِچ ازلاں توں لکھیندا پے ، لوک ادب وچ ’’ماہیا ‘‘ کوں ہک خاص مقام حاصل اے پر افسوس جو ماہیے تے تحقیقی کم نی تھی سڳیا تے نہ ماہیے دی کوئی وݙی کتاب سامھے آ سڳی اے ۔ ’’ ماہیا ‘‘ کوں صرف ڳاوݨ آلئیں زندہ رکھئے۔ کوئی گلوکار جݙاں اپݨا ڳاوݨ شروع کریندے تاں پہلے ݙوہڑہ ، ول ماہیا تے اوندے بعد گیت آکھدے ، ماہیے اسیݙے تریمتیں وی یاد رکھین۔ انہاں ماہیے لکھئے وی ہِن تے سہرے دے نال نال ڳائے وی ہِن ۔ جیویں تریمتیں دعائیں ، لولیاں تے سہرے لکھین۔

ماہیا ہک ایجھی صنف اے جیندے وچ شاعر دا ناں نی امدا ۔ایں سانگے اے پتہ نی لڳ سڳدا جو اے ماہیا کیں دا ہے۔ سرائیکی دے لکھاں ماہیے کتابی شکل اچ شائع نہ تھی سڳݨ دی وجہ توں ہتھیکے نی رہ سڳئے ۔ جینکوں اساں سرائیکی زبان دا قومی نقصان آکھ سڳدوں ۔ایندے وچ کوئی شک نی جو ماہیے دی صنف ٻہوں چنڳی تے من بھاوݨی اے ۔ ماہیا ݙڈھ  مصرعے دا ہوندے ، ایندا پہلا ادھ مصرعہ مہمل یعنی بے مقصد ہوندے ۔ جݙاں جو ݙوجھے مصرعے وچ مقصد دی ڳالھ ہوندی اے۔ جݙاں کوئی گلوکار ڳمدا پیا ہوندے یا شاعر ماہیا سݨیندا پیا ہوندے تاں او پہلا ادھ مصرعہ پڑھ تے چپ کر ویندے ، سُݨݨ والے ادھ مصرعے تے کہیں طرح دے جذبات دا اظہار نی کریندے تے مقصد آلے مصرعے تے کن لائی ٻیٹھے ہوندن ، جݙاں شاعر یا گلوکار مقصد آلا مصرعہ آکھ تے ڳالھ پوری کریندے تاں سُݨݨ آلئیں دی دھاڑ نکل ویندی اے ۔ ول پتہ لڳدے جو سرائیکی ماہیا کیا تے کتنا پُر اثر ہے۔ ضرورت ایں ڳالھ دی ہے جو شاعر حضرات سرائیکی ماہیے دیاں کتاباں چھپوا تے  عام کرن ۔ ایں نال ریسرچ سکالر ایں پاسے توجہ کریسن تے تحقیقی کم شروع تھی ویسے ۔

چھیکڑ اچ میں اپݨی تے ادارہ جھوک دے سارے سٹاف دی طرفوں سرائیکی ماہیے دی کتاب مرتب کرݨ تے احسان اعواݨ کوں مبارکباد آکھداں تے نال اونکوں اے وی آکھساں جو او ’’ سرائیکی ماہیے ‘‘ کٹھے کرݨ دا کم ودھاون کیوںجو سارے وسیب اچوں ماہیے کٹھے کیتے ونڄن تاں ایجھیاں کئی سو کتاباں بݨ سڳدن تے کئی جلدیں دی ہِک وݙی کتاب وی بݨ سڳدی اے ۔

نواب بہاولپور تے علامہ اقبالؒ دا تعلیمی گاٖنڈھا

سارے ہندوستان وچ بہاولپور واحد ریاست ہئی جیرھی تعلیمی مقصداں کیتے سب توں زیادہ امداد ݙیندی ہئی ، خاص طور تے مسلمانیں دے تعلیمی اداریں کیتے سرائیکی ریاست بہاولپور دے شاہی خزانے دا منہ کݙاہیں بند نہ تھیندا ہا، علامہ اقبالؒ کوں مسلمانیں دی بہتری چنڳائی خصوصاً تعلیم دا ہر ویلھے خیال رہندا ہا، لہور وچ انجمن حمایت اسلام جیرھی مسلمانیں کیتے تعلیم دے کم کوں اڳوں ٹوریندی پی ہئی دی علامہ سئیں پوری سرپرستی کیتی اَتے ایں سلسلے وچ نواب آف بہاولپور سر صادق محمد خان عباسی خصوصاً فنڈ حاصل کریندے رہ ڳے ، احٖ جݙاں لہور با اختیار اے تاں سرائیکی وسیب کوں اپݨے ہی ریونیو یا آمدݨ دا 10 فیصدحصہ وی نی ملدا ، ایہو حال ملازمتیں تے ٻئے وسائل دا ہے۔ ہک ویلھا ہا جو سرائیکی ریاست بہاولپور خود مختار ہئی تاں بطور امداد لہور دے تعلیمی اداریاں دی صرف مدد ای نی بلکہ انہاں کوں ٻہوں کجھ ݙیندی ہئی ، علامہ اقبالؒ سئیں ہک جاہ تے فرمایا ’’لا‘‘ ہور‘‘ دا مطلب ٻیا گھن آ، ایں نقطہ نگاہ نال ݙٹھا ونڄے تاں ’’لا ‘‘ ’’ہور‘‘ کل وی تے احٖ وی ’’لا‘‘ ’’ہور‘‘ دا نمونہ بݨیا کھڑے ، فرق اتنا ہے جو کل ہتھ پھیلا تے گھندا ہا تے احٖ ٻانہہ مروڑ تے گھن گھندے ۔

نواب بہاولپور علامہ اقبالؒ ؒ دی تحریک تے لہور دے کئی تعلیمی اداریاں دی دل کھول تے مدد کریندے رہ ڳے ۔ اے مدد ہک واری نی بلکہ ہر سال تے لڳا تار تھیندی رہ ڳی ۔ لہور دے تعلیمی اداریاں دی مدد اح دے حساب نال کروڑیں تے اربیں وچ بݨدی اے کیوں جو جݙاں نواب بہاولپور لہور کوں ہزاراں روپے بھجیندے ہن اوں ویلھے ریاست بہاولپور وچ چھوٹا گوشت چار آنے سیر (ہک روپے دا چار کلو ہا) احٖ گوشت 200 دا ہک کلو ایں حساب نال رقم دا حساب بݨایا ونڄے تاں چیتا جاہ تے آ ویسے ، نواب بہاولپور دی وݙی خذمتاں دا پنجاب ٹیکسٹ بورڈ توں تیار تھیوݨ کہیں نصابی کتاب وچ ذکر کائنی ، نصابی کتاباں تیار کرݨ آلے لہوری افسر اَتے ماہراں دے علم دے ودھارے کیتے نِکی جہی تفصیل درج کیتی ویندی اے تاں جو انہاں کوں علم تھی سڳے جو احٖ سرائیکی وسیب دے جنہاں لوکیں کوں کمتر گھٹیا تے جانگلی سمھجیا ویندے کل او لہور نال کیا کیا نیکیاں کریندے رہ ڳن ۔ سرائیکی ریاست بہاولپور دی طرفوں لہور دے تعلیمی اداریاں دی تفصیل ایں طرح ہے۔ کنگ ایڈورڈ فنڈ 150000/-، اسلامیہ کالج لہور 30000/-، انجمن حمایت اسلامیہ لہور 75000/-، پنجاب مینٹل ہسپتال لہور 5000/-، ایچی سن چیفس کالج لہور 2000/-، انجمن حمایت اسلام لہور32000/-، انجمن ہلال احمر لہور15000/-، آل انڈیا محمڈن اینگو کانفرنس 12000/-، پنجاب یونیورسٹی 12000/-، نیشنل ہارس سوسائٹی 2000/- اَتیایس ایس پی ایسوسی ایشن لہور 2000/-ہے۔ ایندے علاوہ نواب آف بہاولپور ، لہور دے تعلیمی اداریاں کیتے لہوروں آوݨ آلے ہر ضرورت مند دی حاجت روائی کریندے رہ ڳے اَتے اے امداد اوں ’’شاہی خزانے‘‘ وچوں ڈفتی ویندی رہ ڳی جیندا فنڈ لکھاں دا ہوندا ہا، اے فنڈ نواب آف بہاولپور دی طرفوں مستحقین کیتے صوابدیدی اختیار نال استعمال کیتا ویندا ہا اَتے ایندا سرکاری ریکارڈ نہ ہوندا ہے۔

نواب بہاولپور دی طرفوں مالی اعانت دا ریکارڈ لہور دے تعلیمی اداریاں دے نال نال مسلم یونیورسٹی علی گڑھ 1911ء ، انجمن اسلامیہ پنڈی 1910ء ، ندوۃ العلماء ، لکھنئو ، وکٹوریہ ڈائمنڈ جوبلی ، ڈاکٹر اشرف اکھیں دا ہسپتال دہلی ، لیڈی ہارڈنگ میڈیکل کالج دہلی ، ہارون کمانڈ سروس ایسوسی ایشن ، مویلا یتیم تے بیوگان دا فنڈ ، ڈاکٹر شورش آئی ہسپتال دہلی ، انجمن اسلامیہ پنڈی ، آل انڈیا کالج ، میڈیکل کالج لدھیانہ ، آل انڈیا اورنیٹل کانفرنس ، ریکس سروس ایسوسی ایشن نادرن کمانڈ اَتے ایں طرح دے ٻئے سینکڑاں اداریاں دی امداد دا ریکارڈ وی ملدے ۔ بہاولپور دے فرمانروا نواب صادق عباسی علامہ اقبالؒ تے ٻئے اکابرین دی درخواست تے لہور وچ پنجاب یونویرسٹی دا سنیٹ ہال بلاک ، کنگ ایڈورڈ کالج دا اَدھا حصہ جئیں کوں (بہاولپوری حصہ) آکھیا ویندا رہ ڳیا۔ لہور ایچی سن کالج دی مسیت تے کجھ ٻئے کمرے تعمیر کرائے ڳے ۔ جیرھے احٖ وی لہور وچ سرائیکی فرمانروا دی طرفوں سرائیکی وسیب دے لوکیں دا عطیہ تے تحفہ ہے ، تریخی حوالیاں تے حقائق دے مطابق لہور دی بادشاہی مسجد وی ملتان دے سرمائے نال بݨی پر ارمان ایں گاٖلھ دا اے انہاں ساریں گاٖلھیں کوں بھلا ݙتا ڳیا۔ احٖ علامہ اقبال زندہ ہوون تاں خود ݙسن ہا جو تعلیم واسطے ، اَزادی واسطے اَتے لہور دے لوکیں کوں خواندہ بݨاوݨ واسطے سرائیکی وسیب اَتے سرائیکی ریاست بہاولپور دی کیا خدمات ہن ۔ احٖ تریخ پاکستان وچ نرا کوڑ بھریا پے، نصاب دے کتابیں وچ نویں نسل کوں کوڑ پڑھایا ویندا پے، ہیرو، زیرو اَتے زیرو، ہیرو بݨائے ویندے پن ، تریخی حقائق کوں مارݨ یا قتل کرݨ دی نی انہاں کوں زندہ کرݨ دی ضرورت ہے۔ جیکر قوم کوں سچ ݙسیا ویسی تاں اوندیاں بنیاداں سچ تے کھڑکھریاں تھیسن ، سچ فولاد آلی کار مضبوط اَتے پہاڑ آلی کار تکڑا ہوندے ، کوڑ ریت دی مُٹھ اے اوندے اپݨے پیر کائنی، قوم یا آوݨ آلی نسل کوں کیا سہارا ݙیسے ، تریخ تے نصاب پاک صاف اَتے سچا بݨایا ڳیا تاں علامہ اقبال دی روح خوش تھی پوسے۔

یاسر رنگپوری دی نعتیہ شاعری

سئیں یاسر رنگپوری سرائیکی شاعری دا ہک ٻہوں وݙا ناں اے، یاسر چنڳاں شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳاں انسان وی ہے، ہر کم خلوص تے محبت نال کریندے، ایندی سرائیکی ماء دھرتی تے سرائیکی ماء ٻولی نال محبت وی ہر ملاوٹ توں پاک اے، یاسر سئیں دیاں پہلے ترائے اپݨیاں تے ترائے مرتب شدہ کتاباں شائع تھی چکن۔ نویں کتاب نعتیہ شاعری ’’ سوہݨاںؐ بے مثال اے ‘‘ دے ناں نال ہے۔ ایں کتاب وچ مولود شریف، حمدیہ تے نعتیہ ݙوہڑے تے نعتیہ قطعے شامل اِن۔ شاعری دے لوظ سادہ، سوہݨے تے اسلوب من بھاوݨاں ہے، جھنگ دی مٹھی سرائیکی زبان یاسر دے کلام کوں ٻیا وی سوہݨاں تے من بھاوݨاں بݨا ݙتے۔

سرکارؐ دی مدح سرائی کون نی کریندا ؟ سارے کریندن، کیوں نہ کرن جو خدا آپ اپݨے محبوب دیاں تعریفاں کریندے ، کائنات تے اوندے ناں دیاں قسماں چیندے ، اِچ کوئی ایجھی ٻولی کینھی جیندے وچ سئیںؐ دی تعریف نہ تھی ہووے، سرائیکی تاں وت سبحان اللہ ! جیویں آپ مٹھی اے ، ایویں مٹھےؐ دی تعریف مٹھی لڳدی اے، سارے سرائیکی شاعر سوہݨے دیاں صفتاں لکھدن پر ہر ہک دا انداز آپو واݨا ہوندے، یاسر رنگپوری دا اپݨاں وکھرا انداز اے، او کیف تے مستی نال لکھدے، ایندا ݙوہڑہ کیف ،مستی تے ہک رمز آلاہے ، تساں وی پڑھو

احٖ دل بنڑیا اے کائی نعت لکھیوے من بھاندے منٹھار دی شان اِچ

وت سوچاں کے عرض کریوے نبیاں دے سردار دی شان اِچ

کنج الفاظ دے ہار پِروواں جڳ دے ہار سنگار دی شان اِچ

کمبدیاں کمبدیاں ݙوہڑا لکھیا اے یاسرؔ میں سرکارؔ دی شان اِچ

میں ہِک ڳال کریندا ہونداں جو سرکار مکے ہن تاں آپ کوں مکی اکھوایا، آپ مدینے شریف تشریف فرما تھئے تاں مدنی اکھوایا، سرکار عرب شریف رہندے ہن تاں آپ کوں عربی اکھوایا، آپ دی زبان عربی ہئی، ’’ سعودی‘‘ دے اضافے نال احٖ وی آپ دا روضہ پاک عرب وچ ہے، اے ساریاں ڳالھیں اسیݙے سانگے تعلیم اِن جو اساں جتھ رہوں آپ کوں آپ اتھائوں دا اکھوائوں۔ اپݨی زبان تے اپݨے وطن وسیب کوں اپݨی سنڄاݨ دا حوالہ بݨائوں۔ کجھ تعصبی لوک آکھدن جو اساݙی ٻولی بر تر تے اعلیٰ ہے، اینکوں قومی منو، فلاݨی کوں صوبائی منو تے تساں اپݨی دھرتی دے زبانیں دی ڳال کیتو وے تاں اساں تہاکوں مریسوں تے تہاکوں ’’ لسانی تعصب ‘‘ آلے آکھسوں ، او اسیکوں آکھدن ،حالانکہ او خود بد ترین لسانی تعصب آلے مرض دے مریض اِن تے اپݨے اندر دے ساڑ دی ڳال کریندن ، سرکارؐ اساکوں سارے زبانیں دا احترام اپݨی عربی زبان دے حوالے نال سکھائے، اساں اپݨی سرائیکی نال کیوں نہ پیار کروں، یاسر رنگپوری دا ݙوہڑہ  ݙیکھو جیندے وچ عربی دا وار وار تکرار اے   ؎

کدی جان جاں کدی جاناناں کدی جان من عربی لڳدا اے

جیندا اسم جپیندا اے دل کملا دھڑکن دھڑکن عربی لڳدا اے

ودھ یاسرؔ مصر دے یوسف توں شاہکار حُسن عربی لڳدا اے

تک بے شک عرشاں فرشاں تے کائنات دا چن عربی لڳدا اے

سرکار دی محبت دا تقاضہ اے وی ہے جو اساں حق سچ دی ڳال کروں، انسانیں دے حقوق دی ڳال کروں، اسیݙے علماء ایں پاسے گھٹ دھیان ݙیندن۔ یاسر رنگپوری غریب ضرور اے پر انسانیں دے حق حقوق دا ٻہوں خیال رکھدے، میکوں یاسر سئیں دے سارے ݙوہڑے پسند اِن پر اے ݙوہڑہ ڈھیر پسند اے   ؎

کائنات تے بد کرداراں وچ میرا قطعاً شمار نہ آوے

میرے کئیںکم کار توں جیندیاں تائیں کسے سڄݨ نوں خار نہ آوے

ایہو مقصد ہے میری زندگی دا موئیاں مرݨ دی مار نہ آوے

میری قبر دے یاسرؔ ایریاں تے کوئی منگݨ اُدھار نہ آوے

یاسر سئیں دے ݙوہڑے ہاں ٹھار ݙتے، ہُݨ میں اے ڳال کریساں جو سرائیکی وسیب تے جیرھے ظلم وسائے ویندے پن ، اوندے وچ وسیب دی شناخت دا مسئلہ ٻہوں اہم اے ، سئیں یاسر رنگپوری ٻہوں اُشاک ، سُڄاک تے حساس شاعر اے، او اُنہاں ڳالھیں کوں ٻہوں سمجھدے، او جݙاں وی تشریف گھن آوے، وسیب دی شناخت دے مسئلے تے میݙے ڳال مہاڑ کریندے، یاسر مجلسی آدمی اے، اوندے کول وس وسیب دے قصے ہوندن۔ سئیں یاسر رنگپوری ݙسیندن جو سرگودھا جھنگ دی شاعری سرائیکی اے پر اینکوں لوک پنجابی بݨائی ودن، او ݙسیندن جو سرگودھا ضلعے دے ہک سرائیکی شاعر اِن انہائیں دا ناں فرید ٹوانہ ہے، اکھیں توں معذور ہے ، اِنہائیں دے ݙوہڑے دی ہک لائن ہے جو

تیرے کُتیاں تے اوکھا وقت آوے ، مر ونڄݨ فرید دا کم اے

میں اے ڳال ݙسݨ چہنداں جو کہیں دوست محبوب یا سڄݨ ٻیلی سانگے اتنی اتنی قربانی دا جذبہ تے اتنی عاجزی سرائیکی دے سوا کہیں ٻی زبان وچ نی آ سڳدی۔ اے سرائیکی وسیب اے، اساں اپݨے وسیب کوں بھلا چھوڑے، یاسر سئیں چنڳی تے سوہݨی ڳال اے کریندن جو ایندے وچ قصور وسیب دے شاعراں ، ادیباں ، لکھاریاں تے سرائیکی سیاسی جماعتاں دا وی ہے، اساں انہائیں علاقیاں وچ اپݨاں پیغام نی پُڄایا ۔ میں یاسر رنگپوری سئیں دی ڳال دی تائید کیتی تے یاسر رنگپوری سئیں اپݨی ڳال کوں اڳوں ٹوریا تے ہک تریخی ڳال سݨائی جو میکوں جھنگ اِچ ہک ادبی نشست اچ سݙیا ڳیا، اتھاں میݙے شاعر دوست ہک ادبی تنظیم ’’ لوک وِراگ ‘‘ بݨائی ہوئی اے، ادبی کٹھ وی ہا ، اتھاں لطیف شیدائی، ناصر تائب تے عاقب ستیانوی آکھیا جو پنجاب اساݙا استحصال کریندے، لہور والئیں اسیݙے علاقئیں کوں ہمیش توں محروم رکھیا ہوئے، او اسیکوں کجھ نی ڄاݨدے، جانگلی آکھدن، ہݨ اساں تحریک شروع کرݨ چہندوں جو اساکوں پنجابی تسلیم کیتا ونڄے، انہائیں دی ڳال سݨ تے میکوں ارمان لڳا جو اے کتنے بھولے تے سادہ لوک اِن ، ان کوں جئیں ایں حال تے پُڄائے، اُن کوں آکھدن اساں وی تساں وانگے بݨݨ چہندوں ، سئیں یاسر رنگپوری آکھدن ، ایں موقع تے میں آکھیا اساں نہ پنجابی ہیسے تے نہ جانگلی، اساݙی اپݨی ہک پہچاݨ اے ، او ہے سرائیکی ۔ اساں تریخی ثقافتی تے لسانی طور تے سرائیکی وسیب دا ہمیش توں حصہ ہیں، انہاں آکھیا جو حملہ آوریں سرائیکی وسیب اوندی زبان تے ا وندے جغرافیے کوں تقسیم کیتے، ورنہ اساں سارے ہک ہیں، یاسر رنگپوری فرمیندن جو میں دلیلاں ݙتیاں جیرھیاں انہائیں کوں سمجھ نی آیاں۔ میں یاسرؔ سئیں کوں آکھیئے جݙاں جو قومیں نال ظلم تے وانجھ ودھ ونڄے یا حملہ آور مار مار تے ساݨاں کر ٖڈیون تاں چیتا جاہ تے نی رہندا، ہک دے ݙو تے ابھا لماں نظردے، ایندے وچ قومیں دا قصور نی ہوندا، تریخی جبر ہوندے اساں جبر دے خلاف جہاد کرݨے، اساں ظلم دے خلاف جہاد کرݨے تے اساں دنیا کوں اپݨی تاریخ تے اپݨی حیثیت ݙساوݨی ہے ۔

1۔ اساں ݙسݨ چہندوں جو تریخی ، ثقافتی تے جغرافیائی تے سارا جھنگ وسیب سرائیکی وسیب دا حصہ ہے۔ اساݙیاں رسماں ریتاں تے زبان ہک اے۔

2۔ جھنگ تے اساں ایں سانگے وی ہک ہیں جو سرائیکی دی الگ صوتیات ٻلی، ڄیبھ، ݙول، ڳاں تے وݨ وغیرہ۔ پنجابی ٻول وی نی سڳدے، کیا پنجابی بݨݨ نال پنجابی اساݙے الگ صوتیات کوں استعمال کر سڳسن؟ یا اساں اپݨے الگ حرف ترک کر ݙیسوں۔

3۔ سارے جھنگ وسیب دیاں رسماں ریتاں سرائیکی وسیب نال ملدن، پنجابی نال ہک وی نی ملدی، کیا اساں اپݨیاں رسماں ریتاں چھوڑ ݙیسوں؟

4 ۔ تساں پنجابی دی ڳال کریندو، امر تسر آلے لاہور آلئیں کوں پنجابی نی تسلیم کریندے، انہائیں دی پڳڑی وی ثقافتی کینھی، مذہبی ہے، لاہور آلے پنجابی ویچارے تاں آپ سکھیں دیاں منتاں کریندن جو اساکوں پنجابی منو، میں آکھیا تہاکوں چنڳاں چا چڑھیے، جو پنجابی بݨݨ دی تحریک چلاوݨ چہندو، قوماں تے انہائیں دی پہچاݨ ہوندی ہئی، اے تحریکیں دا کم نی ہوندا، تحریک چلاوݨ چہندو تاں حقوق دی چلائو، صوبے دی چلائو، اے کیا اپݨے آپ نال مذاق کرݨ چہندو؟

5۔ پنجابی یا دوآبہ اے ہک بحث عرصے توں جاری اے ، پنجاب اگر دریاویں دے ناں تے ہے تاں پنجاب کول تاں صرف ݙو دریا ہن ایں حوالے نال او دوآبہ ہن، ست دریاویں دی سر زمین جینکوں ہزاریں سالیں توں ’’ سپت سندھو ‘‘ دے ناں پکاریا ویندے ، او سرائیکی خطہ ہے، جیرھے شودے خود ’’ دو آبے ‘‘ ہِن، جنہائیں لہوریں دی زبان کوں ماجھے دی ٻولی دوآبے دی ٻولی ، یا لہوری ٻولی آکھیا ڳے کیا تُساں او ہو بݨݨ چہندو، حالانکہ تُساں آپ عظیم سرائیکی تہذیب دے وارث ہیوے۔

محمد علی درانی نواں شوشہ چھوڑیے ، بہاولپور دی زبان سرائیکی نی ریاستی اے، ہک شوشہ رچناوی دا ہے، ساہیوال اِچ ہک شوشہ جانگلی دا ہے، تے صوبہ جانگلستان دا مطالبہ وی سݨݨ اِچ آئے، اے سارے شوشے تے سرائیکی وسیب تے سرائیکی وسیب کوں ونڈݨ دیاں کارروائیاں دشمنیں دی طرفوں ہن، انہاں سازشیں دے خلاف سب کوں کٹھا تے سیاݨا تھیوݨاں پوسے۔

6۔ تساں پنجابی بݨݨ چہندو، کہیں پنجابی توں پچھو ’’ لوک وراگ‘‘ دا مطلب کیا ہے ؟ اوہ دس نہ سڳسے۔ او اساݙی زبان نی ٻول سڳدے، اساݙے لفظ نی استعمال کر سڳدے، او اساݙی زبان تے اساݙی ثقافت نال نفرت کریندن ول اسا کیویں پنجابی بݨ سڳدوں اے تاں ایویں ہے جو او نال نہ نیوے تے او آکھے لہندی چڑھدی جُٖلساں۔

اے ہک ٻہوں لمبی کہانی اے، اساکوں انہائیں ڳالھیں کوں سمجھݨ دی ضرورت اے ، آپ کوں آپ سمجھݨ دی ضرورت اے ، خواجہ سئیں فرمائے ’’جو کوئی چاہے فقر فنا کوں اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ میں جیرھی ڳال کر آیاں کوئی آکھ سڳدے جو کتاب دے موضوع نال ایندا تعلق کینھی، پر میں اے وی تاں آکھ سڳداں جو کوئی وی ڳال سرکار دے فرمان توں ٻاہر کینھی۔ انسانی حقوق تے سنڄاݨ دی ڳال وی ضروری اے، کیوں جو آپ فرمائے جو آپ کوں نی سنڄاݨ سڳدا او خدا کوں وی نی پہچاݨ سڳدا ۔ سرائیکی قوم نال اتنا جبر تے ظلم تھئے جو ڳال کوئی ہووے یا موقع کوئی ہووے اساکوں وسیب دے ݙکھ یاد آ ویندن۔ جتھاں تئیں یاسر سئیں دی کتاب دی ڳال اے میں ہک واری ول یاسر سئیں کوں نؤں لکھ مبارخاںپیش کرینداں تے دعا کرینداں جو یاسر سئیں دے قلم کوں اللہ سئیں او قلم بݨا ݙیوے جیرھے قلم دی قسم اوں آپ چاتی اے۔

عبا س یوسف تے او ندی شا عری

عباس یو سف اپݨی دھرتی تے اپݨے وسیب نال محبت کر ݨ آلا نینگر اے ، ایندے نال محبت دا ، رشتہ اوں ویلے توں قا ئم اے جݙاں اے شا عرنہ ہا ، عبا س جھوک آ وے ہا تاں سئیں دلنو ر نو ر پو ری نال ڈھیر اُٹھدا ٻہندا ہا ،اتھوں شک تھیندا ہا جو ایندے وچ وی شا عری آلے جرا ثیم ہن ،ول شک پک تھی گیا تے عباس شا عر بݨ گیا، ہُݨ ایندی وڈی کتاب چھپدی پی اے ، عباس یوسف اکھیندے کتا ب تے تبصر ہ لکھ ڈیو ، میں تبصرہ کیا لکھݨے ! میں تاں تھولی جہی شا عری دی گا ل کر یساں ، با قی گالہیں عباس یو سف دیا ں ہو سن ۔

سب توں پہلے میں پچھلی یا د تازہ کر یساں جو 2جون 2001ء کوں جھو ک ء چ سقو ط ملتان تے نواب مظفر خا ن شہید دی بر سی منا ئی ویندی پی ہئی ، مس لہندی ݙ اڑھی آلا ہک نینگر آ تے ملیا ، آ کھیس میݙا ناں عبا س یو سف اے میکوں وی سرا ئیکی نال محبت اے، تساں وسیب دے ݙکھ لکھدو ، میکوں چنڳا لڳدے ، او ݙ ینھ تے اڄ دا ݙ ینھ مس لہندی ݙ اڑھی آلا شر مو لا نینگر بھا ویں اڄ وݙ ی ݙا ڑھی آ لا مولوی تھی ڳے ، جھوک ا چ ہوں پہلے آ لی محبت نال امدے تے جھوک سرا ئیکی پرو گرا میںوچ وی شریک تھیندے، یو سف جڈاں وی جھوک دفتر آ وے میں میں ایں توں  پچھداں ، یو سف ’بھرا نویں ‘دا حال سݨا ، یو سف کھل پمدے تے آ کھدے ٹھیک ا ن سئیں۔

یو سف دی سرا ئیکی نال محبت کوں ڈ یکھداں ، او ندی وفا تے سا دگی کوں ڈیکھداں تاں میکوں سرو ر کر بلائی سئیں دا شعر یا د امدے

یوسف نسے ہر شخص خریدݨ کوں نہ الرے

وکدے ہیں تاں وک ویندے ہیں بے رام اسا ں لوک

میݙی ہک عادت ا ے ، جیندے نا ل یا ری ہو وے میںا و نکنو ں بلو چکا حال گھنداں ،اوندے تے اوندے خاندان با رے پچھداں تاں جو انہا ئیں دے خاندان تے حسب نسب دا  میکوں پتہ ہو وے ۔ یو سف میڈے ٻا لیں وا نگے ہے ایندی سا دگی ، جھک نوا ئی تے مٹھے الا وݨ دی ادا میکوں نت چنگی لگی اے ، میں یو سف توں پچھیا تساں قدیمی ملتانی ہیو ے یا وݙکے ٻا ہروں آ ئن ؟ یو سف ٹھڈا سا ہ بھر تے آکھیا سئیں اے لمبی کہا نی اے ، میں آ کھیا ایہا تاں میں سݨݨ چہنداں ، یو سف آکھیا اسا کوں جیو یں وڈ یں ݙ سیے میں تہا کوں او نوین سݨیداں ۔

میݙا ڈا ڈ ے الہی بخش خان دے والد بہا ول خاں تے سجا ول خاں ڈو بھرا ہن ، بہا ول خان جلالی تے سجا ول خاں جمالی طبیعت دے آ دمی ہن بہا ول خاں کہیں دی ووئے ، نہ سہندے ہن ، دھن دولت آ لے وڈے لو کیں دے اصلوں خلا ف ہن ، وڈے لوکیں دے ظلمیں انہا ئیں کوں ڈا کو بݨا ڈتا ، حا لات ایجھے بݨے جو انہا ئیں کو ںاپݨا وطن میا نوالی چھو ڑنا پیا او دا جل دے نیڑے ہڑ ند تے ما ڑی دے پہا ڑ یں ا چ آ گے ول میڈے ڈا ڈے سئیں الہی بخش خاں جام پور تے میڈے ابا سئیں غلام رسول ملتان آگئے ، ہݨ ݙکھ دی گال اے ہے جو احٖ میا نوالی آ لے خاندان نال اسا ڈا را بطہ کینھی ، اساں پا گلیں آ لی کار اپݨے سکیں کوں ایو یں ودے لبھدوں جیو یں وچھڑی کو نج اپݨے ولہرکوں لبھدی اے ۔

کجھ سال پہلے 2007ء عبا س یوسف دی شا عری ،سک دا سیک ، دے ناں نال شا ئع تھئی ، ابتدا ئی شا عری ہئی ، وقت دے نال نال خیا ل تے شا عری ا چ پختگی امدی اے ۔ 2010ء اچ عبا س یوسف دے ابا سئیں ر ضا تھی گئے ، ایں صدمے انہائیں دی شا عری ا چ سو ز کوں ودھا ڈتے اپݨے ابے سئیں دے نا ں انہا ں ہک ڈوہڑا وی شا مل کیتے جیر ھا جو اپݨے والد نال بہتر ین اظہا ر عقیدت اے ۔

میکوں خوشی ایں گا ل دی ہے جو عبا س یو سف شا عری دے میدانا چ اگوں تے ٹردا پے ، محلہ چا ہ تقی آلا غا زی عبا س چو ک ملتان دے رہو ݨ آلے عبا س یو سف دے با رے کہیں کوں پتہ وی ناں ہا جو او وی ہک ڄہا ڑے شا عر بݨ تے اپݨے گھر اپݨے محلے تے اپݨے وسیب دا ناں وڈا کر یسے ۔

وسیب دے مہا ندرے سرا ئیکی شا عر اجمل خا مو ش دے شا گر دعبا س یو سف 1985ء اِچ پیدا تھئے تے 2003ء وچ شا عری شروع کیتی ، روزی دے عذاب تے بھوگ نال نال ا ن تے شا عری وی نال نال جا ری اے میڈے خیا ل ا چ نکی عمراں ا چ عبا س یو سف وڈا پندہ کر گھدے عباس یو سف جئیں خلو ص تے محبت نال سرا ئیکی شاعری آ لے پا سے ٹرد ا پے ، جے کتھا تیں دل بھنی نہ کیتس تاں ہک ڈینھ سرا ئیکی شا عری دے وڈے مقام تے ہو سے ۔

سرائیکی وسیب لوک اپݨی دھر تی اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کر ݨ آ لے ہن ، ہر ہک نال خلق اخلاق تے پیا ر محبت انہا ئیں دے خمیر ا چ شا مل اے سرا ئیکی وسیب دے لوک مہمان نواز تے مہذب ہیں سا نگے ہن جو اے دھرتی ہزاریں سا لیں توں تہذیب دا گہوا رہ ہے ، ایں دھر تی کوں سپت سند ھو یعنی ست دریا ویں سر زمین آ کھیا گے ایں دھرتی کوں ، بیت الذاہب ، یعنی سو نے دا گھر وی آکھیا گے این دھرتی کوں ، جنت ارضی وی ، آ کھیا ویندے ، ایں دھرتی کوں اللہ سئیں ہر نعمت نال مالا مال کیتے ایہا وجہ ہے جو ایں دھرتی تے ہمیش بکھے چور ڈا کوتے لٹیر ے حملہ آور ، رہ ڳن وسیب دے لو کیں حملہ آ وریں دا دفا ع کیتے وسیب دے لوکیں کہیں تے حملہ نی کیتا ، وسیب دے لو ک حملہ آ وریں تے حملہ آ وریں دی او لا دیں دے لسا نی تعصب دا شکا ر تھئن کہیں نال لسانی تعصب نی کیتا ہر وسیب دی شرا فت تے ا علیٰ تہذیبی اقدار کوں کمزوری سمجھا گے ، وسیب دے لو کیں اپݨے حق حقوق سا نگے پر امن جدو جہد کیتی اے ہمیشہ چنگا ئی دی گا ل اے کیتی اے چنگا ئی دی امید رکھی اے ۔ خوا جہ فر ید سئیں دی ہݨ تھی فرید شا د ول ا چ اَس امید دا پیغا م ڈتے ایہو پیغا م عبا س یو سف اپݨے ڈو ہڑے وچ ڈتے ۔

ہن ڈھیر امیداں سحر اُتے تھیسی سحرتاں سکھ دی بانگ تھیسی

سکھ سیر توں سئیں بہوں ڈھیر تھیسن ڈکھ کھٹ کھٹ یا ر چھٹا نگ تھیسی

تھیسی دھرتی باغ بہار یوسف اے گلشن پہلے وانگ تھیسی

دھرتی دے دشمن نانگیں لیوں تکبیر دا نعرہ ڈانگ تھیسی

  پر اسا ں قا بض تو تیں تے حکمرانیں کوں ڈ سݨ چہندوں جو تساں بنگا لیں آلی کا ر اسا کوں ما ر مار تے سا ݨا ں نہ کرو ، اساں اپݨا حق امن نال منگدے کھڑوں شئت آ وݨ نسل پیا ر دی جاہ تے کا وڑ نال گال کرے تے بنگا لیں آ لی کار اپݨا حق ٻا نہہ مرو ڑ تے گھن گھنے تے تساں ہتھ ملیندے رہ ونجو۔

عبا س یو سف دا تعلق ملتان دے نال نال دیرہ غا زی خان دی اوں دھرتی نال وی ہے جتھ سردا ر بھتا ر تمندا ر تے وڈیرے رہندن ، اتھاں پیر وڈیرے تے ملاں وی رہندن ملتا ن پیر یں نال پُر اے حق سچ دے عا لمیں دی وی قدر کر یندو ں ، وسیب دا درد رکھݨ آلے وڈ کیں دی وی خیر منگدوں سچ دے سا مھے سر نو یسوں پر کوڑ نہ منیسوں نینگرو !یاد رکھو پر وسیب دشمن ٹھگوپیر مکر ی ملاں تے ظلمی جا گیر دا ریں توں بچو،انہاں دے فر یب تے انہاں دے ظلم دا مقا بلہ کرو انہاں وسیب دے اپا پی تے رے سینکے لوکاں سا نگے شیطا نی تکون بݨا تے جر ھیاں اچیاں اچیاں دیوا راں ا سا ر ین تے سا رے وسیب کوں جیل بݨا تے ایندے وچ ڈھک چھو ڑیے انہا ئیں دیوا ریں کوں بھن تے ٻا ہر نکل تے آ زا د تھیو ݨ دی ضرو رت ا ے ایہاگال عبا س یو سف کیتی اے ،سر دا ر وطن دے ، نظم دیاں کجھ لا ئنا ں ڈیکھو،

سردا ر وطن دے

دلدے اصلوں کھو ٹے ہن پئے

کھاون سا نگے جھوٹے ہن پئے

سچ پچھدو تاں لوٹے ہن پئے

بالکل نئیں حب دار وطن دے

ملک میاں لُنڈ مزاری

کھوسے ہوون یا لغاری

رکھدن سارے ذہن بذاری

کریندے سب وپار وطن دے

جتنے ہن سردار وطن دے

سارے ہن غردار  وطن دے

عبا س یو سف اپݨی شا عری ا چ محبت دے رنگ وی ور تا ئن ۔ ڈ وہڑہ غزل کا فی سب کجھ لکھے ، پر سرا ئیکی ما ں دھر تی دی محبت دے گا وݨ تے گیت وی لکھن ، سا ڈا سو ہݨا سرا ئیکستان  دے کجھ شعر ڈیکھو ۔

سا ڈا سو ہݨا سرائیکستان

ہر کہیں دی اے جند تے جان اے

ساݙا سوہݨا سرائیکستان

وسے ہر جاہ رب دا نور

اینکوں ڈیکھوں آن ضرور

ہر دل دا ہے ارمان

ساݙا سوہݨا سرائیکستان

یوسف دیس سلامت راہوے

اللہ سب دی جھوک وساوے

دیس اپݨے توں میں قربان

ساݙا سوہݨا سرائیکستان

ندیم سمیجو دی شاعری

او لوک ٻہوں عظیم ہوندن جیرھے اپݨی دھرتی، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کریندن، سئیں ندیم سمیجو دا شمار ایجھے لوکیں اِچ تھیندے ، انہائیں دی شخصیت دے مختلف حوالے ہِن، آپ اُستاد وی ہن ، شاعر وی ہن تے چنڳے سنگتی تے چنڳے انسان وی۔ سئیں ندیم سمیجو دی شاعری وچ کافی ، ݙوہڑہ، گیت، نظم ، حمد تے نعت دے سارے رنگ موجود اِن۔ پر میݙے سامݨے جیرھی کتاب اے او سرائیکی غزلیں دا مجموعہ ہے۔ سئیں ندیم سمیجو اپݨی ڳال مہاڑ وچ لکھدن جو میݙے روحانی استاد مولوی لطف علیؒ تے خواجہ فریدؒ  سئیں ہِن۔ ایں نال ندیم سمیجو دی شاعری دے وچ تصوف دا رنگ وی موجود اے، میں اے وی ݙٹھے کہ آپ دی شاعری وچ عشق مشک دی ڳالھ گھٹ تے وسیب دی ڳالھ زیادہ ہے۔ توݨیں جو غزل دا موضوع حسن تے عشق ہوندے ول وی سئیں ندیم سمیجو اپݨی غزل وچ وسیب دی ڳال کیتی اے ، وسیب دے ݙکھیں دی ڳالھ کیتی اے تے وسیب دے حق حقوق دی ڳالھ کیتی اے ایندے نال نال آپ دی شاعری اِچ مذاحمتی تے بیدار تھیوݨ دا سنیہا وی ہے ۔ اے ڳال او شاعر کریندے جینکوں اپݨے وسیب، اپݨی دھرتی، اپݨی مٹی نال محبت ہووے۔

سئیں ندیم سمیجو کوں اساں بحیثیت استاد ݙیکھدوں تاں اُتھاں وی انہائیں دا کردار قوم سازی آلا لڳدے، اُستاد کوں قوم دا معمار آکھیاویندے ، اساݙے کول قوم بݨاوݨ دے مختلف تجربے تھیندے رہ ڳن، قوم سازی دے ایں عمل اِچ قوم ٹوٹے تھی ڳئی تے بنگلہ دیش بݨ ڳیا۔ پر ندیم سیمجو او شاعر اِن جنہاں تجربیں دی بجائے حقیقت پسندی نال کم گھندے ہوئیں سرائیکی قوم آلے پاسے توجہ ݙتی تے اپݨے طالب علمیں کوں اپݨی دھرتی، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت دا درس ݙتا۔ اساں ندیم سمیجو سئیں دی تعلیمی محنت کوں ݙیکھدوں تاں حیرانی تھیندی اے جو دسمبر 1972ء وچ ہِک سو پنجوی روپے ماہانہ تنخواہ تے اݨ ٹرینڈ ٹیچر دے طور تے بھرتی تھیوݨ آلا شخص تدریس دے نال نال اپݨی تعلیم کوں ماسٹر ڈگری تک گھن ویندے تے ہائی سکول دے ہیڈ ماسٹر دے طور تے اوندی ریٹائرڈ منٹ تھیندی اے۔ اے ڳال قابل فخر وی ہے تے قابل تقلید وی۔ اساݙے ڈھیر سارے استاد تے ٻے شعبیں دے لوک ایجھے وی ہن جو اُنہاں دی ہِک ݙینھ نوکری ملی، ٻے ݙینھ سب کجھ بُھل ویندن ، او سمجھدن اساں منزل پا ڳھدی اے، جݙاں جو اساں کوں ماء دی جھولی توں گھن تے  قبر دے پُڄدے تئیں پڑھݨاں چہیدے۔ سرائیکی قوم ایں ویلھے جیرھے عذابیں وات اے تے جہالت دے جیرھے قہاری جکڑیں وچ جکڑی پی اے تعلیم بِناں ٻی کوئی ایہو جیہی شئے کائنی جیرھی قوم کوں ، ایں سانگے تعلیم تعلیم تے بس تعلیم ، چُھڑوا سڳے۔

سئیں اللہ ݙتہ ندیم سمیجو ٻہوں چنڳے شاعر تے ٻہوں چنڳے استاد ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان وی ہن، یاریں دے یار اِن ، انہائیں دے اندر ہِک ٻیا انسان وی ہے جیرھا جو ہِک وسیبی تے ثقافتی انسان اے۔ ندیم سمیجو کوں اپݨی ماء ٻولی دے نال نال اپݨی ثقافت نال وی پیار اے۔ او ݙسیندن جو اپݨے وسیب دے کٹھ، میل، ادبی تے ثقافتی میلے شادئیں تے جُھمر تاڑی دے کٹھ تے خاص طور تے او مجلساں چنڳی طرح یاد ہن جیرھیاں جو ساری ساری رات جاری رہندیاں ہن، قصے تھیندے ہن ، تے خاص طور تے مولوی لطف علی سئیں دا سیفل الملوک آلا قصہ سوہݨی دِھر نال پڑھیا تے سݨیا ویندا ہئی۔ سئیں ندیم سمیجو ݙسیندن جو روجھاݨ دے سئیں قصہ سیفل الملوک دے حافظ سئیں قاضی محمد علی اساݙی وستی کوٹلہ نواب تشریف گھن امدے ہن ، ’’سیفل خاں‘‘ ۔  او جتنی سوہݨی تے مِٹھی آواز وچ قصہ سیفل الملوک سݨیندے ہن او اساکوں احٖ وی یاد اے تے کݙاہیں نی وِسر سڳدا۔

11 اکتوبر 1953 ء کوں حاجی احمد بخش سمیجہ دے گھر پیدا تھیوݨ آلے سئیں اللہ ݙتہ سمیجہ دے بارے وچ کوئی نہ ڄاݨدا ہئی جو او ہک ویلھے آ تے اپݨے وسیب دی سُنڄاݨ بݨسن۔ میں ہمیش ہِک ڳال کرینداں تے احٖ وی آکھداں جو ملخ مربعے ، کاراں موٹراں تے کوٹھیاں بنگلے کہیں شخص دے وݙے ہووݨ دا ثبوت کائنی ، کہیں وی شخص کوں اوندا کردار وݙا بݨیندے۔ سئیں ندیم سمیجو اپݨی سوچ ، اپݨی فکر تے اپݨی انسان دوستی دے حوالے نال وݙے آدمی ہِن تے زیر نظر کتاب انہائیں دی شان دا ثبوت اے۔

شبیر شوکت سعیدی دی نعتیہ شاعری

تاجدارِ انبیاء ، محبوبِ خدا حضرت محمد مصطفیٰ صلی اللہ علیہ وآلہٖ وسلم دی شان اِچ مولود آکھݨ کائنات دی سب توں وݙی سعادت تے برکت ہے۔ انسان تاں کیا حجر و شجر ، نباتات و جمادات ، جن و ملائک اَتے تمام مخلوق دے ناں نال خود خالقِ کائنات وی ثناء خوانِ مصطفیٰؐ ہے۔

اللہ دا کلام قرآن مجید آپؐ دی تعریف دا مکمل دیوان ہے۔

آپؐ دی تعریف تے توصیف صرف عربی زبان وچ نی بلکہ ہر ٻولی تے ہر زبان وچ تھئی اے۔

حضرت حسانؓ توں گھن تے حضرت امام بوصیریؒ ، رومیؒ ، جامیؒ ایویں سرائیکی زبان وچ ہک ہزار سال پہلے مولوی نور الدین دے نورنامے توں گھن تے اڄوکے دَور تئیں مولود لکھݨ تے پڑھݨ دی روایت قابل فخر وی ہے تے قابل تقلید وی ۔سرائیکی زبان دی مٹھاس ، نرمی تے ملائمت اَتے ݙوجھے پاسے اللہ تعالیٰ دے مٹھے محبوبؐدا ذکر ، سبحان اللہ ، ایویں لڳدے جو سرائیکی زبان پیدا وی محبوبؐ دے ذکر واسطے تھئی ہے۔

اڄوکے دور اِچ سرائیکی زبان دے بے شمار شعراء کرام لکھدے پن کوئی اپݨے محبوب دی تعریف اِچ غزلاں لکھدے تے کوئی دنیا دار تے قصیدے ، کوئی مال و دولت واسطے لکھدے تے کوئی عزت و شہرت واسطے کوئی ظلم و جبر کوں لکھدے تے کوئی بے بسی و صبر کوں ، ہِیں قلم قبیلے دا ہک فرد شبیر شوکت سعیدی وی منظوم اندازاِچ طبع آزمائی کریندا پئے لیکن ایں اَحٖ توڑیں نہ کہیں دے ظلم و ستم کوں لکھیے تے نہ کہیں دے رحم و کرم کوں ، نہ روزی دے غم کوں لکھیے تے نہ زُلفیں دے خم کوں نہ حُسن و زینت کوں لکھیے تے نہ کہیں دی سیاسی کوں اگر ایں لکھیے تاں صرف اَتے صرف مدینے دے ماہی کوں ، بھاگ وند ہے ، شبیر شوکت سعیدی جہڑا جو صرف نعتیہ شاعری کریندے۔ شبیر شوکت سعیدیؔ1969ء کوں سچے ، کھرے تے دیندار شخصیت سئیں حاجی اللہ ݙیوایا صاحب دے گھر پیدا تھئے۔

دریا سندھ توں جاری تھئی مظفرگڑھ کینال تے قائم ہیڈ46موضع ولی داد کھلنگ چوک کرم داد قریشی مظفرگڑھ دے رہݨ آلے ہِن ، 11سال دی عمر اِچ قرآن مجید حفظ کیتا ۔ مزید تعلیمی قابلیّت ،فاضل عربی ، او ۔ ٹی ، ایم اے عربی تے اسلامیات ہے۔ محکمہ تعلیم اِچ بطور ٹیچر عرصہ 23سال توں تدریسی فرائض سر انجام ݙیندے پِن۔

سیّدُالشعراء شہنشاہِ ݙوہڑہ سئیں سیّد غلام اکبر شاہ آزادؔبخاری دی شاعری توں متاثر تھی 1990ء توں اُنہاں دی شاگردی اِچ نعتیہ شاعری شروع کیتی تے جہڑی تاحال جاری ہے۔

خوبصورت اَتے چوݨویں لفظیں دا استعمال انہاں دی شاعری دا خاصہ ہے جوشیلے تے جذباتی انداز اِچ کلام پڑھدن تے سامعین توں خوب داد حاصل کریندن۔

مِلݨ توں پہلے ہک ٻئے دے سونہے ایویں ہاسے او وی جھوک تے میکوں ڄاݨدے ہَن تے میں وی اُنہائیں دا کلام سُݨیا ہویا ہا ۔ خاص طور تے انہاں دا جڳ مشہور ݙوہڑہ

؎  اوں جھوک دا شوکت کیا پُچھدیں ہَن وقت دے شاہ دے پندے ہن

طارق صابری دی آواز اِچ سُݨیا تاں مِلݨ دی سِک ودھ ڳئی ۔ ہک ݙینہ اللہ میل ملایا سئیں شبیر شوکت سعیدیؔ جھوک دے دفتر تشریف گھن اَئے ، بھلدا نہ ہوواں تاں دسمبر2014ء دی گاٖل ہوسے ۔ حال حویلہ کیتوسے جھوک آوݨ تے خیر دی آمد بارے پُچھیا۔

جواب ݙتونے ’’سئیأں وݙی کتاب چھپواوݨ آیاں‘‘

میں آکھیا لکھ واری چھپوائو پر میݙی صلاح ہے جو پہلے نکیاں نکیاں کتاباں چھپوائو وݙی کتاب بعد اِچ شبیر شوکت سئیں میݙی گاٖل تے عمل کیتا تے ہک ہک کرتے اُنہاں ترائے کتاباں ’’وحدت دا شیشہ‘‘ ، ودے پِندے ہَن‘‘ ، ݙو جڳ دا والی‘‘ چھپوائن ۔ صادق آباد توں دیرہ اسماعیل خان تئیں اُنہاں دا کلام پُڄ ڳئے تے پڑھیندا پئے۔

خیر گاٖل تھیندی پئی ہئی حال حویلے دی ،میں پُچھیا تہاݙے اُستاد کون ہِن؟

میݙے پُچھݨ تے اَکھیونے قبلہ آزادؔ شاہ صاحب بخاری ۔خوشی تے حریانی نال ہک دم شبیر شوکت سعیدیؔ دو ݙٹھا تے آکھیا جو خوش قسمت اَتے بھاگ وَند شاعر ہیں جو قبلہ آزاد شاہ صاحب قادرالکلام جھئیں شخصیت دے شاگرد ہووے۔

شوکت سئیں دیر نہ کیتی آزاد شاہ صاحب دا نمبر ملا ݙتا۔

میݙی خوشی دا تاں حد ٻناں نہ ہا پر شاہ صاحب وی ݙاڈھے خوش ہَن ۔ ولا ولا اَکھیندے ہَن جلدی جھوک آئوسوں ۔ سنگتیں کوں مِلسوں ، کتاباں چھپویسوں ۔ پر آس پوری نہ تھئی ۔ ترائے مہینے بعد فروری 2015ء اِچ آزاد شاہ صاحب اللہ کوں پیارے تھی ڳئے ۔ اساں جھوک دے تعزیتی کٹھ اِچ آکھیا سیّد غلام اکبر آزادؔ شاہ ٻہوں وݙا ناں ہے ، او کݙاہیں نی مردے ہمیش جیندے راہسن ، پر کتاب دی شکل اِچ ۔ میں شاہ صاحب دے بارے مضمون وی لکھیا ۔ جہڑا ’’خبریں‘‘ اخبار اِچ شائع تھیا۔ میں اُنہاں دے صاحبزایدے سیّد مظہر شاہ صاحب تے انہاں دے شاگرداں کوں وَل ول آکھداں جو شاہ صاحب دا کلام چھپوائو ’’جھوک‘‘ مکمل تعاون کریسی۔

کجھ گاٖلھیں شبیر شوکت سعیدیؔ دے کلام دے حوالے نال کریندے سے۔ جیویں چنگاں وکیل جج دے سامھے حوالے تے دلیل بِناں گاٖل نی کریندا ایویں ہر چنگاں شاعر وی جو گاٖل کریندے تُلی تکی ، پکی ٹھکی گاٖلھ کریندے ، ایویں ’’حرمین‘‘ ، ’’سایہ‘‘ ، ’’سدرہ‘‘ تے ’’سانویں‘‘ دی گاٖلھ سوہݨیں دلیلیں نال شبیر شوکت پیش کیتی ہے ۔

؎کہیں جاہ دی جھئیں عظمت ہے ، ہِن ہر جاہ توں حرمین اُتے

جیندا جڳ تے سایہ نئیں ݙسدا ، اوندا سایہ ہے کونین اُتے

کوئی سدرہ یار نی ونڄ سڳدا ، اَتے کہیں دی کو قوسین اُتے

اوندے سانویں شوکتؔ کون تھیوے ، جیندی عرش کنوں نعلین اُتے

حضرت حلیمہ رضی اللہ تعالیٰ عنہا کنوں کہیں پُچھیا جو تہاݙے گھر ساری ساری رات سوجھلاہوندے ، ساری رات ݙیوا کیوں ٻلیندے ہیوے؟

جہڑا جواب حضرت حلیمہؓ ݙتے اونکوں خوبصورت انداز تے الفاظ شبیر کشوت ایں پیش کریندن:

جہڑا کُݨتُ کَݨزاً مخفی دی ، تِبْیان مثلِ تفسیر ہووے

جیندی صفت اوصاف حمیدہ دا ، خود واصف آپ قدیر ہووے

مَازَاغ اَکھیں رُخ وجہُ اللہ ، بے مثل جیندی تصویر ہووے

او شوکتؔ ݙیوے کیوں ٻالے ، جیندے کول سراج مُنیر ہووے

’’حدیثِ نبوی صلی اللہ علیہ وسلم ہے آپؐ فرمیندن جو اللہ سئیں عطا فرمیندے اَتے میں ونڈینداں تے تقسیم کرینداں‘‘

شبیر شوکت سعیدیؔ وی منگتا ، پنݨاں تے سوالی بݨ جݙاں خالقِ کائنات تے ݙو جڳ دے والی دے درِ اقدس تے پُڄدے تاں دِل تے ذہن رحمت دی ٹھاڈھل حاصل کریندن ۔ نظر و نگاہ نورِ معفت توں روشن تھی ویندی ہے تے کیا ݙہدے جو ہک سوالی نی بلکہ کائنات سوالی بݨ پِندی ودی ہے۔

کوئی ادبوں سِیس نوا سرخم کرکے پِندا کھڑے تے کوئی دنیا دے خواب بُھلا گنبدِ خضریٰ تے دیداں لا ودا پِندے۔ٻئے پاسے کیا ݙہدے جو کِنہائیں دے اَکھیں توں سانوݨ جھئیں برسات اے ،ڈُٖسکیاں تے ڈُٖسکار اِن ۔ مگر آواز اُچی نی کڈھیندے ۔ جو کتھائیں بے ادبی نہ تھیوے تے کیتی کرتی نہ رُل ونڄے ۔ او ساہ جھݨ جُھݨ ودے پِندن۔

بسطامیؒ جامی جھئیں انبڑیں ودے ٹردن۔ قلندر سکندر جھولیاں جھلی کھڑن تے وقت دے شاہ سوالی بݨ پِندے ودن۔

؎  ہک میں تاں نی کُل پنݨے ہَن ، لڄپال دی جاہ ودے پِندے ہَن

سرنیواں کر کوئی پِندا ہا ، کوئی نال نگاہ ودے پِندے ہَن

کوئی ڈُٖسکیاں بھر بھر ہئی پِندا ، کوئی جُھݨ جُھݨ ساہ ودے پِندے ہَن

اوں جھوک دا شوکتؔ کیا پُچھدیں، ہَن وقت دے شاہ ودے پِندے ہَن

اے او ݙوہڑہ ہے جینکوں دائمی شہرت حاصل تھئی ا ۔ سرائیکی خطے دا کوئی علاقہ اینجھا کائنی جتھاں اے ݙوہڑہ نہ پڑھیا ڳیا ہووے تے کوئی نعت خواں اینجھا کائنی جئیں ایں ݙوہڑے کوں نہ پڑھیا ہووے ۔ اکثر نعت خواں تے علماء کرام زیارت حرمین شریفین دے موقعے تے روضہ پاک اَتے بیت اللہ شریف دے سامھݨے پڑھݨ دا شرف حاصل کر چکین۔ بقول شبیر شوکت سعیدیؔ جو لڳدے اے ݙوہڑہ کہیں قبولیت دے لمحات اِچ لکھیا ڳئے۔

آپ صلی اللہ علیہ وسلم دا فرمان ہے وطن تے وسیب دی محبت ایمان دا حصہ ہے۔

شبیر شوکت سعیدیؔ وی اپݨے وسیب تے مٹی نال پیار کرݨ آلا نوجوان شاعر ہے ۔ جیویں چنگے شاعر ہِن ایویں چنگے دوست تے سنگتی وی ہِن۔

آپؐ دی تعریف تے توصیف دے موتی اپݨے وسیب آلیں کوں پیش کریندن۔

انہاں دے اے کلام نعتیہ ادب اِچ خوبصورت اضافہ ہے۔

سیف اللہ خان سیفل

سرائیکی زبان کوں مقبول عام بݨاوݨ وچ سرائیکی شاعریں دا حصہ سب توں زیادہ ہے ، ہزاراں سالاں دی لتاڑ پچھاڑ دے بعد اَحٖ سرائیکی زبان تے سرائیکی ادب کوں جیرھی نویں حیاتی ملی اے اوندی مبارکباد دے سب توں زیادہ حقدار وی اساݙے سرائیکی شاعر ہِن۔ اے حقیقت اے جو اَحٖ سرائیکی زبان وچ ٻہوں اعلیٰ تے اُچے معیار دی شاعری تھیندی پئی اے ، سرائیکی شاعری وچ مقبول عام درجہ عوامی شاعری کوں حاصل ہے ۔ سئیں سیف اللہ خان سیفل دی شاعری جتھاں سرائیکی ادب دی اساس اے ، اُتھاں لوکیں دے دِلیں دی ترجمان وی ہے۔

سیف اللہ خان سیفل دا ہک کریڈٹ اے وی ہے جو اُنہاں سرائیکی شاعری کوں عام کرݨ وچ اہم کردار ادا کیتے ، سیفل خان سیفل سرائیکی وسیب دا شاعر اے جئیں آڈیو کیسٹ وچ اپݨا کلام ریکارڈ کرائے ۔ ایں ویلے تک اُنہاندی شاعری تے مشتمل انہاندی اپݨی آواز وچ کئی درجن آڈیو والیم پورے سرائیکستان وچ شہرت دیاں دھماں مچا ݙتن ، سیفل خان دے ایں عمل نال سرائیکی ماء ٻولی دے ودھارے دا پندھ اڳونہاں تھئے تے سرائیکی ادب دا ڈھیر فیدہ تھئے میں انہاں کوں مبارکباد آہداں۔

اپݨے وسیب ، اپݨی مٹی اَتے اپݨی ماء دھرتی نال محبت کرݨ آلے سیف اللہ خان سیفل15اکتوبر 1955ء سیت پور وچ امیر بخش خان گوپانگ دے گھر پیدا تھئے ، تعلیم حاصل کرݨ دے بعد 1976ء وچ شاعری شروع کیتی تے شاعری دا اُستاد سئیں سید غلام اکبر شاہ آزاد کوں بݨایا ۔ ایں ویلے تک اُنہاندے درجن توں ودھ کتاباں تے کتابچے شائع تھی چُکن ، سیفل خان دی شاعری بارے تبصرہ ایں واسطے نی کیتا جو خوشبو اپݨا تعارف آپ ہوندی اے ۔

رنگ رنگ دے پھُل

سرائیکی وسیب شعر و نغمے دی سر زمین اے ، ایں دھرتی وݙے وݙے شاعر ادیب تے سوجھوان پیدا کیتن،ایں دھرتی دے شاعریں سوہݨے سوہݨے شعر لکھئے تے مٹھی سرائیکی دے مٹھے گلوکاریں انہاں شعریں کوںاپݨی اپݨی مٹھی مٹھی آواز دا روپ ݙے تے انہائیں کوں لافانی بݨا ݙتا۔ جیویں سئیں صوفی نجیب اللہ نازش ، اپݨے شعر اچ ہک رمز دی گاٖل آکھی جو ’’توں تاں وفا کریں ہا، زندگی تاں بے وفا ہے‘‘احٖ ایہا گاٖل ہر زبان تے ہے۔ جیرھی کتاب میݙے سامھے ہے ایندے وچ سئیں دلنور نور پوری ، سئیں امان اللہ ارشد تے سئیں صوفی نجیب اللہ نازش دے نال نال ہک درجن ٻے شاعریں دا کلام وی شامل اے۔

کتاب کوںمرتب کرݨ آلے حاجی عید احمد دھریجہ تے عارف گلشن اِن۔اے ݙوہیں سئیں دلنور نور پوری آلے باغ دے مالی اِن۔ݙوہائیں دا کم ݙینھ رات سرائیکی سرائیکی اے، جیویں دلنور نور پوری سئیں نویں شاعریںدی حوصلہ افزائی کریندے ہن تے انہیں دا کلام چھاپ تے ادب دے میدان اِچ گھن اَ مدے ہن،اے وی ایویں نویں شاعریں تے نویں لکھݨ آلیں کوں چنڳے پاسے لائی اَمدن، اے ٹھیک اے جو ودھانوے اعشاریہ ودھانوے فیصد شاعر ڈاکٹر انجینئر سائنسدان یا سی ایس ایس افسر کینھی،پر ایہے شاعر اِی تاں ہن جیرھے قوم کوں اعلیٰ تعلیم تے علم دا دڳ لیندن،ایہے شاعر ای تاں ہن جیرھے لوکیں کوں اپݨی دھرتی اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت سکھیندن۔

سرائیکی فقیریں دی جھوک تے سرائیکی دا جیرھا کم تھیندا پے اینکوں نِکا تے عام نہ سمجھا ونڄے اے ہک تاریخی کم اے، دھن دولت تے گوئہ ڳہݨے دی ہر کوئی گوجھی کریندے تے علم ادب دی کوئی کوئی، سیاݨے اکھیندن دھن دولت دی رکھوالی کرݨی پمدی اے تے علم اپݨے سئیں دے نال اوندے دان خان دا رکھوالا ہوندے، سیاݨے اے وی آکھدن جو پا پیسہ خرچ کرݨ نال کھُٹدے تے علم کوں جتنا خرچ کر و اتنا ودھدے۔کہیں وی قوم دی سُنڄاݨ علم تے اونداادب ہوندے ، اسیکوں خوشی اے جو اللہ سئیں اساکوں جو ݙتے چنڳے پاسے خرچ تھیندا پے ، جے اساں محل ماڑیاں تے کاراں موٹراں آلے پاسے ونڄوں ہا تاںکاراں موٹراں تے محل ماڑیاں تاں ہوون ہا پر سرائیکی ماء دھرتی دے جہان اِچ سینکڑاں تے ہزاراں سرائیکی کتاباں نہ ہوون ہا ، میں تاں ہر ہک کوں ایہا صلاح ݙینداں جو ایں پاسے آئو جے گاٖل ہک فیصد لوکیں کوں سمجھ آ ونڄے تاں اساں اپݨے وطن دے آپ مالک ہوسوں۔

حاجی عید احمد تے عارف گلشن کوں میں مبارکباد آکھداں تے ارداس وی کرینداں جو جتنا تھی سڳے، سرائیکی شاعری کوں ہتھیکا کرن ، نثر آلے پاسے وی دھیان ݙیون، لسانیات دا سارا بار سئیں پروفیسر شوکت مغل دے سر تے نہ رکھن، مُہارندے لکھاریں توں سرائیکی زبان دا کم وی کرواون۔  سرائیکی دا ٻہوں وݙاعلمی تے ادبی سرمایہ حملہ آوریں رول ݙتے، احٖ اسیݙے کول ہک ہزار سال پراݨا نورنامہ یا کجھ ٻیاں چھوٹیاں موٹیاں شئیں ایں سانگے بچ ڳیاں جو انہائیں تے مذہبی رنگ ہا تے سینہ بہ سینہ لوکیں کوں یاد رہ ڳیا ، اساݙے کول کجھ نہ ہووے ہا، ہتھ چھنڈک تے پرے تھی ٻہوں ہا۔جیکر جو مولوی لطف علی صیب مثنوی سیفل ملوک تے دیوان فرید ویلے نال چھپ ڳے ہوون ہا ، اے وی ݙسی ونڄاں جو خواجہ فریدؒ تے مولوی لطف دی نرینہ اولاد دا سلسلہ ختم نہ تھیوے ہا تاں او آپ چھاپن ہا تے نہ ٻے کوں چھاپݨ ݙیون ہا ، ایجھیاں کئی مثالاں ہن۔

میں جو لکھئے او کتاب اچ شامل کلام تے تبصرہ کینھی ، تبصرہ اکثرمیں ایں سانگے نی کریندا جو اکھیں آلیں کوں پھُلیں دے رنگ ݙساوݨ یا خشبو دا تعارف کراوݨ چنڳا نی ہوندا۔ جتنی دیر میں تبصرے تے لاواں کیوں ناں اپݨے پڑھݨ آلیں نال دل دی گاٖل کر گھناں احٖ اسیکوں ہک ٻے نال دل دیاں گاٖلھیں کرݨ دی لوڑ اے، ہک ٻئے نال حال حویلہ کرݨ دی لوڑ اے، ہک ٻئے دے نیڑے تھیوݨ دی لوڑ اے ، اپݨے ادب اپݨی ثقافت اپݨی زبان دے نال نال اپݨے وطن وسیب کوں بچاوݨ دی ضرورت اے جو سرائیکی وطن تے اوندی رڑھ رہکی تے پنجاب تے خیبر پختونخواہ آلے پاسے مکڑی دی جھار لہہ پی اے تے او سارا کجھ نیندی اے۔ احٖ جھار ہکلݨ آلے چھڑا شاعر رہ ڳن ، سیاستدان اُنہالا ہووے بھاویں سیالا سوڑ پاتے سُتے پن۔

سرائیکی رسم الخط دی تریخ

انسان جݙاں توں لِکھݨ پڑھݨ شروع کیتا، ایندے لکھݨ تے رسم الخط دی شکل چاہے جیجہی وی ہووے ، ایہ حقیقت ہے جو او لکھیندا اپݨی ماء ٻولی ا چ ای ہا۔ اساں آکھ سڳدوں جو سرائیکی ازل توں لِکھݨ پڑھݨ ا چ آئی ہے، اونویں تاں دنیا دی ہر چیز تبدیل تھیندی راہندی ہے ، پر سرائیکی وسیب نال ایجھا ظلم تھیا جو اساݙی کوئی چیز وی سلامت نی ریہی ۔ اساݙی زبان ، زبان دا ورثہ تے ایں دا رسم الخط وی ویندا ریہا۔ احٖ دے رسم الخط دی ڳالھ کروں تاں ہک ہزار سال توں سرائیکی نور نامہ نسخ ا چ آندا پے۔ ایویں سرائیکی قاعدے قاضی فخر الدینی راضی 1893ء توں گھن تے مولانا عبید اللہ سندھی ، اختر وحید انصاری ،دلشاد کلانچوی ، ظامی بہاولپوری، ابن قیصر، اسلم رسول پوری ، نور احمد سیال ، راہی گبول، قاصر فریدی ، سجاد پرویز، زبیر بن قاسم، معین قریشی ،عبدالطیف بھٹی ، نذیر احمد بزمی تے پروفیسر شوکت مغل دے قاعدے لکھئے ویندے ریہے۔ قلمی قاعدے وی ڈھیر تعداد ا چ ملدے ہِن۔ ایویں دیرہ اسماعیل خان سمیت وسیب دے ݙوجھے علاقیاں ا چ سرائیکی قاعدے لکھئے ڳئے ۔ اتھوں کوچ کر ونڄݨ آلے ہندوستان دے سرائیکیاں دیوناگری رسم الخط ا چ سرائیکی قاعدے لکھئے ، پر اصل کم اوں ویلھے تھیسے جݙاں وسیب دے لوکاں کوں اپݨے دیس دا اختیار ملسے۔ وسیب دے صاحب حیثیت لوک ودھ چڑھ تے سرائیکی قاعدے چھپوا تے نہ صرف اپݨے ٻالیں بلکہ سرائیکی وسیب دے پرائیوٹ تعلیمی اداریاں ا چ وی سرائیکی قاعدے نیکی تے ثواب سمجھ تے پُڄاون تانجو سرائیکی تعلیم عام تھی سڳے۔ اساں ایں ویلھے تئیں اپݨا مقصد حاصل نی کر سڳدے ۔ جݙاں تئیں سرائیکی دھرتی دی زبان نہ پڑھوں ، ایہ ڳالھ یاد رکھݨ دی ہے جو ٻالیں کوں انہاں دی ماء ٻولی توں پرے رکھ تے حکمرانیں ٻہوں وݙا جرم کیتا ۔ ݙیکھو کتھائیں اساں خود وی اپݨے ٻالیں کوں سرائیکی نہ پڑھاوݨ دے جرم ا چ برابر شریک تاں کائنی ؟

پروفیسر شوکت مغل دا سرائیکی لسانیات تے ٻہوں وݙا کم ہے۔ انہاں اپݨی کتاب ’’ سرائیکی دیاں خاص آوازاں دی کہاݨی ‘‘ ا چ سرائیکی دے قدیم رسم الخط دے دراوڑی دور توں گھن تے مختلف ادوار دے نمونے درج کیتے ہن تے ایں دے نال سرائیکی قاعدہ جات دی تریخ وی درج ہے ۔ نال ای انہاں کانفرنساں دا وی حوالہ جات دے نال ذکر کیتا ہے جیرھا سرائیکی رسم الخط طے کرݨ دے سلسلے ا چ منعقد تھیاں ۔ کانفرساں دی رپورٹاں پڑھݨ نال اندازہ تھیندے جو سرائیکی زبان تے سرائیکی رسم الخط کیتے کیا کیا کوششاں تھیاں تے کتنے نامور لوکاں ایں عمل ا چ حصہ گھدا ۔

1962ء ا چ ملتان ا چ منعقد تھیوݨ آلی کانفرنس ا چ سیٹھ عبیدالرحمن بہاولپوری، ارشد ملتانی ،علامہ نسیم طالوت ، میر حسان الحیدری ، ڈاکٹر مہر عبدالحق، ریاض انور ایڈووکیٹ، مولانا نور احمد خان فریدی ، اختر علی خان بلوچ، نواب غلام قاسم خان خاکوانی موجود ہَن۔ سیٹھ عبید الرحمن ایں کانفرنس دے سربراہ مقرر کیتے ڳے ۔ سرائیکی ناں تے اتفاق انہاں دے حصے ا چ آیا۔ ایں موقع تے سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدہ کمیٹی بݨی، جیں اپݨا کم ڈھیر عرصے تئیں جاری رکھیا۔ 1962ء توں 1974ء دے عرصے ا چ مختلف قاعدے تے تجویزاں سامݨے اَمدیاں ریہاں ۔ 1975ء ا چ ملتان ا چ ہک وݙا بریک تھرو تھیا ، خانوادہ درگاہ عالیہ حضرت حافظ جمال اللہ ملتانی دے ہک فرزند فرید پیر زادہ جیرھے ریلوے ا چ ڈی پی او دے اہم عہدے تے تعینات ہَن ملتان ا چ ترائے ݙینھ واراں دی عالمی سرائیکی کانفرنس دا انعقاد کیتا تے کانفرنس دے اخراجات دا ڈھیر حصہ خود برداش کیتا۔ کانفرنس 12 تا 16 مارچ 1975ء ریلوے انسٹیٹیوٹ ملتان ا چ منعقد تھئی۔ لندن توں ڈاکٹر کرسٹوفر شیکل دی شرکت ٻہوں اہم ہئی جو او سرائیکی تے ڈاکٹریٹ کریندے پئے ہن۔ انہاں سب توں ودھ زور سرائیکی گرائمر، سرائیکی رسم الخط تے بطور خاص سرائیکی قاعدے دی تیاری تے زور ݙتا۔ بہاولپور توں شہزادہ مامون الرشید عباسی، سیٹھ عبید الرحمن ٻہوں وݙے اکابرین تے قافلے دے نال شریک تھی تے اعلان کیتا جو پنجاب دے ظالم حکمرانیں بندوق دی طاقت نال اساݙی بہاولپور صوبہ تحریک کوں ختم کر ݙتے ، پر انہاں کوں پتہ کائنی جو اساں ہار منݨ آلے کائنی ۔ ہُݨ اڳوں دی ڳالھ کریندوں تے بہاولپور دی بجائے اپݨی زبان ، ثقافت تے جغرافیے دے مطابق مکمل سرائیکی صوبے دا مطالبہ کریندوں ۔ ایں موقع تے نواب مامون الرشید عباسی تے عبیدا لرحمن دی کوشاں نال سرائیکی صوبے کیتے اہم فیصلے تھئے۔ ایں کانفرنس ا چ سرائیکی دا نقشہ وی سامݨے آیا جیرھا 1972ء ا چ بہاولپور دے فرزند ریاض ہاشمی دی انگریزی کتاب ’’ دی بریف نوٹ آف بہاولپور ‘‘ ا چ شائع تھی چکیا ہا تے جیں ا چ مکمل سرائیکی صوبے دی ڳالھ تھئی ہئی۔ ایں کانفرنس دی ݙوجھی کامیابی سرائیکی رسم الخط تے سرائیکی قاعدے تے اتفاق ہا۔ ایں موقع تے رسم الخط کمیٹی بݨی ،ایں دے سربراہ وی سیٹھ عبید الرحمن ہن تے ایں دے ممبران دیرہ اسماعیل خان توں ظفر مرزا ایڈووکیٹ، ڈاکٹر مہر عبدالحق ، مولانا نور احمد خان فریدی ،اسلم رسول پوری ، واحد بخش پنڈت، دلشاد کلانچوی ، میر حسان الحیدری تے پروفیسر عطا محمد حاجی کثرت رائے نال موجود پنج اضافی حروف آلے سرائیکی قاعدے دی منظوری ݙتی تے 1975 ء توں احٖ تئیں سرائیکی کتاباں ، ر سالے تے سرائیکی اخبارات شائع تھیندے ریہے ۔ ادارہ جھوک جیرھا الحمد اللہ سب توں ڈھیر سرائیکی کتاباں، اخبار چھاپݨ آلا ادارہ بݨ چکیے وی ایں رسم الخط ا چ شائع تھیندا پے ۔ روزنامہ خبریں ملتان دا جیں دی اشاعت ٻہوں زیادہ ہووݨ دی وجہ توں ڈھیر پڑھیا ویندے، وی ایں رسم الخط ا چ شائع تھیندے۔

سرائیکی موجودہ سفر تے غور کروں تاں موجودہ رسم الخط ا چ ہک ہزار سال قدیم نور نامے دی شکل سامݨے امدی ہے۔ ایہ نور نامہ نسخ یعنی عربی رسم الخط ا چ ہے تے پڑھݨ آلیاں دی سہولت کیتے ایں تے اعراب وی لاتے ڳے ہن ۔ ایہ نور نامہ صدیاں توں سرائیکی وسیب دے گھراں ، قرآن مجید دی تلاوت دے بعد پڑھیا ویندے۔ سرائیکی ماہر لسانیات ڈاکٹر مہر عبدالحق ایں کوں ہک ہزار سال توں وی ڈھیر قدیم سرائیکی شاعری دا ناں ݙتے۔ البتہ حافظ محمود شیرانی ایں کوں 1054ء دی تصنیفݙسی ہے۔ ایویں تاریخ پاک و ہند ا چ 1107ء توں 1111ء دے وچالی عرصے دی تحریرݙسائے۔ سرائیکی زبان ا چ لکھئے ڳئے نور نامے دی قدامت دے نال سرائیکی املاء دا مسئلہ وی سامݨے امدے۔ جیویں جو پروفیسر شوکت مغل نور نامے کوں نویں سروں مرتب کر تے ایں ا چ سرائیکی دی موجودہ املاء کوں شامل کیتا تے ایں ا چ سرائیکی دے ودھ حروف ٻ، حٖ ، ݙ، ڳ ، ݨ دے استعمال دی صورت حال کجھ ایں طرح اوکھی تھئی جو گھراں ا چ پڑھݨ آلی ٻڈھیاں تریمتں جیرھے حروف تہجی نال واقف کائنی، الجھنیں دا شکار ہِن تے میکوں ٻہوں سارے بزرگ تریمتاں شکایت کیتی ہے جو جھوک توں شائع تھیوݨ آلا نور نامہ اساݙے کیتے اوکھ پیدا کریندا پے ۔ وجہ ایہا ہے جو اساݙی انہاں مستورات سرائیکی قاعدہ کائنی پڑھیا ، او سرائیکی دے وادھو حروف دی صورت خطی توں واقف کائنی۔ جتھاں تئیں رسم الخط نسخ دی ڳالھ ہے تاں ایہ وی سرائیکی تحریر دی لوڑھ پوری نی کریندا جو عربی ا چ ودھ خوبیاں آلی او صوتیات شامل کائنی جیرھے سرائیکی تے سندھی ا چ ہِن۔ عربی ا چ لکھئے ڳئے سرائیکی نور نامے ا چ املائی مسئلے بذات خود ایں دا اعتراف تے اظہار کریندے نظردن ۔ ایں سانگے سرائیکی قاعدے تے سرائیکی رسم الخط دے مسائل کوں سمجھݨ تے حل کرݨ دی لوڑھ اے جو ایہ لسانی تعصب یا تنگ نظری کائنی بلکہ علمی ڳالھ ہے ۔ زبان اظہار دا وسیلہ تے قدرت دا انمول تحفہ ہے ۔ اینکوں نفرت دے ہتھیار دے طور تے استعمال کائنی کیتا ونڄݨا چاہیدا۔ سچی ڳالھ تاں ایہ ہے جو اساں سب زباناں پڑھدے آندے ہیسے ، کہیںکوں کوئی اعتراض کائنی لیکن سرائیکی آئی تاں اعتراض کیوں ہے؟ میں سمجھداں جو سرائیکی زبان تے سرائیکی دی انج لسانی شناخت تے اعتراض در اصل تعصب تے تنگ نظری ہے۔

اردو ہووے یا سرائیکی، پنجابی ، پشتو ، بلوچی تے سندھی وغیرہ ، اپݨا رسم الخط کہیں دا وی کائنی۔ ایہ سارے تانگے مانگے تے گزارہ کریندیاں پیاں ہِن ۔ انہاں ساریاں زباناں کیتے ہم آواز ملتان ز ذ، ض ظ، ث س ص،ت ط، ح ہ ، ع ا وغیرہ ودھ ٻوجھ ہِن ۔ جݙاں جو زباناں دیاں جیرھیاں اپݨیاں ضرورتاں ہِن او پوریاں نی تھیندیاں پیاں۔ انہاں مسائل دے حل کیتے مذکورہ بالا ساریاں زباناں دے ماہر لسانیات کوں سر جوڑ تے ٻہݨا چہیدے تے قابل عمل حل پیش تھیوݨا چاہیدے ۔ اگر ہک ݙوجھے تے لسانی تعصب دے فتوے لڳدے ریہے تے اپݨے ملک تے اپݨے گھر دے اندر لسانی برتری دی بے فائدہ جنگ جاری رکھی ڳئی تاں وی کوئی زبان اڳوں کائنا ودھسے ۔ بلکہ بے فائدہ جنگ ا چ زباناں دے ختم تھیوݨ دا وی خطرہ موجود ہے۔ ضرورت ایں ڳالھ دی ہے جو جݙاں تئیں زباناں دے اپݨے اپݨے رسم الخط رائج کائنی تھیندے ، ایں ویلھے تئیں جیرھا رسم الخط حاصل اے ،ایں تے ’’ گزارہ ‘‘ کریندے ہوئے زباناں دے ورثہ کوں محفوظ کیتا ونڄے ۔ ایں کیتے ضروری ہے جو لسانی تعصب دے ناں تے قائم کیتی ڳئی فتویٰ ساز فیکٹریاں کوں بند کیتا ونڄے تے سرائیکی وسیب دے پرائمری تعلیمی اداریاں ا چ سرائیکی زبان تے سرائیکی قاعدہ پڑھاوݨ دا اہتمام کیتا ونڄے ۔

عابد حسین شاکرؔ

عابد حسین شاکرؔ میݙے وَسبے دا وݙا شاعراے ، شاعر تاں ٻے وی چنگے ڈھیر ہِن پر عابد شاکر شاعر دے نال نال چنگا انسان وی ہے ، سرائیکی آلی ریت روائت، ایندے وچ کُٹ کُٹ تے بھری ہوئی اے ، سادگی ، خلوص ، محبت ، عاجزی ، جِھک نوائی، درد مندی، غمگساری ، سچ پُچھو میݙے لوظ مُک ویندن ، عابد دے گُٖݨ نی مُکدے ، سرائیکی لوکیں دا اَلا ٻول ، ورت ورتارا ، اُٹھݨ ٻہݨ ، کھاوݨ پیوݨ ، پاوݨ ہنڈاوݨ تے یاری لاوݨ توڑ نبھاوݨ کیویں ہوندے؟ اے سب کجھ کُئی عابد شاکر کنوں سِکھے ، عابد شاکر ایویں کیوں اے؟ اے گاٖل میں ݙسینداں جو خربوزہ خربوزے کوں ݙیکھ تے رنگ وَٹیندے، ایویں چنڳیں نال رہ تے عابد ٻیا وی چنڳا تھی ڳے ، عابد شاکر خوش قسمت اے جو اینکوں گھیو جہے گھڑے ، ماکھی آنگے مِٹھے تے کھیر آنگے ستھرے سرائیکی اڳواݨ سئیں مہر شکیل شاکر دی صحبت نصیب تھئی اے ۔

مہر شکیل شاکر سئیں سرائیکی وسیب دے مردم خیز علاقے ڄام پور نال تعلق رکھدن ، اُنہائیں دے اَبّا سئیں حامد علی شاکر چنڳے شاعر ہِن ، بحیثیت اُستاد گورنمنٹ ہائی سکول میانوالی شیخاں رحیم یارخان اِچ پڑھیندے رہ ڳن۔ عابد شاکر اپݨے اُستاد نال ٻہوں محبت کریندن ، ایں سانگے اپݨا تخلص شاکرؔ رکھیا ۔ اے وی تریخی حقیقت اے جو جڳ مشہور شاعر قیس فریدی سئیں وی حامد شاکر دے کٹھے ہوں سکول اِچ پڑھیندے ہَن۔ ایں لیکھے اُنہائیں کوں قیس فریدی دی محبت تے صحبت دا وی شرف حاصل اے ۔ عابد شاکر وی اُنہائیں دے شاگرد رہ ڳن ۔ ایہو تعلق تے واسطہ کراچی اِچ کم آئے تے مہر شکیل شاکرؔ ،عابد شاکرؔ سئیں کوں اپݨے ہاں نال لائے ، مہر شکیل شاکر اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب دے نال نال اپݨی ماء ٻولی نال ٻہوں محبت کریندن ، انسان دوست ہِن ، ہر غریب دے کم اَمدن ، وسیب دے لوکیں دی ݙاڈھی اتاوال کریندن۔ عابد شاکرؔ اپݨی کتاب دا انتساب اُنہائیں دے ناں کرتے خوشامت نی کیتی حق ادا کیتے۔

سئیں عابد شاکرؔ قطعے وی لکھین ، قطعیں وچ سرائیکی اَکھاݨ سوہݨی دِھر نال ورتائن ، جیویں سرائیکی دی اَکھاݨ اے ’’یار لہوری لش پش ڈھیر تے محبت تھوڑی اے یا وَل ٻئی اَکھاݨ ’’چردیاں نکھڑدین‘‘ ایویں ہک ٻی اَکھاݨ ’’بھاویں کجھ ہووے لڄپال کاݨاں نہ تھیوے‘‘۔ اَکھاݨ اسیݙی ماء ٻولی دا ٻہوں وݙا سرمایہ وی ہِن تے اسیݙی لوک دانش دا صدیاں دا نچوڑ ، تساں ݙیکھو سئیں عابد شاکرؔ دی شاعری وچ اَکھاݨ دا رنگ ݙیکھو:

شالا قائم نہ رہے جوڑی

جئیں آ ٻیڑی ساݙی بُٖوڑی

عابدؔ مت ڄمندیں کوں ݙیسوں

لش پش ڈھیر محبت تھوڑی

…………

کون آہدے تیݙی ساݙی جدائی ہوسے

ایہا تاں گاٖلھ کہیں دشمن ہُلائی ہوسے

جہڑیاں چردین ضرور نکھڑدین

شاید ایں گاٖلھ اِچ بھلائی ہوسے

…………

میݙا درد نماݨاں تھی ڳے

دِل اُڄڑئیے تے بھاݨاں تھی ڳے

عابدؔ کیا خیرات منگیجے

لڄپال تاں کہیں دا کاݨاں تھی ڳے

عابد شاکر کراچی روزی دے بھوڳ بھوڳیندے ، ہک سوال تاں اے ہے سرائیکی خطہ سارے پاکستان دے نال ایران ، افغانستان تے ہندوستان کوں داݨے ݙیندا ہووے پر ݙو ویلے دی روٹی سانگے ایندے اپݨے پُتر غیر دے دَر تے دِھکڑے دھوڑے کیوں کھاوِن؟

سرائیکی وسیب اِچ کݨک دے گودام بھریے وَل وی پیٹ خالی کیوں؟ وسیب دا مال اسباب تے سارا ترکہ کوں چئی ویندے؟ وسیب دے لوکیں کوں بُکھ تے بے روزگاری دے تتے ٻاہر کڈھ تے مقدس سرائیکی دھرتی تے کون قابض تھیندے پِن ؟ اے سوال ماضی دے گُجھے سوال کائنی جیرھے سمجھ نہ آوِن ، شئت اسیݙے وݙیں کوں پتہ نہ ہووے ، اساں سب ڄاݨدوں جو اسیݙے نال کیا پیا تھیندے کیوں پیا تھیندے تے کون پیا کریندے، پر بے وسی اے ، وطن وسیب دا کوئی سئیں نی تھیندا ، جنہائیں کوں سئیں سمجھا ہاسے او غیریں دے یار تے وطن وسیب دے غدار بݨ گِٖن ، ایں ڈُٖکھ کوں عابد شاکر ایںبیان کریندے:

اساݙے اُڄڑئیے دَر درسال اُتے نِت خوشیاں دا ایں کال ریہے

ہر سال اِچ ابتر حال ݙٹھم پر سال توں ودھ اے سال ریہے

اساݙی سئیت اِچ سانول خار جو ہئی نہ سنگ ساݙے بھائیوال ریہے

اوں مال دا عابدؔ کیا پُچھدیں جئیں مال دے نہ دھݨوال ریہے

سرائیکی اِچ بھوئیں اَمب اساں زلزلے کوں آکھدوں ، قرآن مجید دی ہک سورۃ وچ زلزلے دا ذکر تے نقشہ موجود اے ، عابد شاکرؔ صرف زمین دے پھٹݨ کوں بھوئیں اَمب یا زلزلے دا ناں نی ݙیندے او وسیب دی بُکھ تریہہ تے وانجھ کوں بھوئیں اَمب دا ناں ݙیندن۔ ہک ݙوہڑہ ݙیکھو:

بکھ بانگ سُݨی جݙاں دردیں دی وَل ماتم گھر دے گھر تھی ڳئے

سُکھ ݙسکیاں بھر تے ایں نکھتے ݙکھ ݙر دے ݙر توں ݙر تھی ڳئے

کجھ خواب خیال اِچ خوف وی ہِن اَکھ پُھرکی تاں منہ تر تھی ڳئے

ݙٹھے عابدؔ موت دے کئی منظر ہک لحظے اِچ شہر پدھر تھی ڳئے

پہلی کتاب دی اشاعت تے سئیں مہر عابد شاکرؔ کوں مبارک باد ݙینداں تے اُمید کرینداں جو اے کتاب اڳوں آوݨ آلے کتابیں دا پیش خیمہ ثابت تھیوے ۔ کتاب دی اشاعت سانگے میکوں اپݨے بھرا سئیں حاجی رب نواز ملک صیب ولا ولا یاد دہانی کرویندے رہ گِٖن تے پارتاں وی ݙیندے رہ ڳن ۔ میں حاجی صیب دا وی تھورائت آں ، دُعا ہے جو سرائیکی کتاباں ودھ ودھ تے ڈھیر تھیون تے سرائیکی ماء ٻولی دا دامن علمی خزانے نال مالا مال تھی ونڄے۔(آمین)

شاہد شارق بالی

ایں عنوان دا اے مطلب نی جو میں احٖ دے نینگر شاعر شاہد شارق کوں شاکر شجاعبادی قرار پیا ݙینداں میں اے آکھݨ چہنداں جو جام سعید ٻالی دے گھر 1994ء اچ پیدا تھیوݨ آلے محمد شاہد شارق بلپݨ توں بیمار اِن پہلے تاں انہاں دی بیماری دا پتہ نہ لڳدا ہئی بعد اچ دیسی حکمیں تے طبیبیں آکھیا جو تہاکوں ’’گنٹھیا وا‘‘دی تکلیف اے ، سارے بُت کوں درد ہوندے جوڑ جکڑیج ویندن ، ٹُرݨ پھرݨ توں آزار اِن نہ زیادہ دیر ٻہہ سڳدن نہ زیادہ سُم سڳدن، کراچی دے آغا خان ہسپتال توں گھن تے نشتر، وکٹوریہ کوئی ایہو جی جھاہ کائنی جتھوں علاج نہ کرایا ہووے ، لیکن آرام نی پیا تھیندا ، شارق دے ایں ݙکھ اونکوں شاعر بݨا ݙتے چھ بھیݨ بھرانویں اچوں سارے اچوں شارق سئیں وݙے ہن ، اپݨے وسیب دے روزگار دے وسیلے جݙاں دے کھسیے ڳن شارق دے ابا کراچی اچ محنت مزدوری کریندے اے اماں سیݨ گھریں اچ کم کریندی اے ، شارق وݙے ݙکھ نال اَہدے جو مزدوری مہݨاں کائنی اللہ سئیں وقت ݙتے تاں بسم اللہ اساں ایندے تے وی شکر ادا کریندوں ، پر ارمان ایں گاٖلھ دا ہے جو اساݙے ماء  دی بھیݨ دے مقدس رشتے کوں کراچی اچ ’’ماسی‘‘ دے معنے اچ تبدیل کر ݙتا ڳے ، شارق اکھیندے جو میں جتنے شکرے ادا گھٹ اِن جو میݙا علاج ڈھیر مہانگا ہے پر ’’نوائے وقت‘‘ دے ایڈیٹر سئیں سعید خاور ‘ سئیں سید محمد عباس‘ سئیں شہزاد گل خان جتوئی‘ تے ٻئے ڈھیر سارے دوست میݙی مدد کریندے رہ ویندن۔میݙا علاج ٹردا پے،او ݙسیندن جو 2007ء اچ ستویں پڑھدا ہم تے میݙے تے بیماری حملہ کیتا ہݨ میݙا شغل بیماری نال جنگ تے شاعری نال یاری ہے ۔

8مئی 2016ء کوں کراچی آرٹ کونسل وچ سئیں سعید بھٹی تے سئیںنذیر بھٹی سرائیکی کانفرنس کرائی، میںسئیں کرنل عبد الجبار عباسی تے مخدوم اکبر شاہ دے نال ٻیٹھا ہم ، کانفرنس وچ ٻئے وی مہاندرے مہمان آئے ہوئے ہن ہک نینگر کوں میں پرے کنوں ݙٹھا او ایویں لڳا جیویں آپ کوں آپ گھیلی امدا ہووے، پہلے میں سمجھا جو کوئی وڈار کیتی امدے، ول لڳا جو شیت چیل دی موہ نکلی ہوئی اِس، میݙے نال آتے او شخص ایویں پیریں تے ݙھ پیا جیویں کوئی سرائیکی پیو ماء یا اُستاد کوں ملدے ، میں تھٻا بھر تے ہاں نال لاتا، میݙے سمجھݨ توں پہلے آکھیا سئیں میں شاعر آں میݙا ناں شاہد شارق اے خانبیلے گھر اے تہاڈا دیوانہ آںتہاکوں ملݨ دی ݙاڈھی سِک ہئی، احٖ اللہ سئیں میل ملا ئے، نینگر دا الا ٻول خلق اخلاق تے جھِک نوائی میکوں ایجھی بھاݨی جو ا و تاں کیا میں آپ اوندا دیوانہ تھی ڳیم ، اے پہلی ملاقات ہئی ۔ ݙوجھی ملاقات 28مئی 2016ء کوں مراد آباد مظفر گڑھ اچ سئیں انجم مرادآبادی دے سالانہ مشاعرے تے تھئی ، اتھاں وی شاہد شارق اونویں ملئے جیویں کراچی ملئے ہن، میں شارق کوں ملتان آوݨ تے کتاب چھپواوݨ دی دعوت ݙتی۔خان بیلہ توں پکے لاڑیں آلے پاسے ونڄو تاں پنجویں کلو میٹر تے وستی ٻالیاں امدی اے ، چار پنج سو گھر یں دی وستی اے تقریباً سارے لوگ ٻالی ذات نال تعلق رکھدن، آس پاس ٻیاں ذاتاں ارائیں، مزاور، داد پوترے تے چانڈیے وغیرہ ہن، وستی ٻالی اچ زمیندار تے کاشتکار ہن، کجھ لوگ بے زمین مزدور تے محنت کش وی ہن ، مشہور شئیں اچوں ٻالی تھانیدار تے دولت شاہ سئیں مشہور اِن۔پرہک ویلے وݙی شہرت ٻالی آلے ݙاند ہاٹھاں جِتدا ہا، کھو تے بھنبھیری آلی کار وہندا ہا ، پر اوندی خاص گاٖل اے ہئی جو بندے دی ٻولی سمجھدا ہا ، ہک تاں ݙاندیں دیاں اپݨیاں ٻولیاں مثال ݙاند کوں پاݨی پلاوݨا ہووے تاں ’’چھ چھ‘‘ اکھیندے، ݙاند کوں ہکلݨاں ہووے تاں ’’کے کے ‘‘ کریندے یا ݙاند کوں روکݨا ہووے تاں ٻچکار ݙویندے ݙاند کوں خوش کرݨا ہووے تاں ہتھ پھیر ’’ݙٹ کار ‘‘ ݙویندے ، میں آکھݨ اے چہنداں جو اے ٻولیاں سارے ݙاند سمجھدن، بندیں توں مراد اے ہے جو ’’ٻالی آلا‘‘بندیں دیاں ٻولیاں سمجھدا ہا ، اوں ݙاند دا ناں ’’ٻالی آلا‘‘مشہور ہا۔ ایں ناں تے ݙاند خوش تھیندا ہا ، کوئی آکھے ہا احٖ ٻالی گند منہہ کیتی کھڑے تاں ، او رُس پوندا ہا ، تے کھوتے مر مر تے پیر چیندا ہا۔ جے کوئی آکھے ’’صدقے صدقے ٻالی آلا تیݙی ٹور توں صدقے ‘‘ ولا ٻالی تیزم گام بݨ ویندا ہا ۔ ٻالی آلے کئی قصے کہاݨیاں سندھ پنجاب دے نال نال وسیب اچ ݙاڈھیاں مشہور ہن۔

موضوع اے کینی ، گاٖل کرݨ چہنداں شاہد شارق دی شاعری بارے ، ٻالی آلے دا ذکر ایں سانگے آڳے جو شاہد شارق ٻالی اے ، ٻالی وستی دا ہے تے ٻالی آلے دا ݙوہترا ہے، متاں اے پے سمجھو جو ݙاند دا ݙوہترا ہے، میں اے ݙسݨ چہنداں جو ٻالی آلے ݙاند دے مالک سئیں جام حضور بخش ٻالی دا ݙوہترا ہے۔ وستی ٻالی دی پہلے شہرت بھاویں جئیں شئے نال ہووے ، ہݨ وستی دی شہرت شاہد شارق تے ایندی شاعری نال تھیسے کیوں جو اے شخص چھڑا شاعری نی کریندا اپݨی دھرتی اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت وی کریندے ۔

شاہد شارق چنڳا آدمی ہووݨ دے نال نال چنڳا شاعر وی ہے ۔ ݙو خوبیاں گھٹ لوکیں وچ ݙٹھن خصوصاً شاعری دے میدان اِچ۔ شارق اپݨی شاعری وچ وسیب دی گاٖل کریندے ، وسیب دی سنڄاݨ تے وسیب دے حق حقوق دی گاٖل کریندے ، شارق محبت اوندے رنگ تے رنگیں دی خوشبو دی گاٖل کریندے ، میں ایندی شاعری دے گلدستے اِچوں پھل ایجھے چُݨیم جیندے وچ وسیب دے حق حقوق تے ایندے محرومیں دی گاٖل اے ۔شاہد شارق اپݨی دھرتی اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال محبت کرݨ آلا شاعر اے شارق آکھدے جان ݙے ݙیسوں پر سرائیکستان نہ ݙیسوں۔ شارق دے خیالات تے نظریات ٻہوں چنڳے تے قابل قدر ہن، شارق دا ایہو جوش ولولہ تے ماء دھرتی نال محبت اونکوں وݙا شاعر بنا ݙیسے۔شاہد شارق وسیب دے لوکیں کوں آکھدے رووݨ دھووݨ چھوڑو، تکڑے تھیوو تے لت تے لت رکھ تے ظالم توں اپݨا حق اڳوڑو۔

سئیں دلنور نور پوری آکھیا ہا ’’دلنور عزت دی موت مریں بے غیرت بݨ تے جیویں ناں‘‘ شاہد شارق وی ایہا گاٖل کریندے تے نال اے وی آکھدے جو ’’قوم کیتے کجھ کر ونڄوں‘‘۔ ہر کوئی دعا منڳدے جو کوئی پتھر دل نہ ہووے پر شارق بزدلی دے مقابلے اچ آکھدے جو  اساں پتھر دل ہووے جو کہیں بزدل دی تڑی تے دھمکی توں نہ ݙروں۔ہک اُردو گاٖوݨ’’شرافت چھوڑ دی میں نے ‘‘ کݙوکڑاں سݨدے امدوں، پر شاہد شارق آکھدے جو توݨیں شرافت نی آئی ول وی شرافت نی چھوڑی۔

حیاتی دی کوئی وی حالت راس نی آئی

ایں اساکوں اساݙی قیمت راس نی آئی

سر چاتو سے تاں ساݙے سر قلم تھیندے ڳئے

پر اساں نہ چھوڑی شرافت شرافت راس نہ آئی۔ بے ملک نواب ؟ میں آکھیا بے ملک نواب کیا ہوسے ول میں ݙوہڑہ پڑھیا تاں میکوں نقلی آلی گاٖل یاد آئی ، نقلی نقل پیا کرے، زمیندار نقلی کوں اکھیندے ووئے توں افسر بݨ ڳئیں ؟نقلی اکھیندے ’’اُتے‘‘ وزیر بݨ ڳئیں ! او آکھدے ، اُتے ، او آکھدے بادشاہ بݨ ڳئیں نقلی آکھدے ایں توں وی اُتے ، زمیندار آکھدے ، بھکن دا پتر آ ایں توں اُتے تاں کجھ نی ہوندا ، ول تاڑی مار تے نقلی آکھدے میں کجھ کائنی، تُساں ݙوہڑے پڑھو ۔ ݙوہڑہ پڑھݨ دے بعد میکوں تاں ایویں لڳے بے ملک دے نواب دا مطلب اے ہے جو او ناں دا نواب اے باقی کجھ کائنی، تہاکوں کیویں لڳے ؟ ضرور شاہد شارق اڳوں جُٖل تے بے ملک نواب دی گاٖل اچوں گاٖل کݙھیندے تے وݙے کم دی گاٖل کریندے ۔

مورخہ 4مئی 2016ء کوں پہلی واری میں جھوک دے دفتر ڳیم ، جئیں طرح سئیں حاجی عید ا حمد سئیں میکوں بسم اللہ  جی آئیاں کوں آکھیاں ، میں اوہے جذبات تے اوہو منظر ہک ’’گاٖوݨ‘‘ دی شکل اچ لکھئے ، تساں وی پڑھو۔

اساں غریبیں ݙو پھیرا پاوݨ دا شکریہ

سئیں تہاݙا جھوک تے آوݨ دا شکریہ

مصروفیت دے دور اچ کم کار سارے چھوڑ تے

ماݨ ہݨ سئیں  ساݙا ودھاوݨ دا شکریہ

تہاݙے لنگھ آوݨ دا احسان نہ بھُلسی کݙاہیں

مونجھیں دیاں مونجھاں سئیں لہاوݨ دا شکریہ

بسم اللہ ست بسم اللہ لنگھ اے وے سئیں

محبتاں سئیں نال ساݙے ورتاوݨ دا شکریہ

ساکوں مُل گھن گھندے تساں آ کرائیں احٖ جھوک تے

راہ بھلیندیں تے سئیں تھورا لاوݨ دا شکریہ

دید تہاݙی تاں شارقؔ  ساݙے کیتے عید ہے

مونجھ دے موسم دیوچ عیداں کراوݨ دا شکریہ

غلام محمد عادل دھریجہ

غلام محمد عادل دھریجہ سرائیکی ماء ٻولی دا مہاندرا شاعر ہے ،وسیب دے عظیم شا عر سئیں امان اللہ ارشد دے شاگرد ہووݨ دی وجہ توں انہاں دی شاعری تے اپݨے اُستاد دا رنگ وی موجود اے ، عادل دھریجہ دی شاعری ہک سوچ تے فکر دی شاعری اے ،اے ٹھیک اے جو عا دل دھریجہ اپݨی سادہ طبیعت تے حضورشرمی دی وجہ توں مشاعرے باز شاعر نی بݨ سڳیا ، اُوندی سادگی دی انتہا اے ہے جو دھریجہ نگر اچ سرائیکی دے کٹھ میل تے مشاعرے نِت تھیندے رہ ویندن ، پچھلے سال میں اُنہائیں کوں مِنت کیتی جو پرے پرے توں شاعر اَمدے پِن تُساں وی آئو تے اپݨا کلام وی سُݨائو ۔ اُنہاں میݙی مِنت من گھٖدی تے میکوں ہا کر ݙتی ، کٹھ وچ وی آئے ، کلام وی کھیسے اِچ پاتی ٻیٹھے ہن پر نہ ڄاݨے کیا خیال آیو نے جومیکوں سنیہا بھڄوا ݙتونے جو میکوں سٹیج تے نہ سݙائے کیوں جو میݙا دل نی ٻدھیندا، اللہ سئیں زندگی رکھی تاں اَمدے سال پڑھسوں ۔

عادل دھریجہ دے ہک ݙو کتابچے سئیں دلنور نور پوری بہشتی چھپوائے ہن جہڑے جو ہُݨ مِلݨ اِچ نی اَمدے ، ہک ٻیا دیوان سئیں امان اللہ ارشد دے بھرا احسان اعوان مرتب کیتا تے کتابت وی کیتی پر او دیوان پیا پیا بُڈھا تھی ڳے تے اُوندے چھپݨ دی نوبت نی آئی ، میں عادل دھریجہ کوں آکھیے جو ’’یار ای تیلی تے سیندای میلی ‘‘ایں آکھاݨ الا کم نہ کرو ، تُساں ساݙے بھرا وی ہوو و تے سَکے وی ہوو و اَساں سارے جہان دُنیا دے کتاباں چھاپوں تے تہاݙی کتاب شائع نہ تھیوے ، اساݙے کیتے ٹھہندی نی ، عادل دھریجے ولدی ݙتی جو میں نی چاہنداجو سڄݨ ٻاہاں ݙیوے تے بندہ ساری نِگل ونڄے ، میں تہاݙے قربانیں توں وی واقف ہاں ، میں چاہنداں جو رَل مِل تے اے ٻیڑہ چائوں تے کتاب چھپوائوں ، کجُھ خرچہ تہاݙا تھیوے تے کجُھ میݙا ،پر جیویں تہاکوں پتہ اے جو جݙاں سردار گڑھ میݙی ٹریکٹریں دی ورکشاپ ہئی تے چنڳا کم ہا پیسے وی ڈھیر ہوندے ہن، ہُݨ کم گھٹ ڳے خرچے ودھ ڳن ، اساں سرائیکی اچ ایں چا آکھوں جو ’’ݙند ہن تاں چݨے نہ ہن تے ہُݨ چݨے ہن تاں ݙند کائنی ‘‘اے ساری گاٖلھ سُݨ تے میں عادل سئیں کوں آکھیا کئی ایہو جی گاٖلھ نی اللہ سئیں سارے سبب بݨا ݙیندے ، تُساں ہمت کرو تے مسودا ساݙے حوالے کرو ، کتاب چھپویندے سے ، اُنہاں آکھیا جیا سئیں ، اللہ کرے اُنہائیں دا اے وعدہ مشاعرے آلا وعدہ نہ ہووے، کیوں جو میں چاہنداں جو اُنہائیں دی کتاب چھپ ونڄے ۔

میکوں ارمان اے جو میݙے اَبے سئیں کول گڑھی شریف وچوں سرائیکی شاعر احسن فقیر،باغو بہار آلے پاسوں سرائیکی شاعر بہاول خاکی ، نواں کوٹ آلے پاسوں کریم بخش گلفام ،کھائی خیرہ شاہ اچوں بزرگ شاعر رسول بخش اُلفت اَمدے  ہن ،انہائیں دے کلام نی چھپ سڳیے ،اَحٖ میکوں ایں گاٖلھ دا ݙاڈھا ارمان لڳدے کیوں جو ایں ویلھے جھوک توں  الحمد اللہ سارے وسیب دے شاعریں دا کلام چھپدا پے تے ہتھیکا تھیندا پے پر میݙے اپݨے خان پور دے ڈھیر سارے شاعریں دا کلام اڄاں نی چھپ سڳیا ، ایویں اساݙی وستی دے سرائیکی شاعر طالب جمالی ،اشرف دھریجہ ، نواز دھریجہ المعروف نوازݨ دھریجہ تے اساݙی وستی دے بزرگ شاعر امان اللہ دھریجہ، مولانا غلام محمد گامݨ ،محمد شفیع فدا دھریجہ، مولانا یار محمد دھریجہؒ تے ٻے کافی سارے شاعریں دا کلام اساں نی چھاپ سڳیے میں نی چاہنداں جو غلام محمد عادل دھریجہ دا کلام وی ایویں رہ ونڄے ۔

غلام محمد عادل دھریجہ دے ابا سئیں حاجی اللہ بچایا دھریجہ ٻہوں چنڳے تے بھلے مانس آدمی ہن ، اپݨی مٹی اپݨی دھرتی اپݨے وسیب دے لوکیں نال ڈاڈھی محبت کریندے ہن ، انہاں دی چنڳائی دے چرچے جھاہ جھاہ تے ہِن،حاجی اللہ بچایا دھریجہ وسدے ویہڑے آلے شخص ہن اللہ سئیں اُنہائیں کوں ڈھیر ساری اولاد ݙتی ہئی ، اُنہائیں دی چنڳائی اے ہے جو اُنہاں اپݨی حیاتی اچ اپݨے سارے دھیریں پُتریں کوں جائیداد برابر ونڈ ݙتی ، اُنہائیں دا کھوہ مشہور کھوہ ہئی جہڑا جو اُنہائیں دی یادگار دے طور تے ٻہوں عرصے تک اَساݙی وستی اچ رہ ڳے ، تے تھولا عرصہ پہلے اُوں کھوہ کوں ختم کر تے پوریا ڳے ۔ غلام محمد عادل دھریجہ 4ستمبر 1960ء کوں پیدا تھئے ، مڈل تک تعلیم حاصل کیتی تے اپݨے ٻلپݨ 1980ء اچوں اپݨی شاعری دا آغاز کیتے تے بعد وچ  مُہاندرے شاعر امان اللہ ارشد دی شاگری اختیار کیتی ۔ عادل دھریجہ بلا دے شعر پرست ہن ،شاعریں دا کلام پڑھ تے سُݨ تے ڈاڈھے خوش تھیندن ، اُنہاں سارے صنفیں دے شاعری کیتی اے پر اُنہاں دا اصل میدان غزل اے ، پچھلے ݙیہاڑے ملاقات تھئی تاں اُنہاں میکوں اے وی ݙسایاجو ہُݨ میں ݙوہڑے زیادہ لکھیندا رہساں کیوں جو غزل اِچ اُردو لوظ زیادہ آ ویندن تے چس ویندی رہندی ہے۔ عادل دھریجہ چنڳے شاعرہووݨ دے نال نال چنڳے انسان وی ہن ، سادگی ، خلوص ،محبت تے مہمان نوازی وچ او اُونویں ہن جیویں کہیں سرائیکی کوں ہووݨا چہیدے۔

تنویر احمد شاد

تنویر احمد شاد خان پور دے قصبے نواں کوٹ دا نینگر شاعر اے ، پہلے وی ݙو کتاباں چھپین ، اے تریجھی کتاب اے ، چنڳی ڳال اے ہے جو وقت غزرݨ دے نال نال کلام چنڳاں ویندا تھیندے تے شاد دی سوچ اڳوں تے ودھدی پی اے، شاعری دے نال نال میں اے آکھساں جو تنویر شاد ہک ایجھا نینگر اے جینکوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال پیار اے ،چنڳاں شاعر ہووݨ کنوں پہلے او ہک چنڳاں انسان اے ، خان پور دی دھرتی جتھاں خواجہ فرید ، قیس فرید تے امان اللہ ارشد جہے وݙے شاعر پیدا تھین، احٖ وی اتھاںشاعر تے دانشمند پیدا تھیندے پن، اے ٹھیک اے جو ہر شاعر دا اپݨا رنگ تے اپݨی خوشبو ہوندی اے، ہر شاعر خواجہ فرید تے امان اللہ ارشد وی نی ہوندا ، پر غیریں کوں اے ݙسݨ چہندوں جو سرائیکی ماء دھرتی دھرتی پُتر ݙیوݨ بس نی کیتے، میں پتر دی ڳال کیتی اے تاں میݙی ڳال کوں اے نہ سمجھا ونڄے جو پتر پیارے تے دھیاں کوڑیاں ہِن، اساں دھی کوں وی پیار نال پُتر آکھدوں تے دھی تاں اونویں ماء ہوندی اے۔ ڳال اے نی جو عورت شاعرہ نی ہوندی یا شاعرہ تاں ہوندی اتنی وݙی شاعرہ نی ہوندی سارے جڳ جہان اِچ سہرے ، لولیاں تے دعائیں عورتیں لکھین پر ارمان ایں ڳال دا ہے جو انہائیں دا ناں نی تھیندا۔ عورت کوں اوندا مقام تے مرتبہ ݙیوݨ دی لوڑھ ہے جو تاڑی ہک ہتھ نال نہ وڄسے، ادھی توںزائد آبادی تریمت دی ہے اینکوں ضائع نہ کروں۔

میں ہک ٻی ڳال کرݨ چہنداں او اے جو اساں اپݨے آپ کوں سنڄاݨوں تے آپݨی شان کوں سنڄانوں۔ خواجے سئیں وی ایویں فرمائے ’’ جو کوئی چاہے فقر فنا کوں  اپݨے آپ کوں ڳولے ‘‘ ہک ٻی جاہ فرمائے ’’ کیوں توں فرد تے جز سݙانویں ، توں کُلی تو کُل ‘‘ ضرورت توں ودھ عاجزی تے نوڑت اساکوں بھن ݙتے، ہک مذہبی فرقیں رولئے تے ٻے وت مکری مُلاں، ٹھڳو پیر تے ظلمی جاڳیر دار تباہ کیتے، انہائیں سارے عذابیں کنوں آزاد تھیوݨ دی لوڑھ ہے، سر سٹ تے نی سر چا تے ٹرݨ دی لوڑھ اے ، کیوں جو اساݙی اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨا جغرافیہ ہے ، اساں کہیں دے ٻیٹھے ٻلہائے پناہ گیر نی تے نہ ای کوئی ککھ ٻوہار ہیسے جو چھل اِچ لڑھ تے اتھ آ ڳیوں۔ سارے غاصبیں لٹیریں تے قوضہ گیریں کوں آکھ ݙیو اساں سرائیکی ہزاراں سالیں توں ہاسے ، ہُݨ ہیسے تے اڳوں وی ہوسوں، اساں دھرتی دے وݨ ہیسے ول وی پھپھڑ سوں کہیں دا پیو وی اسیکوں مار تے مُکا نی سڳدا ، میں ہر سرائیکی شاعر کوں آکھداں جو اپݨے ہووݨ دا ہوکا ݙیو ے، اساں جوں سِر سٹیسوں پرلے سر تکیسن، اساں پہلے اپݨاں ڈھیر زیان کر آیوں، اساں اڄوکے سارے پاکستان دے ، احٖ اسیکوں اپݨے سر لکاوݨ دی جاہ نی لبھدی۔ میکوں ایں ڳال دا پتہ ہے جو میں اپݨے موضوع توں پرے تھی ڳیاں ، کتاب تے تبصرے دی جاہ تے ٻیاں ڳالھیں کرݨ پئے ڳیاں پر اے ڳالھیں ضروری اِن جو اسیݙے نال اسیݙے وݙیں اے ڳالھیں نی کیتیاں تے اسیکوں کجھ نی ݙسیا ایں وجہ توں احٖ تساں اساں بھوڳ بھوڳیندے ودوں اساکوں ہک ٻے نال اے ڳالھیں کرݨیاں پمسن، اسیکوں وطن وسیب دی آزادی تے سرائیکستان سانگے سیاسی مکالمہ ہر کٹھ میل ، ہر چنڈ گُٹھ تے ہر کچاری اِچ شروع کرݨاں پمسے ، تے ایہو نعرہ لاوݨاں پمسے جو ’’ خوشی ہووے بھانویں غم ، ذکر سرائیکی دا ہووے ہر دم ‘‘چھیکڑ اِچ شاد سئیں کوں مبارخباد آکھساں تے ایں ڳالھ دی وی مبارخباد آکھساں جو انہاں اپݨاں تخلص ’’ناشاد ‘‘ نی رکھیا ، وقت آ ڳے جو اساں ڳالھا ، بھولا، کملا ، بے زر، بے وس، بے ذوق، بے شوق، کمزور ، بدنام تے نا چیز یتیم مسکین جہے عذابیں کنوں اپݨی جان چھڑائوں تے دنیا کوں ݙسائوں جو اساں نماݨے نی ماݨ آلے لوک ہیسے۔

جھنگ دا سرائیکی ݙوہڑہ

جھنگ ہک شہر نی ہک وسیب ، ہک خطے تے جغرافیے دا ناں ہے ، ایندے وچ کئی ضلعے تے کئی ڈویژن اَمدن ۔ ڈویژن؟ ایں گاٖلھ تے حیران نہ تھیوو، گاٖلھ صرف لائل پور دی نی، ٹوبہ تے چنیوٹ وی جھنگ دیاں تحصیلاں ہِن ، ساہیوال ، سرگودھا ، وہاڑی ، خانیوال ، حافظ آباد دے ضلعیاں وچ وی جھنگ لہجے دی سرائیکی زبان پورے اعزاز نال اَلائی ویندی اے ۔ جھنگ دی سر زمین زرخیز ہووݨ دے نال نال ٻہوں مردم خیز وی ہے ۔ ایں دھرتی تے وݙے وݙے شاعر ، ادیب ، فنکار ، دستکار ، موسیقار ، سائنسدان تے سیاستدان دے نال نال احمد خان کھرل جہے حریت پسند وی پیدا تھئے ، جنہاں حملہ آوراں تے بدیسی حکمراناں نال جنگ کر تے اُنہاں کوں چݨے چٻوا ݙتے ، پنجاب دا اشرافیہ جݙاں تخت دہلی دے حکمران مغلاں کوں راوی دی مݨ تے لہور ناں دی وستی وچ عشرت کدے ݙیندا پیا ہا تاں جھنگ اوں ویلے وی غیرت مند پُتریں دی دھرتی جنگل دی صورت وچ موجود ہئی ، ایں وسیب دے لوکاں پوری تاریخ وچ کݙاہیں حملہ آوراں دی تابعداری یا خوشامت نہ کیتی بلکہ ہمیش حملہ آوراں کوں ٹف ٹائم ݙتا۔

جھنگ دے ایں جرم دے بدلے اونکوں ہمیش توں سزا مِلدی آئی اے ، جھنگ دے لوکاں کوں پہلے سزا دے طور تے ’’جانگلی‘‘ دا خطاب ملیا ، وَل جھنگ دے مقابلے وچ ضلع شیخوپورہ دے ہک پنڈ کوں لائل پور دے ناں تے آباد کیتا ڳیا ، وَل اونکوں جھنگ دی تحصیل بݨایا ڳیا ، وَل اونکوں ضلعے دا درجہ ݙے ݙتا ڳیا ، بعد وچ انتقام دے طور تے کل دے لائل پور تے اَحٖ دے فیصل آباد کوں ڈویژن دا درجہ ݙے تے جھنگ کوں ’’فیصل آباد کمشنری‘‘ دا حصہ بݨا ݙتا ڳیا ۔ ایہو جہے موقعے تے آکھیا ویندے:

کیسے کیسے ایسے ویسے ہو گئے

اور ایسے ویسے کیسے کیسے ہو گئے

جھنگ آلیں کوں تخت لہور دے حکمران جانگلی آکھدن ، ایویں کیوں؟ ایں گاٖلھ دی تاریخ ڄاݨݨ سانگے ہک نویں تاریخ لکھݨی پوسی تے اوں پچھلی کُوڑی تاریخ کوں پھاڑ تے پرے سٹݨا پوسی جیرھی ہر حملہ آور دے وفاداریں کوں ’’معزز‘‘ تے حملے آوریں نال بھڑاند کرݨ آلیں کوں ’’جانگلی‘‘ بݨیندی اے۔

میں جیرھی گاٖلھ چھیڑی اے ، میݙا اے موضوع کائنی ، میکوں تاں سئیں دلنور نور پوری تے سئیں حاجی عید احمد دھریجہ دا حکم تھئے جو جھنگ دے ݙوہڑے بارے کجھ سطراں لکھ ݙیواں ، میں آکھداں جو جھنگ دا ݙوہڑہ ٻہوں توانا ہے ایندے وچ دیرے دے ݙوہڑے دے مقابلے وچ فکری کمی بھانویں ہووے پر جھنگ دے ݙوہڑے وچ غنائیت تے موسیقیت زیادہ ہے ، جھنگ تاں اونویں شعر و نغمے دی سر زمین اے ، جیویں ملتان پیریں توں پُر اے اینویں جھنگ گلوکاریں نال بھریا پے ، پر تاریخ دا جبر اے ہے جو ثقافتی ورثے نال مالا مال جھنگ دے ڄݨے کوں اَحٖ ایں گاٖلھ دا پتہ نی جو میں کون تے کیا ہاں؟ پنجاب دے تخت لہور والے آکھدن جو جھنگ آلے جانگلی اِن ۔ اُنہاندے مقابلے وچ سرائیکی آلے جھنگ آلئیں کوں آکھدن جو تساں اساں ہک ہئیں ، تہاݙی اساݙی زبان تے زبان دی ’’صوتیات‘‘ ہک ہے ، تہاݙیاں اساݙیاں رسماں ریتاں ہک اِن ، تہاݙی اساݙی جھمر تاڑی تے سہرے گاٖنے ہک اِن ، تہاݙی اساݙی تاریخ ، جغرافیہ تے کلچر ہک اے ، پر جھنگ دے آبادکار ، مہاجر نویں جھنگوچی سرائیکی وسیب توں پرے ویندن ، جھنگ دا جیرھا اصل وارث اِتھاں دا قدیم باشندہ ہے او وِیچارہ اپݨی بے وسی تے لاچارگی تے روندے او ڈُٖسکیاں بھر بھر تے آکھݨ چہندے جو ووئے یارو! میں نہ جانگلی آں تے نہ پنجابی آں ، میں تاں سلطان باہوؒ  سئیں دی اوہا ٻولی ٻولینداں جینکوں پہلے ملتانی تے اَحٖ سرائیکی آکھیا ویندے، جھنگ دے بُٖڈھڑے وی ایں گاٖلھ تے جھنگ دی بھوئیں تے قابض تھیوݨ آلا آباد کار اونکوں تلہڑ مار تے ہٹکیندے جو ایویں نہ آکھ جو اساں سرائیکی ہئیں توں بس اپݨے آپ کوں ’’جانگلی‘‘ آکھ۔ جھنگ تے جھنگ دا بزرگ اپݨی ایں بے وسی تے نماݨی شکل بݨا تے اپݨی اَل تے اپݨی اولاد دے منہ ݙو ݙیکھدے جو شئیت اُنہاں توں کوئی چنگا ولدا ملے پر اوندی اولاد جینکوں تاریخ تاں کیا خود اپݨا وی پتہ کائنی جو میں کیا ہاں ، او سارا ݙینہ فیصل آباد دے دفتریں ، ملیں تے کارخانیں وچ پنجابیں دی غلامی اِچ گزریندے او آکھدے اَبّا ! اساکوں پنجاب آلے جانگلی تاں آکھدن اساں وَل وی پنجابی ہاں ، کیوں جو اساں تاں ملتان اَحٖ تک ݙٹھا وی نی۔

گاٖلھ اے ہے جو ایندے وچ جھنگ دے بُٖڈھڑے یا جھنگ دے نینگر دا قصور کائنی ، اے ظلم تے اے سارا وانجھ حملہ آوریں تے اُنہاندی اَحٖ دی معنوی اولاد دی ہے ، حملہ آوریں لوکاں توں صِرف اِنہاندی بھوئیں تے اُنہاندیاں جائیداداں نی کھسیاں ، اُنہاندی شناخت کھسی اے ، اُنہاندی زبان کھسی اے ، اُنہاندی تاریخ تے انہاندی تہذیب کھسی اے ، اپݨی دھرتی ، اپݨی ثقافت تے اپݨی زبان نال پیار کرݨ آلے جھنگ دے کہیں بزرگ توں پُچھو او اے گاٖلھ ضرور آکھسی جو جھنگ دھرتی ماء ڄئیں دی پھڑکدی رَڳ اے ، جھنگ دا ذکر آوے تاں ٻیاں ساریاں گاٖلھیں بھل ویندن تے جھنگ دے ڈُٖکھ یاد آ ویندن۔

اے ٹھیک اے جو گاٖلھ ݙوہڑے توں چلی اے پر گاٖلھ وَل وَل تاریخ تے سیاست آلے پاسے ٹُر ویندی اے ، جھنگ دا ݙوہڑہ سرائیکی یا پنجابی ؟ صرف ایں نکی جہی گاٖلھ کوں سمجھݨ وی ضروری اے جو اساں جھنگ دی تاریخ تے تہذیب دے سونہے تھیووں تے اوندے شعری سرمائے دے واقف تھیووں ، میں آکھداں جھنگ دا ݙوہڑہ پنجابی کیویں ہو سڳدے جو ݙوہڑہ صرف سرائیکی صنف اے ، پنجابی شعر او ادب دی تاریخ وچ ایندا کوئی وجود کائنی ، کجھ خیانت کار پنجابی لکھاری ݙوہڑے دے کجھ شاعریں کوں پنجابی آکھݨ دی ناکام کوشش کیتی اے پر او لوک جیویں خواجہ فریدؒ کوں پنجابی شاعر آکھ تے ڳیڑ وات آ ڳن ایویں ݙوہڑے دے سرائیکی شاعر وی اُنہاندی سنگھ وچ مچھی دے کنڈے وانگے پھس ڳن جو نڳل سڳدن تے نہ اُڳل سڳدن ۔ وقت پرے کائنی ، چھنڈک پھوک تھیسے ، چھاݨا لڳسے ، تاریخ دا نویں سروں ویورا تھیسے ۔ تاریخ کوں نویں سروں وسیب دی اَکھ نال ݙٹھا ویسے ، سرائیکی وسیب دے چوریں دا پیرا چاتا ویسے چوریں دے مونہہ توں مونڈاسے لہائے ویسن ،اُنہاں کوں اُنہاندے نیتیں سمیت سارے جڳ جہان کوں ݙکھایا ویسے ۔ سرائیکی وسیب دے قبضہ گیر جݙاں چور بݨ تے جھنگ دے لوکاں دے سامھے کھڑسِن تاں وَل جھنگ دے لوکاں دے دِل دی عدالت آپ فیصلہ کریسی جو اساں کون ہاسے؟ اساکوں کیا بݨایا ڳے؟

میں آکھݨ چہنداں جو جھنگ ، ملتان تے سرائیکستان دے ٻئے علاقیاں دے لوکاں کوں ہک ٻئے دے قریب تھیوݨا چہیدے ۔ ہک ٻئے دے نیڑے آوݨاں چہیدے ، تخت لاہور دے حکمرانیں جھنگ دے نویں لیکے لاتے اوندا جغرافیہ وِگاٖڑئیے یا ایں آکھوں جو انتظامی طور تے ملتان دے سامھے کندھیاں اُسار ݙتن تاں جو اے لوک ہک نہ تھی سڳن ، پر جانی جدا کرݨ آلے پنجاب کوں پتہ کائنی جو جھنگ ، ملتان تے سرائیکستان دے لوک ہک ٻئے توں جدا تے وَکھ نی تھی سڳدے ، او ہوا تے خوشبو آنگے ہک ٻئے نال مِلدے رہندن تے ملدے راہسن ، سیاݨے آکھدن پاݨی کوں پھٹ نی ہوندے ، جانی جدا کراوݨ آلے ہک ݙینھ سرائیکی دھرتی توں جُدا تھی ویسن تے جھنگ اپݨے وسیب دے حصہ ہوسی تے وَل رَل تے تساں اساں گاٖوݨ تے ݙوہڑے گاٖسوں۔

سرائیکی قلم قبیلہ

میں اکثر ڳالھ کریندا راہنداں جو ’’ لکھیا لوہا ، الایا ڳوہا ‘‘ ۔ جیرھی شئے لکھت اچ آ ونڄے او لوح تھی ویندی اے ، او کݙاہیں نی مردی ، لکھسے کون؟ ظاہر او لکھسے جیرھا پڑھیا لکھیا ہوسے ، ہک اے وی ہے جو پڑھیا لکھیا تھی تے نہ لکھے تاں ول او ان پڑھ توں وی ان پڑھ اے ۔ ایجھے بندے کوں پڑھیا لکھیا جاہل آکھیا ویندے ۔ جیرھے کجھ لکھدن او وݙے لوک ہوندن ، ایں کتاب اچ کجھ ایجھے شاعر وی ہوسن جیرھے پڑھئے لکھئے نہ ہوسن ۔ و سوال پیدا تھیسے جو او تاں لکھ نی سڳدے ، انہائیں دا قلم قبیلے نال تعلق کیویں بݨسے ؟ میں آکھداں جو کیوں نہ بݨسے ؟ انہائیں دے ولوں اساں جو لکھدے ٻیٹھوں ، زندہ قوماں اپݨے ان پڑھ شاعریں دے کلام تے وی پی ایچ ڈی کرویندین ۔ میں ہک واری ول آکھداں جو پڑھے لکھئے تھی تے جیرھی نی لکھدے او ان پڑھیں دا وی اُتلا پُڑ اِن۔ سرائیکی قلم قبیلہ کیا تے کتنا وݙا ہے ؟ میں ݙس سڳداں جو ایندا کوئی انت سما کائنی میں چند ہک اہل قل دے ناں پیش کرینداں جیرھے میں سئیں دلنور نور پوری بہشتی دی غیر مطبوعہ کتاب وچوں حاصل کیتن ۔ میں ہک واری ول آکھداں جو اے ٻہوں تھوڑے ناں اِن ۔ سینکڑاں تے ہزاراں ناں رہ ڳن ، انشاء اللہ او سارے ناں سرائیکی ڈائریکٹری وچ آؤسن ۔ حالی جیرھا اکھا پُھلا ہے ایننکوں میݙے وسیب دے طالب علم قبول کرن جیرھے سکولیں ، کالجیں تے یونیورسٹیں اچ سرائیکی پڑھدن ۔

نوٹ : تھی سڳدے جو کوائف پورے نہ ہوون ، ارداس ہے جو ایں بارے ݙسیا ونڄے ، تاں جو آندے ایڈیشن وچ چنڳائی تھیوے۔

ظہور دھریجہ

سیٹھ عبید الرحمن

سرائیکی زبان تے ادب دی ترقی سانگے سیٹھ عبید الرحمن بہاولپوری ٻہوں کم کیتے ۔ سرائیکی لائبریری قائم کرݨ دے نال نال بحیثیت چیئرمین بلدیہ انہاں سرائیکی مجلس کوں قیمتی زمین دان کیتی تے سرکاری ریکارڈ اچ پہلی واری اوں جاہ کوں چوک سرائیکی دا ناں ݙتا تے چوک سرائیکی توں ریلوے اسٹیشن تئیں سڑک کوں شاہراہ سرائیکی دا ناں ݙتا ۔ سیٹھ عبید الرحمن 6 جون 1926 ء کوں بہاولپور اچ حاجی عبدالرحمن دے گھر پیدا تھئے ۔ مسلم یونیورسٹی علی گڑھ توں تعلیم حاصل کیتی ۔ انہاں سرائیکی کتاباں دے ناں تے ہک ڈائریکٹری وی مرتب کیتی ۔ ایندے نال نال انہاں ٻیاں وی کتاباں لکھیاں ، سیٹھ صاحب نثر لکھدے ہَن تے انہاں سرائیکی وسیب دے ناں تے ہِک ہفتہ وار اخبار وی شروع کیتا ہا ۔ سیٹھ عبید الرحمن دا وݙا کارنامہ بہاولپور صوبہ محاذ کوں سرائیکی صوبہ محاذ دے وچ تبدیل کرݨ ہے ۔ او پہلا موقع ہئی جݙاں سرائیکی وسیب دے لوکیں بحیثیت قوم سرائیکی زبان ادب دے حق حقوق سانگے جدوجہد دا آغاز کیتا۔

اقبال سوکڑی

سرائیکی شاعری اچ سئیں اقبال سوکڑی دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ اقبال سوکڑی اوں ویلھے توں سرائیکی لکھدے پِن جݙاں سرائیکی کوں سرائیکی نہ آکھیا ویندا ہا ۔ سرائیکی غزل کوں سنڄاݨ تے اُچا مقام ݙیوݨ اچ انہاں دا ٻہوں وݙا ہتھ اے ۔ سئیں محمد اقبال سوکڑی ‘صاحب خان ملغانی بلوچ دے گھر 5 اپریل 1938 ء کوں تونسہ دی وستی سوکڑ اچ پیدا تھئے ، محکمہ تعلیم دے وچ مدرس دی حیثیت نال خدمتاں سر انجام ݙتیاں ۔ 1958ء اچ سرائیکی شاعری دا آغاز کیتا تے ماشا اللہ ہُݨ وی لکھدے پِن ۔ آپ دے کتابیں دی تعداد ٻہوں زیادہ ہے ۔ جنہاں وچ ہنجوں دے ہار ، ݙکھ دی جنڄ ، کالے روہ چٹی برف، ورقہ ورقہ زخمی ، لیرو لیر پچھانواں ، اٹھواں آسمان، بے انت ، اقبال سوکڑی دے ݙوہڑے تے ٻیاں کتاباں شامل ہِن ۔

اسلم رسول پوری

سئیں اسلم رسول پوری سرائیکی زبان، ادب تے سرائیکی سیاست دے حوالے نال ٻہوں وݙا مقام رکھدن ۔ سرائیکی لسانیات دے حوالے نال ٻہوں کم کیتا ۔ سرائیکی زبان ، اوندا رسم الخط تے آوازاں دے نال نال تلاوڑے ، سرائیکی قاعدہ ، سرائیکی بارے سوال جواب ، سچل سر مست ، بیدل سندھی ، سرائیکی معنے دا پندھ تے ایویں ٻیاں کافی ساریاں کتاباں لکھیاں ۔ سئیں محمد اسلم رسول پوری عبدالحکیم خان احمدانی بلوچ دے گھر 20 نومبر 1941ء کوں وستی رسول پور تحصیل ڄام پور اچ پیدا تھئے تے بحیثیت مدرس خدمات سر انجام ݙیندے رہ ڳئے ۔انہاں دی تعلیم ایم اے ، ایل ایل بی ہے ۔1971ء اچ سرائیکی قلم قبیلے دے وچ شامل تھئے ۔ ریٹائرمنٹ دے بعد بحیثیت وکیل خدمات سر انجام ݙیندے پِن ۔

اشو لال

محمد اشرف المعروف اشو لال غلام محمد راں دے گھر کروڑ لعل عیسین اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی بی ایس کیتا ۔ لکھݨ پڑھݨ دا شوق شروع توں ہا ۔ 1979 اچ سرائیکی شاعری شروع کیتی ۔ چھیڑو ہتھ نہ مرلی ، گوتم نال جھیڑا، کاں وسوں دا پکھی ،سندھ ساغر نال ہمیشاںانہاں دیاں کتاباں ہِن۔اشو لال سرائیکی دے جدید لہجے دے شاعر اِن ، آپ دے کلام کوں تعلیم یافتہ لوک ٻہوں پسند کریندن ۔

رفعت عباس

غلام عباس المعروف رفعت عباس ملتان اچ ملک حسن بخش ارائیں دے گھر 7 جولائی 1957 اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے اردو کر تے لیکچرر لڳ ڳئے ۔ 1977 اچ شاعر ی شروع کیتی ۔ پڑچھیاں اُتے پُھل ، جھمری جُھم ٹرے ، بھوندی بھوئیں تے ، سنگت ویدھ ، پروبھرے ہک شہر اچوں ،عشق اللہ سئیں جاڳیا ، ایں نارنگی اندر انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔سئیں رفعت عباس نویں لہجے دے معتبر تے مہاندرے شاعر اِن ، سرائیکی کافی کوں انہاں نواں رنگ تے روپ ݙتے ۔

عزیز شاہد

معروف سرائیکی شاعر سئیں عزیز اکبر المعروف عزیز شاہد28 جولائی 1947 ء کوں معروف سرائیکی شاعر سئیں نور محمد سائل دے گھر پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1963ء اچ شاعری شروع کیتی تاں معروف سرائیکی شاعر سئیں سرور کربلائی دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دیاں احٖ تئیں ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ ڳن جنہاں اچ مݨ دریاتیں ، پُھل سرمی دے ، پݨیال ،اول ، جوڳ ،بہادر آلا ، دھمی ، سلسلے سلونی دے تے چیݨاں شامل ہِن ۔ عزیز شاہد اوں بہادر شاعر ہِن جنہاں سرکاری ملازمت تے ہوندے ہوئیں وی ضیا الحق دور اچ لکھیا ہا ’’ ہر کرسی تے کھورا چہرہ ‘ ہر چہرہ پنجابی ‘‘ ۔

شوکت مغل

پروفیسر شوکت مغل 4 جون 1947 ء کوں حسین بخش مغل دے گھر پیدا تھئے ۔ ایم اے کر تے تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1980 ء توں سرائیکی زبان و ادب دی خدمت کریندے پِن ۔ انہاں دیاں ہُݨ تئیں 60 کتاباں چھپ چکین ۔ پروفیسر شوکت مغل دا لسانیات وچ کم سب توں زیادہ اے ، انہاندیاں 60 دے لگ بھگ کتاباں شائع تھی ڳن ، جنہاں وچوں 50 لسانیات تے ہِن ، آپ دی سرائیکی خدمات تے قوم فخر کریندی اے ۔

جاوید اختر بھٹی

معروف دانشور جاوید اختر بھٹی 2 فروری 1958 ء اچ کرنل خان راجپوت بھٹی دے گھر ملتان اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے کاروبار شروع کر گھدا ۔1976 ء اچ ادبی ذوق ودھیا تاں لکھݨ شروع کر ݙتا ۔انہاں دیاں تصانیف اچ چاند کے زخم ، مگر تم زندہ رہنا، ربی ذات ، افسانے سمیت ٻیاں شامل ہِن ۔

اسلم انصاری

محمد اسلم انصاری حاجی قاسم علی انصاری دے گھر بیرون پاک گیٹ ملتان اچ 30 اپریل 1939 اچ پیدا تھئے ۔ بی اے آرنر ، ایم اے تے ول پی ایچ ڈی کیتی ۔ درس و تدریس دے شعبے نال وابستہ ہن۔ 1956 اچ شاعری شروع کیتی تے ساریں بزرگ شاعریں توں استفادہ حاصل کیتا۔ خواب و آگہی ، اقبال عہد آفریں ، نقش عہد وصال ، Kafes( ترجمہ کافیاں خواجہ فرید) انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔

صوفی نجیب اللہ نازش

سئیں صوفی نجیب اللہ نازش 1954ء اچ سئیں قادر بخش مرحوم دے گھر ڄمئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ آپ ہِک علمی ادبی گھرانے نال تعلق رکھیندن ۔ 1983ء اچ شاعری شروع کیتی تاں امیر بخش خان دانش دے شاگرد بݨیئے ۔ نازش دے ݙوہڑے ، توں تاں وفا کریں ہا ، میݙا دیس، زکریا ایکسپریس دی ٹکر، پتہ نی توں کیا ہِیں آپ دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔ صوفی نجیب اللہ نازش تے انہاندے خاندان دیاں سرائیکی واسطے عظیم خدمات ہِن ۔ انہاندے بھرا صوفی فیض محمد دلچسپ دے سینکڑاں شاگرد ہِن ، صوفی صاحب دے اپݨے وی شاگرد سو توں ودھ ڳن ، آپ سرائیکی گتی دے بے مثال شاعر ہِن ۔ ’’ توں تاں وفا کریں ہا زندگی تاں بے وفا ہے ‘‘ ٻہوں مشہور گیت ہے۔

قیس فریدی

سئیں مرید حسین المعروف قیس فریدی حاجی قطب الدین سومرو دے گھر مئو مبارک اچ پہلی دسمبر 1950 ء اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک کر تے فاضل اردو کر گھدا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1958 اچ صرف 8 سال دی عمر اچ شاعری شروع کیتی ۔ سئیں انعام اسعدی کوں استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دی تصانیف اچ ارداس ، چند سرائیکی اصلاحات و مترادفات ، پرہ باک ، نمرو، توں سورج میں سورج مُکھی ،آمشام تے گھاگھر شامل ہِن۔

حفیظ خان

سئیں حفیظ خان سرائیکی دے ٻہوں وݙے لکھاری اِن ، انہاں اپݨاں اشاعتی ادارہ ملتان انسٹیٹیوٹ آف ریسرچ وی بݨایا ہویا ہے۔ ایں ادارے سرائیکی دیاں ڈھیر ساریاں کتاباں شائع کیتن ۔ آپ سیشن جج دے منصب تے فائز اِن ۔ مصروفیت دے باوجود سرائیکی واسطے وقت کڈھیندن تے سرائیکی ماء ٻولی دی خدمت کریندن ۔ انہاں دیاں مآثر ملتان تے ٻیاں ڈھیر ساریاں تحقیقی کتاباں شائع تھی چکین ۔ سئیں حفیظ خان احمد پور شرقیہ اچ پیدا تھئے تے احٖ کل ملتان اچ سکونت پذیر ہِن ۔

شمیم عارف قریشی

سئیں شمیم عارف قریشی انگریزی پڑھیندن تے سرائیکی لکھدن ۔ انہاں دی کتاب ’’نیل کتھا ‘‘ شائع تھی چکی ہے ۔ سرائیکی زبان ‘ ادب واسطے ٻہوںخدمات اِن ۔ آپ سرائیکی ادبی تنظیم سویل دے سربراہ ہِن ۔ آپ دا تعلق ملتان نال ہے۔ آپ ڈائریکٹر کالجز وی رہ ڳن ۔

ڈاکٹر طاہر تونسوی

سئیں ڈاکٹر طاہر تونسوی سرائیکی زبان ادب دے نقاد تے محقق ہِن ، آپ دیاں ٻہوں سارایں کتاباں شائع تھی چکین ۔ آپ چیئرمین بورڈ تے مختلف کالجیں دے پرنسپل رہ ڳن ۔ سرائیکی ادبی بورڈ دے سربراہ ہِن ۔ آپ دے سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔ مختلف ملکاں وچ سرائیکی دی نمائندگی کر چکین ۔ احٖکل ملتان اچ سکونت پذیر ہِن ۔

جمیل پروانہ ، نصیر مستانہ

جمیل پروانہ نصیر مستانہ بنیادی طور تے سرائیکی گلوکار اِن ۔ پر انہاں ݙوہیں بھرانویں دا قلم نال رشتہ وی ہے ۔ انہاں سرائیکی شاعری وی کیتی اے۔ انہاں ݙوہاں بھرانواں دا تعلق احمد پور شرقیہ نال ہے ۔ انہاں دی سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔ انہاں کوں مختلف ایوارڈ وی مِل چکین پر ݙکھ دی ڳالھ اے ہے جو انہاں ݙو بھرانویں دی جوڑی ترٹ ڳئی اے تے ہِک بھرا سئیں نصیر مستانہ فوت تھی ڳن ۔

اعجاز تشنہ

سرائیکی گیت نگاری وچ سئیں اعجاز تشنہ دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ اعجاز تشنہ 1964 ء اچ رب نواز اعواݨ دے گھر بھکر اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1988 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ انہاں دے استاد ندیم بخاری تے افضل عاجز ہن ۔ انہاں ماڑا اے تاں ماڑا سہی یار جو ہے سمیت سینکڑاں گیت لکھئے تے 8 دسمبر 2016 ء کوں فوت تھی ڳئے ۔

خواجہ قطب الدین قطب فریدی

آپ دا تعلق معروف عالمِ دین خواجہ محمد یار فریدیؒ گڑھی اختیار خان دے خاندان نال ہے ۔ آپ دی ہِک کتاب بے تابی ہے ۔آپ سئیں حفیظ تائب دے شاگرد ہِن ۔ سئیں خواجہ قطب الدین فریدی سئیں دے ݙاݙا سئیں خواجہ محمد یار فریدیؒ درگاہ عالیہ گڑھی شریف سرائیکی دے ٻہوں وݙے شاعر ہِن ۔ خواجہ فرید سئیں دی کافی دے بعد خواجہ محمد یار فریدی ؒ سئیں دے کلام کوں پورے وسیب اچ محبت نال پڑھیا ویندے ۔

ڈاکٹر جگدیش چندر بترہ

ڈاکٹر جگدیش چندر بترہ مظفر گڑھ اچ سرائیکی دلیپ چند بترہ دے گھر 16 جنوری 1938 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ، ایل ایل بی کیتا تے بعد اچ پی ایچ ڈی وی کیتی ۔ وکالت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1947 ء دے ونڈارے دے بعد ہندوستان منتقل تھی ڳئے۔ 1957ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں ہیرانند سوز دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی وی ہُݨ تئیں کوئی شاعری دی کتاب سامݨے نی آ سڳی ۔

ریاض عصمت

نویں سرائیکی غزل اچ سئیں ریاض عصمت سرائیکی وسیب دا ہِک نشابُر تے وݙا ناں ہے ۔ سئیں ریاض عصمت دی کتاب’’ نشانی ‘‘سرائیکی شاعری دا ہِک معتبر حوالہ ہے ۔ چنڳا شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے انسان وی ہِن ۔ یاریں دے یار تے غریبیں دے غمخوار ہِن ۔سئیں ریاض احمد عصمت فیض محمد خان چچہ دے گھر 14 اگست 1962ء کوں تونسہ شریف اچ پیدا تھئے ۔ مہاندرے شاعر سئیں اقبال سوکڑی دے شاگرد ہِن ۔ ملازمت کریندن تے 1985 ء توں لکھدے پِن ۔ سئیں ریاض عصمت دی نویں کتاب وی آوݨ آلی ہے ۔ جیڑھی جو یقینا سرائیکی زبان ، ادب اچ ودھارے دا باعث ہوسے ۔

بشیر غمخوار

سئیں بشیر غمخوار سرائیکی مزاحمتی شاعری دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ آپ سٹیج دے وی بادشاہ ہِن ۔ سرائیکی وسیب دیاں محرومیاں بارے ٻہوں کجھ لکھئے ۔آپ دی نظم ’’ چِٹ چئی ونڄ وسدا چوٹی دا ‘‘ جیرھی جو صدر فاروق لغاری دے بارے وچ انہاں دے عہدِ صدارت اچ لکھی ڳئی ہئی پوری دنیا اچ مشہور تھئی تے ایں نظم کوں عالمی شہرت حاصل تھئی ۔ سئیں بشیر احمد غمخوار ‘ نور محمد خان چچہ دے گھر تونسہ شریف اچ پہلی اکتوبر 1951ء کوں پیدا تھئے ۔ آپ دے استاد سئیں غلام محمد شاکر تونسوی مرحوم ہَن ۔ سئیں بشیر غمخوار کوں پورے وسیب دے وچ وݙی محبت نال سݨیا ویندے ۔ انہاں احٖ تئیں کتاب نی چھپوائی پر ٻہوں سارے لوکیں کول انہاں دا قلمی کلام موجود اے ۔

ڈاکٹر اسلم عزیز درانی

سرائیکی زبان و ادب دے ودھارے اچ سئیں پروفیسر ڈاکٹر اسلم عزیز درانی دا ٻہوں وݙا ہتھ اے ۔ سِجھ دا سنیہا ، عالمی افسانے تے ٻیاں کتاباں سرائیکی وچ لکھیاں ۔سئیں ڈاکٹر محمد اسلم حیات درانی ‘ کریم داد خان درانی دے گھر ڄام پور وچ 2 اگست 1949ء کوں پیدا تھئے ۔ انہاں اردو تے تاریخ اچ پی ایچ ڈی کیتی تے 1971ء توں لکھݨ شروع کیتے ۔ ڄام پور توں ہجرت کر تے آپ ملتان آ ڳن سارے وسیب دے علمی تے ادبی حلقیں دے وچ ڄاتے سنڄاتے ویندن ۔ آپ دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔

صوفی تاج گوپانگ

سرائیکی ادیب ، دانشور صوفی تاج محمد گوپانگ 1952 اچ کوٹلی خدائی راجن پور اچ خدا بخش خان دے گھر پیدا تھئے ۔ سرائیکی ادب تے سرائیکی سیاست دے حوالے نال انہاں دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔ انہاں دی ہِک کتاب ’’ صدیں سچ اَلایا‘‘ ہے جیندے وچ دنیا دے مشہور شاعریں دے نظمیں دے سرائیکی اچ منظوم ترجمے کیتے ڳن۔ احٖ کل علیل اِن ، اللہ سئیں انہائیں کوں صحت عطا فرماوے ۔

ظفر لاشاری

سرائیکی ناول نگار سئیں ظفر محمود لاشاری 9 دسمبر 1948 ء کوں محراب والا اچ محمد ابراہیم خان دے گھر ڄمئے ۔ ایم اے ، ایم ایڈ کرݨ دے بعد مدرس دا پیشہ اختیار کیتا۔ انہاں سرائیکی ناول نگاری کوں ہِک نواں رنگ ݙتا ۔ انہاں دے ناول نازو، پہاج ٻہوں مشہور تھئے۔ ایں دے علاوہ انہاں دی سرائیکی افسانیں دی کتاب تتیاں چھانواں تے معروف سرائیکی شاعر جانباز جتوئی دے بارے ہک کتاب جانباز جتوئی شخصیت و فن وی شامل ہِن ۔ سئیں ظفر لاشاری پہلے نثر نگار ہن جنہائیں دی لکھت نال سرائیکی دے نثری ادب کوں وقار ملیے۔

حسین گوہر

حسین گوہر دا اصل ناں غلام حسین ہا ۔ آپ 1959 اچ حسین بخش کھوکھر دے گھر دیرہ غازی خان اچ ڄمئے ۔ 1977ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں سعید احمدراشد دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب ’’ فجر دا تارا ‘‘ شائع تھئی تے ٻئے کتاب نوحیں تے مشتمل ہے ، جندا ناں ’’ ام الحسینیت ‘‘ ہے ۔ حسین گوہر دا شعر زبان زد عام ہے ’’ غریب بھانویں حسین ہووے ، غریب دی ڳالھ کون سݨدے ۔ ‘‘

سید نصیر شاہ

سئیں سید نصیر شاہ 1932 ء اچ حکیم مولانا محمد امیر علی شاہ دے گھر اچ اکھ کھولی ۔ انہاں دا تعلق میانوالی نال ہا ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ کِکّر دے پُھل ( افسانے ) ، مہتاب رُتوں میں آوارگی ، موسیقی کی شرعی حیثیت، تفاسیر ابو مسلم اصفہانی ، میں میرا دل اور چاند، ہمیں سُن لو، گھر سے نکلے تو ! ، اسلام اور جنیات ،ا سلام میں خواتین کے حقوق ، عورت کی سربراہی اور اسلام ، چند شامیں فکرِ اقبال کے ساتھ شامل ہِن ۔

ڈاکٹر رب نواز کاوش

سئیں ڈاکٹر رب نواز کاوش 1953ء اچ قادر بخش خان چوہاݨ دے گھر بہاولپور اچ ڄمئے ۔ درس و تدریس نال وابستہ ہِن ۔ پی ایچ ڈی کیتی ۔ 1965 اچ شاعری شروع کیتی تے سید آلِ احمد کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب ترکہ ہے ۔ ایندے نال نال ٻہوں کتاباں شائع تھیاں ، آپ سرائیکی مجلس دے چیئرمین وی رہ ڳن ، سرائیکی نال محبت کریندن ، اردو وی لکھدن پر انہائیں دی سنڄاݨ سرائیکی حوالے نال ہے۔

ذکاء اللہ انجم ملغانی

سئیں ذکاء اللہ خان 10 فروری 1950ء اچ وستی سوکڑ تونسہ شریف اچ ڄمئے ۔ والد صاحب دا ناں سردار محمد اجمل خان ہا ۔ سئیں ذکا اللہ خان انجم ملغانی دا سرائیکی شاعری تے سرائیکی وسیب دے حقوق سانگے سیاست اچ وݙا ناں ہے ۔ انہاں ایم اے تے ایل ایل بی کیتا تے تعلقات عامہ اچ ملازم تھی ڳئے تے ڈائریکٹر دے عہدے توں ریٹائرڈ تھئے ۔انہاں 1965 ء اچ شاعری شروع کیتی تے انہاندی ہِک کتاب خواہشوں کا صحرا ہے ۔ سئیں ذکاء اللہ انجم ملغای دے ݙاݙا سئیں اسلم ملغانی سرائیک یوسیب دے ہیرو ہِن ، انہاں انگریزیں دے خلاف جدوجہد کیتی ۔ ول انگریزیں انہاں کوں جلاوطن کر ݙتا ۔ انہاں ہِک شعر لکھیا ہا جو ’’ وائے افسوس کہ بلوچی قوم میں کٹنے کے جو لائق تھے وہ سر پیدا ہوئے۔ ‘‘

امان اللہ ارشد

معروف سرائیکی شاعر سئیں امان اللہ ارشد وستی دیرہ دوست محمد ججہ عباسیاں اچ حکیم محکم الدین اعواݨ دے گھر 1972 ء اچ اکھ کھولی ۔ 1981 ء توں شاعری شروع کیتی تے معروف سرائیکی شاعر سئیں صوفی فیض محمد دلچسپ کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دیاں کتاباں اکھیں خواب جگارے ، ارشد دے ݙوہڑے ، سِک دا ساوݨ، دھمال ، تیݙیاں یاداں ، آسرا فقیریں دا ہِن۔

مظہر نیازی

محمد مظہر نیازی میانوالی اچ محمد حیات خان نیازی دے گھر 4 دسمبر 1966 ء اچ پیدا تھئے ۔ اردو ، پنجابی تے ہسٹری اچ ایم اے کیتا ۔ 1986 ء توں شاعری شروع کیتی تاں سید انجم جعفری سئیں دے شاگرد تھئے ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سُر تے تال ، ہنج دا ویݨ ، سیلاب میں آنکھیں ، دھوپ نگر میں چھاؤں ، خواب دیوار شامل ہِن ۔

مصطفی خادم

سئیں غلام مصطفی خادم دی سرائیکی شاعری دے حوالے نال خدمات کوں وساریا نی ونڄ سڳدا۔ آپ حافظ امام بخش مکول دے گھر 5 جولائی 1956ء کوں دائرہ دین پناہ پچھادی اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے سرکاری ملازم تھی ڳئے ۔ 1970ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ سئیں غلام محمد شاکر تونسوی آپ دے استاد ہِن ۔ سئیں غلام مصطفی خادم دیاں کتاباں اچ پارت، لوارلہجے، پنج کݨی ، بھانج ، خادم دے ݙوہڑے ، پورھیا شامل ہِن ۔ سئیں مصطفی خادم دا شعر ’’ ہتھ قلم تھئے تاں خادم خدا جی چھڑائے ، جی حضوری کنوں ست سلامیں کنوں ‘‘ مشہور اے۔

عبدالرشید اشتر

معروف سرائیکی شاعر سئیں عبدالرشید اشتر 1980 ء اچ شاہ صدر دین اچ اللہ ݙتہ جروار دے گھر پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2002ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے معروف سرائیکی شاعر سئیں احمد خان طارق دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاندا ہک شعری مجموعہ ’’ پکھڑو ‘‘ چھپ ڳئے ، کتاب وچ غلطیاں ٻہوں ہن ، جیندے نال پڑھݨ دا مزہ کرکرا تھی ویندے ، اشتر ٻہوں وݙا شاعر اے ، پر ایں وݙے شاعر کوں روگ کھا ڳن ۔

مسرت کلانچوی

سرائیکی لکھاری مسرت کلانچوی معروف سرائیکی ماہر تعلیم ، دانشور لکھاری سئیں دلشاد کلانچوی دے گھر 10 نومبر 1957ء اچ ڄمیاں ۔ ایم اے تاریخ اچ کیتا تے لیکچرر تعینات تھیاں ۔ انہاں اپݨے والد آنگے سرائیکی نثر اچ طبع آزمائی کیتی تے مختلف کتاباں لکھیاں ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ اُچی دھرتی جھکا آسمان ، ݙکھن کناں دیاں والیاں ، سنجھ صباہیں ، مکی مدنی ، تھل مارو دا پینڈا شامل ہِن ۔ انہاں دی کہانی اچ سرائیکی وسیب دی تریمتیں دا ݙکھ واضح ہے ۔ مسرت کلانچوی دے گھر آلے سئیں اسلم ملک ٻہوں وݙے صحافی ہِن ، امروز اچ کم کریندے رہ ڳن ، امروز دی محبت اچ اپݨے پُتر دا ناں امروز رکھیا ۔

گلشاد قادری

سئیں گلشاد قادری دا اصل ناں فیض بخش ہے ۔ محمد یار نون دے گھر چاہ مانجھی والا شجاع آباد اچ 1924 ء اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول زمیندارہ شروع کیتا ۔ نعت خوانی دا شوق شروع لا توں ہا ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ مدنی دے سہرے ( حصہ دوم ) ، مدنی دے سہرے ( حصہ سوم ) ، دیوان گلشاد ، انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔ آپ دی آواز وی ݙاڈھی چنڳی اے تے آپ دی مولود خوانی کوں لوک ݙاڈھا پسند کریندن ۔

ارشاد امین

سرائیکی دانشور، صحافی تے لکھاری ارشاد احمد امین عطا محمد پہوڑ دے گھر 25 دسمبر 1960 ء اچ چاچڑاں شریف اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1974 ء اچ نثر لکھݨ شروع کر ݙتی ۔ انہاں دی کتاب پارلیمنٹ بک ہے ۔ انہاں سرائیکی اخبار سڄاک ، سرائیکی رسالے وی شائع کیتے تے سرائیکی ماء ٻولی سانگے ٻہوں کم کیتا ۔

سعید احمد شیخ

شیخ سعید احمد لودھرں اچ 2 جون 1973 ء کوں شیخ محمدعبداللہ دے گھر پیدا تھئے ۔انگریزی ادب تے مطالعہ پاکستان اچ ایم اے کیتا ۔ سی ایس ایس دا امتحان پاس کر تے وزارت اطلاعات اچ ملازمت کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ افسانے پارت، استاد دلیندے ، فریدی وظائف ، خواجہ فرید شاعری دا ہک وݙا تجزیہ ، جہان فرید شامل ہِن ۔ سئیں شیخ محمد سعید احمد دا فریدیات تے اردو ‘ انگریزی تے سرائیکی وچ کم لازوال تے بے مثال اے ۔ آپ سرائیکی ، اردو رسالہ فرید نامہ شائع کریندے رہ ڳن ۔ سرائیکی واسطے آپ دی خدمات قابلِ قدر ہِن ۔

نصیر سرمد سائروی

دیرہ اسماعیل خان توں تعلق رکھݨ آلے معروف شاعر نصیر الدین 1948 اچ فتح محمد التمش دے گھر پیدا تھئے ۔انہاں دا قلمی ناںنصیر سرمد سائروی ہے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔  1960 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں ݙو کتاباں سوجھلا تے دامان ہِن ۔ سئیں نصیر سرمد سائروی خیبرپختونخواہ اچ سرائیکی دا جھنڈا اُچا کیتا۔ جھوک دیرہ اسماعیل خان اچ لکھدے رہ ڳن ، اساں جݙاں جھوک دیرہ اسماعیل خان توں شروع کیتا تاں ٻہوں خوش تھئے تے روز تشریف گھن امدے ہن۔

سعید اختر سیال

11 ستمبر 1964 ء کوں محمد رمضان سیال دے گھر ڄمݨ آلے سعید اختر سیال ایم ایس سی صحافت تے ایم بی اے بینکنگ اچ کیتی تے بنک اچ نوکری کر گھدی ۔ 1984ء اچ شاعری شروع کیتی تے نصیر سرمد سائروی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں ݙو کتاباں دیرا سندھ کنارے ( 1992 ) ، تے وساکھ ( 2000 ء ) تے عالمی افسانیں دا ترجمہ رنگولی ہِن ۔ سعید اختر سیال تے عباس سیال دیاں سرائیکی واسطے دیرہ اسماعیل خان اچ ٻہوں خدمات ہِن ۔

محمد رمضان شاہ شاد گیلانی

محمد رمضان شاہ گیلانی دا قلمی ناں شاد گیلانی ہا ، جولائی 1950 ء اچ سید عبدالقادر شاہ گیلانی دے گھر شجاع آباد اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ایل ایل بی کر تے سرکاری ملازم تھئے ۔ 1975 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ ہاں دے ٻیرے ، ملتان سے مانٹریال ( سفر نامہ ) انہاں دیاں ݙو کتاباں ہِن ۔

اصغر ندیم سید

معروف شاعر ، لکھاری اصغر ندیم سید غلام اکبر شاہ سبزواری دے فرزند ہِن ۔ 14 مئی 1949ء کوں ملتان اچ ڄمئے ۔ ایم اے اردو کیتا تے 1970 اچ شاعری وی شروع کیتی ۔ جنگل کے اس پارجنگل ، طرزِ احساس، آدھے چاند کی رات ، دریا ، زمین زاد کا افق انہاں دی تصانیف ہِن ۔

حاجی احمد نواز سومرو

حاجی احمد نواز سومرو حاجی عاشق محمد سومرو دے گھر 1953 اچ اکھ کھولی ، تجارت دے پیشے نال وابستہ رہ ڳئے ۔ سرائیکی تحریک نال منسلک ہِن تے سرائیکی حقوق سانگے جنگ لڑدے پِن ۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے فدا ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔حاجی احمد نواز سومرو سرائیکی شاعر ہووݨ دے نال نال سرائیکی اڳواݨ ہِن تے سرائیکی صوبے سانگے جدوجہد کریندن ۔

غلام مصطفی مستو

معروف سرائیکی شاعر غلام مصطفی مستو غلام قاسم بلوچ دے گھر وستی مہاراں موضع لٹکراں اچ پہلی نومبر 1959 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت دے پیشے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1985 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شاکر شجاع آبادی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ سرائیکی گیت نگاری اپݨی مثال آپ اِن ، سادہ تے خالص لوظ آپ دے گیتیں دی سنڄاݨ اِن ۔

وسیم ممتاز

وسیم ممتاز معروف شاعر سئیں ممتاز العیشی دے فرزند ہِن ۔ 21 مارچ 1956ء اچ ملتان اچ پیدا تھئے ۔ ایل ایل بی کیتا تے وکالت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اپݨے والد صاحب ممتاز العیشی دی شاگردی اختیار کیتی ۔ اڄݨ تئیں انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

مشتا ق کھوکھر

معروف ادیب مشتاق کھوکھر 11 اگست 1946 ء کوں ملتان اچ محمود احمد کھوکھر دے گھر پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ، تجارت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ انہاں 1989 ء اچ شاعری شروع کیتی ، فدا ملتانی دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

صابر چشتی

صابر چشتی دا اصل ناں محمد صابر ہا ۔ 15 مارچ 1969 ء اچ چوک منڈا تھل اچ غلام رسول پنوار دے گھر پیدا تھئے ۔ سرائیکی تے انگلش اچ ایم اے کیتا ۔ صحافت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1979 ء اچ شاعری شروع تھی ڳئے ۔ مرحوم دیاں سرائیکی صحافت واسطے وی ٻہوں خدمات ہِن ، آپ دی سرائیکی کتاب وی شائع تھئی اے ۔

اسلم میتلا

سئیں محمد اسلم میتلا جہانیاں ضلع خانیوال اچ ملک شیر محمد میتلا دے گھر 1951  ء اچ ڄمئے ۔ بی اے ایل ایل بی کر تے وکالت دا پیشہ اختیارکر گھدا ۔ بعد اچ جج بݨ ڳئے ۔ 1975 ء توں ادب نال شغف تھیا تاں لکھݨ شروع کیتا۔ انہاں دی ہِک کتاب لعل سرائیکی دے سامݨے آئی اے جیں اچ سرائیکی دے وݙے ادیباں ، شاعراں بارے خاکے شامل ہِن ۔

پروفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی

پروفیسر ڈاکٹر مقبول حسن گیلانی سید عبدالقادر شاہ گیلانی دے گھر شیخ پور شجرا شجاع آباد اچ 10 اپریل 1962 ء اچ پیدا تھئے ۔ سرائیکی ، اسلامیات ، فارسی ، پنجابی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ بعد اچ پی ایچ ڈی وی مکمل کیتی ۔ 1980 ء اچ ادبی ذوق ودھیا تاں لکھݨ شروع کیتا ۔ انہاں دی شاعری دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی پر نثری کتاب اچ قرآن مجید کے سرائیکی تراجم ، سرائیکی زبان و ادب ایک تاریخ ، ایک جائزہ شامل ہِن ۔

اکرم میراݨی

معروف دانشور اکرم میراݨی احمد یار خان میراݨی دے گھر لیہ اچ پہلی جون 1957ء اچ پیدا تھئے ۔ایم ایس سی کر تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ پاکستان ثقافت اور انقلاب ، سرائیکی دیس ، گریٹر تھل ، ملتان کے بالمیکی ، ماحولیات اور اخلاقیات ، لیہ کی ہندو برادری انہاں دیاں مشہور تصانیف ہِن ۔ پروفیسر اکرم میرانی سرائیکی وسیب دے حق حقوق سانگے اخباریں اچ لکھدے راہندن ۔

خورشید ملک

سئیں خورشید ملک موضع سہو والا ضلع لیہ اچ ملک فتح محمد سیہڑ دے گھر یکم اکتوبر 1957 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے جرنلزم کر تے ریڈیو نال منسلک تھی ڳئے ۔ریڈیو پروڈیوسر توں ترقی کریندیں کریندیں ڈی جی ریڈیو دے عہدے تے تعینات تھی ڳن۔

اسلم جاوید

اسلم جاوید چوہدری فضل الٰہی راجپوت دے گھر ملتان اچ پہلی اکتوبر 1948 ء کوں اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی۔ میکوں آکھ نہ پنج دریائی ، ست سرائی انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

خالد اقبال

احمد بخش شیخ دے گھر قصبہ بنڈی تحصیل تونسہ اچ 24 نومبر 1963 ء کوں خالد اقبال اکھ کھولی ۔ ایم اے اردو کیتا تے ریڈیو پاکستان تے پروڈیوسر بݨ ڳئے ۔ انہاں دی شاعری د ے استاد رفعت عباس ہِن ۔ پچھلے سال انہاں پی ایچ ڈی وی مکمل کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ کھمبیاں کھمب کھنڈائے ، پئی وڳے ہک نئیں ، سنہیڑ وچوں سونہہ، کویلی دی کاوڑ شامل ہِن ۔ایں دے علاوہ انہاں دیاں نثر دیاں کتاباں وی ہِن ۔

راہی گبول

سئیں راہی گبول دا اصل ناں غلام حسین ہے ۔ حاجی سوݨ خان گبول دے گھر پہلی دسمبر 1952ء اچ بھونگ شریف اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1990 کنوں افسانہ نگاری تے ناول نگاری اچ اپݨی قلم آزمائی کیتی ۔ انہاں دیاں ہُݨ تئیں ڈھیر ساریاں کتاباں آ ڳن ۔ جنہاں اچ ناول بھاڳ سہاڳ ، کونج ، سڄݨ دشمن تے افسانے دیاں کتاباں جگر دے پھٹ ، ݙکھیں وات شامل ہِن ۔ ایندے نال نال سئیں راہی گبول تے انہاندے سنگتی سئیں قاصر فریدی مرحوم دیاں سرائیکی تعلیم سانگے خدمتاں بے مثال تے لا جواب اِن ۔ انہاں پہلی توں اٹھویں تک دیاں سرائیکی کتاباں لکھیاں ۔

م ی قیصرانی

محمد یار قیصرانی 1945ء اچ قادر بخش قیصرانی دے گھر کوٹ قیصرانی تونسہ شریف اچ پیدا تھئے ۔ اکنامکس اچ ایم اے کر تے ملازمت شروع کیتی ۔ آپ معروف سرائیکی دانشور تے شاعر ہن پر انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ البتہ انہاں نثر وچ ٻہوں کم کیتے تے انہاندی کتاب وی ہِے ۔ م ی قیصرانی مرحوم کوں اپݨی دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت ہئی ،سرائیکی دے خلاف کوئی لوظ وی نہ سݨدے ہن۔

منظور آفاقی

سئیں منظور احمد آفاقی عبدالحمید ارائیں دے گھر 10 مارچ 1948ء اچ ڄمئے ۔ اسلامیات اچ ایم اے تے فاضل درس نظامی کیتا ۔ 1970ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں بیدل حیدری تے عبدالواحد ندیم کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ لاریب فیہ تے کلید فرید آپ دیاں کتاباں ہِن ۔ایندے علاوہ مذہبی کتاباں وی آپ دا ٻہوں ہِن ، منظور آفاقی سئیں علامہ نسیم طالوت دے ݙوہڑے ہِن تے قرآن مجید تے اوندا سرائیکی ترجمہ آپ دی آواز اچ ریکارڈ شدہ تے وسیب ٹی وی چینل توں چلدے ۔

رشید عثمانی

سئیں رشید عثمانی 15 اگست 1941ء کوں خیر پور ٹامیوالی اچ ریاض رحمانی بلوچ دے گھر پیدا تھئے ۔ فاضل اردو کیتا تے محکمہ لیبر اچ ملازم تھئے ۔ اکھیںدے جڳارے ، میں مٹی میں سونا، نورِ برحق ، خواب وچ دریا دریا ہے راستے میں انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔ خیر پور ٹامیوالی اچ ایں خاندان دیاں سرائیکی واسطے ٻہوں خدمتاں ہِن ، وسیب دے سارے لوک سئیں رشید عثمانی دے ابا سئیں ریاض رحمانی دا ناں ٻہوں ادب نال چیندن ۔

اصغر ہینڈل

سرائیکی مزاحیہ شاعری اچ اصغر ہینڈل دا ناں سب توں اُچا ہے ۔ آپ3 فروری 1982ء اچ سئیں جان محمد کھوسہ دے گھر شاہ صدر دین بستی ڈھو اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1998ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں سئیں سعید احمد راشد دے شاگرد تھی ڳئے ۔ انہاں دی ہِک کتاب’’ پروتھا بھت ‘‘ شائع تھئی ہے جیڑھی ٻہوںزیادہ مشہور تھئی اے ۔ مزاحیہ شاعری وچ سئیں اصغر ہینڈل دا ٻہوں وݙا ناں ہے ۔

علامہ مغفور سعیدی

سئیں حافظ محمد بشیر احمد المعروف مغفور سعیدی 1953ء اچ میاں اللہ ڈتہ دے گھر موضع چیلے واہݨ کہروڑ پکا اچ ڄمئے ۔ درس نظامی کیتا ۔ 1993ء اچ شاعری شروع کیتی ، ارشد خامر کوں استاد بݨایا ۔ آپ ہُݨ تئیں نعتیہ کتاباں ݙو درجن توں ودھ مرتب کر چکئے ہِن ۔ آپ دیاں اپݨیاں نعتاں کتاباں کونین دا والی تے کونین دی شاہی شائع تھی چکی ہے ۔ سرائیکی نعتیہ ادب واسطے آپ دیاں خدمات ٻہوں زیادہ ہِن سرائیکی نعتیہ کلام دا مرتب شدہ کتاباں وی انہاں دیاں ٻہوں ہِن، ایں حوالے نال آپ کوں سارے وسیب دے وچ ٻہوں وݙا مقام حاصل اِے ، آپ قرآن مجید دا سرائیکی ترجمہ وی لکھدے پن۔

منظر تونسوی

سئیں منظر تونسوی دا اصل ناں محمد رمضان ہے ۔ اللہ بخش کھوکھر دے گھر تونسہ شریف اچ 1956 ء اچ ڄمئے ۔ 1970 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حسین شاہد سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ سئیں منظر اکھیں توں نابینا ہن تے انہاندا سرائیکی قطعہ ’’ اکھیں کرماں ماریاں اکھیں ، کہیں توں ڳیا ہِن واریاں اکھیں ، میں تاں منظر ݙیکھ نی سڳدا ، تئیں ݙو ݙیہدن ساریاں اکھیں ‘‘ ݙاڈھا مشہور اے ۔

مالک اشتر

سئیں مالک اشتر سید عباس رضا دے گھر 21 اکتوبر 1978ء کوں منگروٹھہ شرقی اچ سید عباس رضا دے گھر ڄمئے ۔ ایم اے تے بی ایڈ کیتا ۔ 1993ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں سرور کربلائی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ لہندی شام ، ہوا دے ہتھ تے انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

اے بی عاصم

اے بی عاصم دا اصل ناں اللہ بخش ہے۔ آپ محمود خان جروار بلوچ دے گھر چاہ گاجری والا اچ 15 جنوری 1949ء کوں ڄمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ شاعری دا شوق 1986ء اچ تھیا تے احمد خان طارق سئیں دے شاگرد تھئے ۔ سِک دا سانوݨ آپ دی کتاب ہے۔ سئیں احمد خان طارق دے کلام تے انہاں کوں عام کرݨ اچ سئیں اے بی عاصم دا ٻہوں وݙا ہتھ اے ۔

عشرت لغاری

شفقت حسین المعروف عشرت لغاری چوٹی زیریں اچ غلام سرور لغاری دے گھر 1959ء اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں پڑھ تے روزی روٹی دے سلسلے اچ ملازمت شروع کر گھدی ۔ 1978ء اچ شاعری شروع کیتی تے سرور کربلائی دے شاگرد بݨئے ۔ عشرت لغاری سٹیج دے بادشاہ اِن ، انہاندے پھݨ دا انداز نویکلا ہے ۔ جݙاں سوہݨی دھر نال سرائیکی پڑھدن تاں دل کریندے بندہ سݨے ٻیٹھا ۔

محمد رمضان طالب

محمد رمضان طالب بھٹی 19 اپریل 1953ء کوں دیرہ غازی خان اچ پیدا تھئے ۔ والد صاحب دا ناں محمد بخش بھٹی ہا ۔ اسلامیات اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1950 اچ شاعری شروع کیتی تے نور محمد سائل سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ آپ فرید رنگ دے ناں تے سرائیکی رسالہ شائع کریندے رہ ڳئے ، کئی کتاباں وی لکھیاں ، سرائیکی دی محبت انہائیں دی گھٹی اچ ہئی، چنڳے شاعر ہووݨ دے نال نال چنڳے تے بھلے مانس آدمی وی ہَن ۔

فرید ساجد

سئیں غلام فرید ساجد دیرہ غازی خان اچ پاندھی خان لغاری بلوچ دے گھر پہلی اپریل 1974ء اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ مارچ 1996ء اچ شاعری شروع کیتی تاں محمد اکرم قریشی سئیں دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ چنتے ، بھوئیں تراماں ، موتی ، سرورِ کائنات انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔فرید ساجد اپݨے استاد دی فکر کوں اڳوں تے ودھاوݨ سانگے کم کریندے راہندن تے علم عروض دے نال نال ادبی تنقید وی آپ دا موضوع اے ۔

ساقی سمینوی

ساقی سمینوی دا اصل ناں خادم حسین ہے ۔الٰہی بخش بلوچ دے گھر 4 اپریل 1952ء اچ ڄمئے تے ایف اے تئیں تعلیم حاصل کر تے مدرس دا شعبہ اختیار کیتا۔ 1985 اچ شاعری شروع کیتی تے سعید احمد راشد دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔زلفیں دی چھاں ، خالی جام تے ساقی سمینوی دے ݙوہڑے انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

دلبر مولائی

دلبر حسین مولائی کھوسہ پہلی مارچ 1969ء کوں شیر محمد کھوسہ دے گھر ڄمئے ۔ ایم اے ایم ایڈ کر تے درس و تدریس دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1992ء اچ شاعری شروع کیتی تے اکرم قریشی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ وسیبی سخن ور ( حصہ اول ) ، وسیبی سخنور ( حصہ دوم ) ، گفتارِ دلبر ، سرائیکی ترجمہ دعا ، کمیل ، نقشِ کمال ، یادگاراکرم دے ناں توں کتاباں لکھیاں ۔ سئیں دلبر مولائی دا سرائیکی زبان واسطے ٻہوں کم اے ، سوہݨی لائبریری بݨائی ہوئی اے ، اپݨی ماء ٻولی سرائیکی نال ٻہوں محبت کریندن ۔

احسان چنڳواݨی

احسان چنڳواݨی ، غلام سرور خان چنڳواݨی دے گھر موضع پائیگاں دیرہ غاز یخان اچ 20 فروری 1971ء اچ پیدا تھئے ۔بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ سئیں احسان چنڳواݨی سرائیکی اخبار تے سرائیکی رسالہ شائع کریندن ۔ سرائیکستان دا نقشہ وی آپ بݨائے تے سرائیکی دی جنگ لڑݨ اچ ہمیش اڳوں ہوندن ۔

افضل ندیم افضل

سئیں افضل ندیم افضل چوہدری الٰہی بخش راجپوت دے گھر 10 جون 1958ء کوں ڄمئے ۔ میٹرک تئیںتعلیم حاصل کیتی۔ 1960ء اچ شاعری شروع کیتی تے زوار سلیم نصرت دے شاگرد بݨئے ۔ ہُݨ تئیں ڈھیر ساریاں کتاباں مرتب کر چکین ۔سئیں افضل ندیم افضل سئیں دلنور نور پوری آنگے سرائیکی کوں عام کرݨ تے سرائیکی کتاباں ہر جاہ پُڄاوݨ وچ اپݨا کردار ادا کریندے پِن ، سرائیکی ماء ٻولی دے سچے محب تے سچے پسارو اِن ۔

اعجاز ڈیروی

محمد اعجاز اُترا المعروف اعجاز ڈیروی دیرہ غازی خان اچ ملک نور احمد دے گھر 13 جون 1938ء اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا۔ 1961اچ ادبی ذوق ودھیا تاں سید شفقت کاظمی مرحوم دے شاگرد تھئے ۔ اکھاݨ، تابِ سخن ، زخمِ آرزو ، کلہیپا انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔ سئیں اعجاز دیروی ٻہوں چنڳے شاعر تے لکھاری ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳے خوش نویس وی ہن ، انہاں ڈھیر ساریاں سرائیکی کتاباں کتابت کر تے انہاں کوں عام کرݨ اچ اپݨا کردار ادا کیتا ۔

عنایت اللہ المشرقی

عنایت اللہ مشرقی ڈاکٹر گل محمد انصاری دے گھر 1967ء اچ پیدا تھئے ۔ بی فارمیسی کیتی تے کاشتکاری دا پیشہ اختیار کیتا۔ سرائیکی سیاست اچ ٻہوں ایکٹو کردار ادا کریندے پِن ۔عنایت اللہ مشرقی سرائیکی ادب نال محبت کرݨ دے نال نال سرائیکی سیاست وی کریندن ، مختلف جماعتیں اچ رہ چکین اڄکل سرائیکستان ڈیموکریٹک پارٹی نال ہِن تے اپݨی رہائش جام پوروں ملتان منتقل کر گھدی اے ۔

صادق کاشف بزدار

صادق کاشف بزدار محمد حسن خان بزدار دے گھر سکھاݨی والا اچ 25 اپریل 1952ء کوں ڄمئے۔ اسلامیات تے سیاسیات اچ ایم اے کیتا ۔درس و تدریس دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف شاعر سئیں سید محسن نقوی دے شاگرد بݨئے ۔ انہاں دی تصانیف اچ آس کے جگنو ، سرخاب دے پَر ، تاب صادق ، سینے چترے لاتھن، کاشف دے ݙوہڑے، لوں لوں کھیݙ دھمال ، سناٹے کی شکست ،سُول سوائے شامل ہِن ۔

جمشید کمتر رسول پوری

جمشید احمد المعروف کمتر رسول پوری جام پور دی وستی رسول پور اچ 20 نومبر 1950ء کوں حاجی عطا محمد احمدانی دے گھر ڄمئے۔ انجینئرنگ دا ڈپلومہ کیتا تے ملازمت اختیار کیتی ۔ 1960 ء اچ لکھݨ پڑھݨ دا سلسلہ شروع کیتا ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سرائیکی سمل ، سکھ سوجھلا، پاندھی ٹردا جُٖل شامل ہِن۔سئیں جمشید کمتر رسول پوری دا سرائیکی واسطے ٻہوں کمک اے ، ݙینھ رات سرائیکی سوچیندن تے سرائیکی لکھدن ، ملازمت توں ریٹائرمنٹ دے بعد انہاں سرائیکی دا کم ودھا گھدے ۔

ایوب احمد دھریجہ

ایوب احمد دھریجہ یکم جنوری 1977ء کوں دھریجہ نگر اچ ڄمئے ۔ ایم اے سرائیکی کیتا تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 15 اگست 2013ء کوں فوت تھی ڳئے ۔ ایوب دھریجہ دی کتاب ’’دل تانگھ تانگھ اے ‘‘ وفات دے بعد شائع تھئی۔ ایم اے سرائیکی ہن تے دھریجہ نگر دی سرائیکی اکیڈمی دے ذریعے ڈحیر سارے طالب علمیں کوں سرائیکی پڑھائی ۔ ایوب دی بے وقت موت نال سرائیکی دا قومی نقصان تھئے ۔

نور تھہیم

نور احمد المعروف نور تھہیم ایڈوکیٹ خانپور اچ منظور احمد تھہیم دے گھر 2 جنوری 1963ء کوں پیدا تھئے ۔ایم اے سرائیکی تے ایل ایل بی کیتا تے وکالت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے پر سرائیکی زبان ادب واسطے اپݨے کم کار کوں نِت جاری رکھیا ۔ سرائیکی دے بہترین افسانے لکھئے ، وکالت توں پہلے آپ مدرس ہَن انہاں سرکاری سکول اچ وی طالب علمیں کوں سرائیکی ماء ٻولی دے سبق پڑھائے تے سندھی تے بنگالی استاد وانگے اپݨے سرائیکی استاد ہووݨ دا ثبوت ݙتا۔

صوفی یار محمد بے رنگ

صوفی یار محمد بے رنگ خانپور اچ محمد سونہارا بھٹی دے گھر 1940ء اچ ڄمئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1965 ء اچ محمد نواز خوشتر دی شاگردی شاعری شروع کر ݙتی ۔ دیوانِ بے رنگ تے ٻیاں ڈھیر ساریاں کتاباں چھپ چکین ۔ سئیں صوفی محمد یار بے رنگ دے پُتر وی اپݨے والد دے نقشِ قدم تے سرائیکی دی ٻہوں خدمت کریندے پِن ۔

مسعود اشعر صدیقی

مسعود اشعر صدیقی چاچڑاں شریف اچ در محمد اعوان صدیقی دے گھر 25 دسمبر 1958ء اچ ڄمئے ۔ ایم اے تے بی ایڈ کر تے در س و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1974 ء اچ شاعری شروع کیتی تے خلیق ملتانی مرحوم دے شاگرد بݨ ڳئے ۔ انہاں دی تصانیف اچ زخم سوچیں ، زہر لہجے شامل ہِن ۔سئیں مسعود اشعر صدیقی جھوک دے ایڈیٹر دی حیثیت نال اساݙے کٹھے ٻہوں عرصہ کم کریندے رہ ڳئے ۔ سرائیکی نال محبت کرݨ آلے انسان اللہ سئیں انہاں دی مغفرت فرماوے ، ݙاڈھے چنڳے آدمی ہَن ۔  

راشد عزیز بھٹہ

راشد عزیز بھٹہ 3 اکتوبر 1974 ء کوں عبدالعزیز درخواستی دے گھر محلہ خواجگان خانپور اچ ڄمئے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ راشد عزیز بھٹہ جھوک نال وابستہ رہ ڳئے تے سرائیکی واسطے ٻہوں کم کیتا ۔ انہاندے خلاف پنجاب حکومت تے پولیس دی طرفوں مقدمے وی درج تھئے پرچے کٹیئے ڳئے ، پولیس تشدد وی کیتا ، ول وی او خانپور تھاݨے سرکاری دیواریں تے لکھ امدے ہن ’’ اساں باغی تخت لاہور دے ‘‘ ۔

شیما سیال

شمیم اختر المعروف شیما سیال 1951 ء اچ قاضی واحد بخش مرحوم دے گھر اللہ آباد اچ پیدا تھین۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1976 ء اچ ادب نال ڳانڈھا جڑیا تاں لکھݨ شروع کیتی ۔ شیما سیال ٻہوں چنڳے افسانے لکھئے ، شیما سیال دی شادی سرائیکی ادب دے ایڈیٹر عمر علی خان بلوچ نال تھئی تے اوندے وچوں اولاد وی ہے ۔ شیما سیال سرائیکی قلم قبیلہ دا ہِک ٻہوں وݙا ناں ہے ۔

عبدالستار زائر

عبدالستار زائر دا تعلق نواں کوٹ توں ہے تے ذات بھٹی ہے ۔ قاصر جمالی دی شاگردی اختیار کر تے شاعری شروع کیتی ۔ عبدالستار زائر سرائیکی نال بے پناہ محبت کرݨ آلا شاعر اے ، سرائیکی دے ناں تے وکیا ہوئے ، غریب مزدور اے پر سرائیکی جتھ آوے سرائیکی کٹھ میل ہووے یا مشاعرہ ، ہر جاہ تے پُڄ ویندے ۔ سرائیکی تحریک اچ اوندا ٻہوں وݙا ناں تے وݙا مقام اے ۔

اشرف دھریجہ

محمد اشرف دھریجہ دھریجہ نگر خانپور اچ خان محمد دھریجہ دے گھر 11 نومبر 1972ء اچ ڄمئے ۔ ایف اے کر تے محنت مزدوری شروع کر ݙتی ۔ 1989 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں امان اللہ ارشد دے شاگرد بݨ ڳئے ۔کئی راز ہوسے ،تسی اکھ ، تیݙے عشق نچایا انہاں دی تصانیف ہِن ۔اشرف دھریجہ شاعری دے میدان اچ ٻہوں کم کریندے پے ہن پر اینکوں روڳ کھا ڳئے تے شاعری دا پندھ کاݨا کر کھڑے ، عاجز دھریجہ آنگے اشرف دھریجہ وی اپݨا ڈھیر سارا لکھیا ہویا کلام ونڄا تے گنوا کھڑے ۔

رفیق ساحل

رفیق ساحل بھٹہ واہن اچ منظور احمد دے گھر 1970 اچ پیدا تھئے ۔ گلوکاری تے شاعری دا شوق شروع توں ہا ۔ 1985 ء اچ باقاعدہ سئیں قیس فریدی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ نروار ، کھل لُٹ گھدا ہے، بُٖݙدا ساحل ،غریبِ کربلا، کربل دا مسافرا نہاں دی تصانیف اچ شامل ہے۔ رفیق ساحل ٻہوں چنڳا شاعر ہووݨ دے نال نال ٻہوں چنڳا گلوکار تے ٻہوں چنڳا موسیقار وی ہے ۔ سرائیکی ماء ٻولی نال بے پناہ محبت کریندے ۔ انہاں دا لکھیا ہویا گیت اساں لوک سرائیکی ، ساݙی جھوک سرائیکی سارے جڳ جہان اچ مشہور ہے ۔ رفیق ساحل دیاں سرائیکی واسطے بے پناہ خدمات ہِن ۔

سعید ثروت

سئیں سعید ثروت دا اصل ناں سعید الحسن ہے تے سہجہ تحصیل خانپور اچ حافظ محمود الحسن ارائیں دے گھر 1985 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2007 اچ شاعر ی شروع کیتی تے قاصر جمالی دے شاگرد بݨ ڳئے ۔سونے دا سجھ انہاں دی کتاب ہے ۔ سعید ثروت اپݨی نکی عمراں اچ وݙی شاعری کریندن ۔

غلام مرتضیٰ اݨ کھٹ

غلام مرتضیٰ اݨ کھٹ نبی بخش بھٹہ دے گھر 1968 اچ ڄمئے آپ دا تعلق وستی بھٹہ موضع ٹانوری اللہ آباد لیاقت پور نال ہے ۔ 2000 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کتاب اچ سچ کوں مرچاں ، ہاں دے ٻیرے شامل ہِن ۔

شبنم اعوان

شبنم اعوان دا اصل ناں عابدہ پروین ہے ۔ رحیم یارخان اچ ملک دین محمد اعوان دے گھر 15 نومبر 1959ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1978 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ روحانی استاد حضرت غلام فرید ؒ کوں منیندن ۔ انہاں دی تصنیف غم معتبر ، اے مونجھ شالا مُکھ ونڄے تے بوچھݨ شامل ہِن ۔

احسن فریدی

احسن فریدی 14 اپریل 1975ء کوں وستی نریجہ سلطان پور اچ غلام نبی دے گھر ڄمئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ معروف سرائیکی فلم ڈائریکٹر ہِن ۔ 1990 اچ شاعری شروع کیتی تے امان اللہ ارشد دے شاگردی حاصل کیتی ۔ چیریوں اکھ ، ساݙی عید نئیں تھئی شامل ہِن ۔ انہاں سرائیکی فلم سازی دے ذریعے سرائیکی ماء ٻولی دی ٻہوں خدمت کیتی اے ۔

داؤد اشراق

داؤد اشراق دا اصل ناں دادو رام ہے ۔ 1967 اچ من سُکھ بالاچ دے گھر وستی دریشک موضع واہی حضرت مڈ بھورا اچ ڄمئے ۔ْ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پیشے دے اعتبار نال درزی ہِن ۔ 1998 اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی تے شاعری شروع کیتی ۔

اجمل ساجد

معروف سرائیکی گلوکار اجمل ساجد جندو پیر کمال اچ 14 اگست 1978ء کوں رسول بخش سراہ دے گھر پیدا تھئے۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری دا شوق بچپن توں ہا ۔ 1995 ء شاعری وی شروع کر ݙتی تے امیر بخش خان دانش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ معروف سرائیکی گلوکار شہزاد ہ آصف علی گیلانی توں گلوکاری دے گُر سکھئے ۔ سئیں اجمل ساجد اپݨی ماء دھرتی ، اپݨی مٹی تے اپݨے وسیب نال ٻہوں محبت کریندن تے اپݨی آواز اچ سرائیکی ترانے ریکارڈ کرا تے سرائیکی ماء دھرتی دی محبت دے حوالے نال ٻہوں چنڳا ریکارڈ بݨائے۔

گل زیب خاکوانی

معروف صحافی ، دانشور گل زیب حسن خان 10 جولائی 1972ء اچ بہاولپور اچ محمد اشرف خان خاکوانی دے گھر پیدا تھئے ۔ ایم اے اردو کیتا تے صحافت دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1986ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ اپݨی والدہ فرزانہ شیرانی ، خالد احمد کوں اپݨا استاد منیندن۔ حالی تئی انہاں دی کوئی تصنیف سامݨے نی آئی ۔

بشیر احمد آزاد

معروف شاعر سئیں بشیر احمد آزاد موضع رنگ پور تحصیل و ضلع بہاولپور اچ 11 دسمبر 1952 ء کوں رحیم بخش پنوار دے گھر پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت کر گھدی ۔ 1973 اچ خدا بخش دلشوق دی شاگردی اختیار کر تے شاعری شروع کر گھدی ۔ انہاں دی تصنیف اچ آکڑ دے نال ٹردے شامل ہے ۔

امرت جوڳی

سرائیکی شاعر سئیں امرت جوڳی دا اصل ناں غلام حیدر ہے ۔ 1972 اچ غلام سرور چوہان دے گھر پیدا تھیوݨ آلے غلام حیدر پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1990ء اچ امان اللہ ارشد دی شاگردی اختیار کر تے شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ امرت جوڳی سرائیکی ماء دھرتی نال محبت توں مشہور ہِن ، ایندے نال او ایں سانگے وی مشہور ہِن جو نانگ ڳل وچ پا تے مشاعرہ پڑھدن ۔

حضور بخش مجنوں

حضور بخش مجنوں 1940 ء اچ غلام قادر خان پنوار دے گھر وستی گرواں اچ ڄمئے۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ ٻہوں سوہݨی آواز دے مالک ہَن ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی تے معروف نعت خواں سئیں مولوی نور محمد صابر مبارک پوری ؒ دی شاگردی اختیار کیتی ۔ دسمبر 2016ء کوں اپݨے خالقِ حقیقی نال ونڄ ملیئے ۔

بشیر احمد بھائیہ

یکم ستمبر 1949ء کوں چنی گوٹھ اچ سردار احمد خان بھائیہ دے گھر ڄمݨ آلے بشیر احمد ایم اے ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1975 ء اچ ادب دا ذوق پیدا تھیا تے سرائیکی زبان و ادب دی خدمت شروع کر ݙتی ۔ سرائیکی قواعد تے زبان دانی انہاں دی ہِک تصنیف ہے ۔

فیضی شجراء بہاولپوری

فیضی شجراء بہاولپوی دا اصل ناں عبدالمالک ہے  ۔ نذر حسین دے گھر 1968 ء اچ ڄمئے ۔ آپ دا تعلق احمد پور شرقیہ نال ہے ۔ ایم اے سرائیکی ، ایم اے تاریخ تے مطالعہ پاکستان کیتا ۔ پیشے دے لحاظ نال مدرس ہِن ۔ 1988ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے ارشد خامر بہاولپوری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی تصیف سرائیکی خزانہ اچ سرائیکی وسیب دیاں 1800 توں ودھ علمی ،ادبی ، تاریخی معلومات ہِن ۔

ملک ممتاز زاہد

معروف لکھاری ، دانشور تے شاعر سئیں ملک ممتاز احمد زائد ملک محمد رمضان چنڑ دے گھر واہی حسین اچ 15 اپریل 1954 ء اچ اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ ایندے نال نال ڈرامہ نگاری تے ریسرچ اچ اپݨے فن دا مظاہرہ کیتا تے شہرت حاصل کیتی ۔ 1975 اچ شاعری شروع کیتی تے حافظ بشیر نورک اللہ آبادی ، فیض محمد دلچسپ ، سفیر لاشری ، خواجہ پرویز دے شاگرد بݨئے ۔ کئی ڈرامے لکھئے جیں دی وجہ توں انہاں کوں ڈھیر ساری شہرت ملی ۔

جمشید کلانچوی

معروف سرائیکی لکھاری سئیں جمشید کلانچوی عطا محمد دلشاد کلانچوی دے گھر 6 مارچ 1953 ء اچ ڄمئے ۔ ایم اے سیاسیات کیتا ۔ سرائیکی ادب دی ڈھیر ساری خدمت کیتی ۔ 1973 اچ ادب دا شوق تھیا ۔ انہاں دی ہِک تصنیف سرائیکی ناول ہے جیں دا ناں جھوکاں تھیسن آباد ول ہے۔

فدائے اطہر

فدائے اطہر غلام نبی خان ڈاہر دے گھر بہاولپور اچ 13 مئی 1945 ء اچ ڄمئے ۔ اردو تے پنجابی اچ ایم اے کیتا تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1965 ء توں لکھݨ پڑھݨ شروع کیتا ۔ رمجھول ، نویکلی سرائیکی اردو ڈکشنری ، سوہݨے دا خلق، کوڑا خواب ، خواباں وچ خیال ، قاسم جلال فن و شخصیت ، ہیر رانجھا انہاندی تصانیف ہِن ۔

فدا حسین شہباز

سئیں فدا حسین شہباز 1958 ء اچ محمد نواز رند بلوچ دے گھر موضع بیلداراں چنی گوٹھ اچ ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1978 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی فیض محمد دلچسپ دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی کتابیں اچ میم کریم دے ݙوہڑے، زلف ملوک ، مٹھا محمد ؐ شامل ہِن ۔

دلشاد محور

14 مارچ 1982 ء کوں ملک اللہ بخش ارائیں دے گھر ڄمݨ آلے سئیں محمد دلشاد محور میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1999 ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہک کتاب جیندا ناں سوچ صنم دی ہے ۔

تنویر سحر

تنویر احمد خان سحر 22 دسمبر 1954 ء کوں عبدالمجید خان یوسفزئی دے گھر احمد پور شرقیہ اچ ڄمئے ۔ اسلامیات ، تاریخ اچ ایم اے کیتا تے بنک اچ ملازمت اختیار کر گھدی ۔ 1970 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ نقوی احمد پوری مرحوم دی شاگردی اختیار کیتی ۔ تاریاں بھریا آسمان انہاں دی ہِکا تصنیف ہے۔

نواز فرید خان ڈاہر

نواز فرید خان ڈاہر موضع فخر آباد اچ 2 جنوری 1965 ء اچ ڄمئے ۔ آپ دے والد دا ناں در محمد خان ݙاہر ہے ۔ ایف اے کیتا تے پرائیوٹ نوکری شروع کر گھدی ۔ 1985 ء اچ دلنور نور پوری کوں استاد بݨا تے شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ آپ سوہݨی آواز دے مالک وی ہِن ۔

ملک غلام محمد واصف

ملک غلام محمد واصف ملک خدا بخش دے گھر دیرہ نواب صاحب اچ 1924 ء اچ ڄمئے ۔ نعت خوانی کریندن ۔ دیوانِ واصف انہاں دی ہِکا تصنیف ہے ۔

لیاقت چولستانی

لیاقت چولستانی چک نمبر 59 تحصیل یزمان اچ 1959 ء اچ ڄمئے ۔ انہاں دے والد دا ناں غوث بخش ہے ۔ گلوکاری دا شوق شروع توں ہا ۔ شاعری دا شوق وی لڳ ڳیا 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

طاہرہ سوز

طاہرہ سوز میاں محمد عمر شہبازی جتوئی دے گھر 20 اگست 1954 ء کوں ڄمئے ۔ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔طاہرہ سوز مرحومہ دا تعلق سرائیک یقاعدہ لکھݨ آلے قاضی خاندان نال ہا ۔ سرائیکی نال ٻہوں محبت کرݨ آلی خاتون ہَن ، دیرہ غازی خان دے جھوک میلیں اچ شریک تھیندے ہَن ۔

صابرہ شاہین ڈیروی

دیرہ غاز یخان اچ الٰہی بخش کھوہاوڑ دے گھر اکھ کھولݨ آلی صابرہ شاہین ایم اے اردو کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1985 اچ شاعری شروع کیتی تے وحید تابش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

حمید اصغر شاہین

سئیں حمید اصغرشاہین فضل احمد خان سیہڑ دے گھر دسمبر 1937 ء اچ ڄمئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1956 ء اچ لکھت دا آغاز کیتا ۔ انہاں دی کتاب وی شائع تھئی ، جھوک وچ آپ دے کالم وی شائع تھیندے رہ ڳن ۔

سعیدہ افضل

سعیدہ افضل خان یکم نومبر 1945 ء کوں محمد افضل خان دے گھر ڄمین۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔

جاوید احسن

سئیں جاوید احسن خان یکم دسمبر 1948 ء کوں پیدا تھئے ۔ والد صاحب دا ناں احمد خان سدوزئی ہے ۔ ایم اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے نیشنل سنٹر اچ آفیسر لڳ ڳگئے ۔ اٹھویں جماعت کنوں شاعری شروع کیتی ۔ جمالِ صحرا ، تاریخ ثقافت، ضلع دیرہ غازی خان تے سرائیکی ثقافت انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

سید ریاض جاذب

سید ریاض حسین جاذب سید پیرݨ شاہ دے گھر پیدا 9 مئی 1959ء کوں پیدا تھئے ۔ میانوالی نال تعلق ہے ، میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کر گھدا۔ شاعری دا شوق شروع لا توں ہا ۔ ݙیوے دی لو ، روشنی کنوں ݙر لڳدے انہاں دیاں تصانیف ہِن ۔

سید عاصم رضا

سید عاصم رضا بخاری 10 جون 1971 ء اچ ڄمئے ۔ اردو ، ایجوکیشن تے پنجابی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1985 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ تے نور احمد غازی کوں استاد بݨایا ۔ ہک رسالہ ماہنامہ شعور وی کڈھیا جیڑھا ٻالیں دا علمی تے ادبی رسالہ ہے۔ تعلق میانوالی نال ہے۔

طاہر عشرت بخاری

یکم جون 1968ء کوں ڄمݨ آلے طاہر عشرت بخاری دا اصل ناں سید طاہر حسین ہے آپ دا تعلق میانوالی توں ہے ۔ 1990 اچ شاعری د ا آغاز کیتا ۔ انہاں دی تصانیف اچ قرطاس و قلم کی دنیا ، سارے رنگ محبت کے ، چاندنی تالاب میں ، نکلے تیر تلاش میں شامل ہِن ۔

مظفر مگسی

مظفر مگسی ناظم حسین خان مگسی دے گھر 10 اپریل 1948ء کوں ڄمئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول کاشتکاری نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1984 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا۔ انہاں دی ہک کتاب قومی غلامی دے پندھ شائع تھئی ہوئی ہے۔ مظفر مگسی سرائیکی اڳواݨ ، سرائیکی دانشور تے ٻہوں وݙے سوجھواݨ ہِن ، سرائیکی واسطے انہاندیاں خدمتاں بے مثال ہِن ۔

تسلیم فیروز

محمد تسلیم فیروز دیرہ اسماعیل خان اچ استاد محمدا شرف اعوان دے گھر 1954 ء اچ ڄمئے۔ بی اے ،بی ایڈ کر تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1965 اچ شاعری شروع کر تے احسان دانش تے خلیل رامپوری دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِکا کتاب لہو کی خوشبو ہے ۔

اعجاز راہی

محمد بخش لنگاݨہ دے گھر 1963 اچ ڄمݨ آلے محمد اعجاز راہی موسیقی دی دنیا دا ہک وݙا ناں ہِن ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء اچ شاعری وی شروع کیتی تے عبدالواحد عباسی کوں استاد بݨایا ۔ موسیقی دی دنیا اچ اپݨے فن دا مظاہرہ کریندے پِن ۔

آزاد شاہ

سید غلام اکبر آزاد شاہ معروف سرائیکی شاعر ہن ۔ سلطان پور اچ سید لعل شاہ بخاری دے گھر 1941 ء اچ پیدا تھیء ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حیدریتیم ؔ دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ عشق دے مئے ، آزاد شاہ دے ݙوہڑے انہاں دی تصانیف ہِن ۔

شاہد نجمی

شاہد نجمی دا اصل ناں غلام اکبر ہے ۔ لڈݨ میلسی اچ محمد بخش مگسی بلوچ دے گھر یکم اپریل 1955 ء کوں پیدا تھئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت نال منسلک تھی ڳئی ۔ 1984 ء اچ شاعری شروع کتیی ۔ منظور حسین اسد دے شاگرد ہِن ۔

سعید نوشاہی

سعید احمد نوشاہی محمد دین نوشاہی دے گھر 6 جون 1964 ء اچ ڄمئے ۔ انٹرنیشنل ریلیشنز اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1991 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دے استاد فاروق روکھڑی ، جناب اللہ بخش یاد ہِن ۔ ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

شہزاد جعفری

شہزاد جعفری درہڑ واہݨ تحصیل میلسی اچ میاں اللہ ݙیوایا وریا دے گھر پہلی جون 1963 ء اچ ڄمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے سرکاری ملازم تھی ڳئے ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ ڈاکٹر منظور حسین اسد انہاں دے استاد ہِن ۔

رجب بلال

رجب علی بلال دے والد دا ناں اللہ ݙتہ راجپوت ݙا ہا ہے۔ او 12 مئی 1964 ء اچ ڄمئے ۔ میٹرک دے بعد ڈی ایچ ایم ایس کیتا تے شعبہ میڈیکل نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1988 اچ شاعری شروع کیتی ، ضمیر حسین ضمیر انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب لباں تے جام سامݨے آئی اے ۔

محمد حسین غمگین

محمد حسین غمگین بندلا تحصیل نور پور اچ حاجی شیر محمد اعوان دے گھر پیدا تھئے ۔ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری نال شغف ہا 1973 ء توں شروع کیتی ، منظور راہی مرحوم انہاں دے استاد ہِن ۔

ناظم اقبال ناظم

ناظم حسین ناظم جوئیہ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ مدرس دے شعبے نال وابستہ ہِن ۔ 1995 ء توں شاعری شروع کیتی تے تھل دے واسی انہاں دی ہِک کتاب ہے ۔

سالک سودھوی

سالک سودھی دا اصل ناں ملک سکندر حیات ہے ۔ 13 مئی 1963 ء کوں سودھی زیریں وادی سون سکیسر تحصیل و ضلع خوشاب اچ ڄمئے ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں محمد حیات بھٹی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہِک کتاب سوچ سمندر ہے ۔

امجد بلوچ

محمد اعجاز المعروف امجد بلوچ نبی بخش خان سانگھی دے گھر 1956 ء اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1983 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں احمد خان طارق سئیں کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دی ہِک کتاب تھل دا بوچھݨ ہے ۔

ملک مہدی حسن عامر

ملک مہدی حسن عامر 10 اکتوبر 1975 ء کوں سونا خان کھواوڑ دے گھر رنگ پور بھگور نور پور تھل اچ ڄمئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے مدرس دا شعبہ اختیار کر گھدا ۔ 1992 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں مظہر بُخاری دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے کائنی ہئی ۔

عابد حسین ثاقب

عابد حسین ثاقب رنگ پور بھگور نور پور تھل اچ محمد شیر لاشاری بلوچ دے گھر 5 جنوری 1985 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر ݙتا۔ 2002 ء اچ شاعری شروع کیتی تے مہدی حسن عامرؔ کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

محمد بخش آزاد لنگڑیال

محمد بخش المعروف آزاد لنگڑیال ماسٹر غلام نبی لنگڑیال دے گھر رنگ پور بگھور تحصیل نور پور تھل اچ یکم مئی 1972 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1988 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف سرائیکی شاعر مشتاق سبقت کوں اپݨا استاد بݨا گھدا۔ انہاں دی کوئی کتاب نی چھپی ۔

محمد علی سفری

محمد علی سفری 18/W-B وہاڑی اچ ملک سکندر لنگڑیال دے گھر 1965 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ، ڈرائیوری دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے ضمیر حسین ضمیر دے شاگرد بݨ ڳئے ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

ضمیر حسین ضمیر

ضمیر حسین ضمیر ماڑی وسیراں وہاڑی اچ اللہ ݙتہ خان وسیر دے گھر 15 اپریل 1963 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے اچ تعلیم چھوڑ ݙتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے غلام حیدر مستانہ تے عابد حسین تمیمی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہِک کتاب نکھڑی کوئل چھپی اے ۔

نذیر ڈھالہ خیلوی

سئیں نذیر احمد ڈھالہ خیلوی غلام حسین راں دے گھر اگست 1947 ء بھکر اچ پیدا تھئے۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے 1964 ء اچ شاعری شروع کیتی تے نذر حسین ارشاد جھنڈیر عباسی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی ہِک کتاب ’’ درسال ‘‘ سامݨے آئی اے ۔

غلام حُر خان

غلام حُر خان وستی کنڈانی بھکر اچ محمد افضل خان کنداݨی بلوچ دے گھر 16 نومبر 1942 ء اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول ماء پیو نال زمیندارہ شروع کر ݙتا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں ارشاد جھنڈیر دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔پوتھی تے کچھی سونے دی پچھی انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

استاد اعجاز

استاد اعجاز خانسر ضلع بھکر اچ احمد خان حمداݨی بلوچ دے گھر 24 اکتوبر 1940 اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1960 اچ شاعری شروع کیتی ۔

ملک سونے خان بیوسؔ

ملک سونے خان بیوس حاجی ملک دولت خاں راں دے گھر 1940 اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1957 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سید ظفر شاہ ظفر کوں اپݨا استاد بݨا گھدا۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

آڈھا خان

ملک آڈھا خان ملک شیر محمد دے گھر 4 اپریل 1944 ء اچ پیدا تھئے ، درس و تدریس دا شعبہ اختیار کر گھدا ۔ انہاں دی ہِک کتاب سسی سامݨے آئی اے ۔

شہزادہ آصف علی گیلانی

معروف سرائیکی شاعر تے گلوکار آصف علی گیلانی کرم حسین شاہ گیلانی دے گھر ٹبی سیداں جہان پور جلال پور پیر والا اچ 1968 اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک اچ تعلیم چھوڑ ݙتی تے گلوکاری شروع کر ݙتی ۔ 1993 ء اچ شاعری دا شوق تھیا تاں صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں مشہور کتاباں اچ ٹھرکی مزاج ، عاشق مزاج ، آصف دے ݙوہڑے شامل ہِن ۔

شاکر شجاع آبادی

شاکر شجاع آبادی دا اصل ناں محمد شفیع ہے ۔ مولوی اللہ یار سیال دے گھر چاہ ٹبے والاشجاع آباد اچ 1955 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول شاعری شروع کیتی ۔ 1986 اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ خواجہ غلام فرید کوریجہ کوں اپݨا روحانی استاد میندن۔ پیلے پتر، پتھر موم ، لہو دا عرق، کلام شاکر، شاکر دے ݙوہڑے ، ملدے خدا مدینے ، ٻلدیاں ہنجوں ، پتہ لڳ  ویندے ، گلاب سارے تمہیں مبارک شامل ہِن ۔

غضنفر مہدی

ڈاکٹر غضنفر مہدی منشی محمد روخان بہار ملتانی دے گھر ملتان اچ پیدا تھئے ۔ پی ایچ ڈی کیتی تے ملازم تھی ڳئے ۔ ڈاکٹر غضنفر مہدی اسلام آباد اچ سرائیکی وسیب دے حقوق سانگے جدوجہد کریندن ۔

سحر سیال

سحر سیال دا اصل ناں ثمینہ سحر ہے ۔ ملتان اچ غلا م محمد سیال دے گھر 15 جون 1967 ء اچ ڄمین ۔ بی اے دے بعد ایم اے اردو کیتا ۔ 1980 اچ شاعری شروع کیتی تے معروف سرائیکی شاعر رفعت عباس دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ ترامے دا شہر تے اکھیں خوشبو خواب انہاں دیاں ݙو کتاباں ہِن۔

خوشحال ناظر

سئیں خوشحال ناظر دیرہ اسماعیل خان اچ گل محمد میمن دے گھر 1978 اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1998 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تاں دلاور فگار کوں اپݨا استاد بݨا گھدا ۔ شاعری دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی۔

ڈاکٹر طاہر اعواݨ

محمد سلیم طاہر اعواݨ ملک رانجھو اعواݨ دے گھر دیر اسماعیل خان اچ 1967 اچ پیدا تھئے ۔ ماسٹر تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1978 اچ شاعری شروع کیتی ۔ استاد غلام محمد قاصر، الطاف صفدر کوں استاد بݨایا ۔

عابد حسین ظامی

عابد حسین ظامی شیر محمد بھٹی دے گھر لاڑ اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول دکانداری شروع کر گھدی ۔ 2006 ء اچ شاعری شروع کیتی تے دلنور نور پوری سئیں کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ عشق دیاں چاٹاں انہاں دی ہِک کتاب ہے ۔ عابد ظامی دے بھرا مرحوم غلام مصطفی چور وی ݙاڈھے چنڳے شاعر ہَن ۔

سلیمان سہو

محمد سلیمان سہو کھو ساجھا تھل اچ امام بخش دے گھر یکم جنوری 1985 اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی اے فنانس کیتا ۔  1999 اچ شاعری شروع کیتی ۔

شفقت بزدار

شفقت بزدار دا اصل ناں غلام یحییٰ خان ہے ۔ آپ وستی بزدار تونسہ اچ غلام رسول خان بزدار دے گھر 14 اکتوبر 1956 اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے ، ایم ایڈ کیتا تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ 1973 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں اقبال سوکڑی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کتاب اچ نونہہ سس دا جھیڑا، نکھیڑے، کرینہہ دا قرض شامل ہِن ۔

کوثر ثمرین

کوثر ثمرین مظفر گڑھ اچ خضر حیات خان بلوچ دے گھر 16 نومبر 1962 ء اچ ڄمین ۔ ایم اے اردو کر تے براڈ کاسٹنگ دے پیشے نال منسلک تھی ڳیاں ، چھی سال دی عمراں توں شاعری شروع کیتی تے سارے سینئر شاعریں توں اصلاح گھدی ۔ خوشبو بھریاں چھانواں ، سفر میری محبت کا ، ابریشم ، روپ نگر کی کہانی ، نِما نِما سیک ، معجزہ غم ، تیرے نا م انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

فہد قتالپوری

فہد قتالپوری دا اصل ناں اختر عباس ہے ۔ عبدالحکیم اچ محمد رفیق بھٹی دے گھر 8 جولائی 1976 ء اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ہیئر ڈریسر بݨ ڳئے ۔ 1992 اچ شاعری شروع کیتی تاں قمر قتالپوری دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ پتݨاں تے ٻیڑی ، انیر جوانی دا ، یاداں ، دلاسے انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

قاسم سندیلہ

ملک غلام حیدر سندیلہ دے گھر 1970 اچ جلال پور پیر والا اچ پیدا تھیوݨ آلے ایم قاسم سندیلہ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر گھدا ۔ 1997 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تاں سئیں احمد خان طارق دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

سید مظہر علی تابش

سئیں سید مظہر علی تابش دیرہ اسماعیل خان پیر سید خیر محمد شاہ دے گھر 1971 اچ پیدا تھئے ۔ایم اے اردو کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1987 اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ ٹھیڑیاں ، مکل وادھ انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

محمد وزیر خان

محمد وزیر خان وزیر علیزئی حق نواز خان علیزئی دے گھر ملتان اچ 22 فروری 1942 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے ، ایم ایڈ ، ڈی آئی ایل کیتا تے ملازمت شروع کر گھدی ۔ 1965 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ سرائیکی زبان واسطے آپ دیاں ٻہوں خدمات ہِن ۔

محمد قاسم رضا

قاسم رضا دا اصل ناں قاسم عباس ہے ۔قادر پور راں اچ خادم حسین پٹخانہ دے گھر 2 مارچ 1975 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے قاسم رضا بی اے تے CT عربی فاضل کیتا تے ول صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ روزنامہ خبریں وسیب سنگ دے انچارج تے ریڈیو پاکستان دے صدا کار ہِن ، سرائیکی وسیب خصوصاً شوبز دے حوالے نال سب توں زیادہ مضمون لکھئے ۔

مختار انجم مراد آبادی

مختار انجم مراد آباد اچ محمد نواز بھٹہ دے گھر 10 ماچ 1964 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ کریندن ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی تے بشیر مونس دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

رمضان دانش

ملک محمد رمضان دانش حاجی غلام سرور گوراہا دے گھر پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے تجارت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ ملک صادق حسین صادق کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

منیرݨ بلوچ

منیر احمد خان بلوچ المعروف منیرݨ بلوچ خان خدا بخش خان دے گھر چاہ بلو چوالہ جلال پور پیر والا اچ یکم جنوری 1972 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1990 اچ شاعری شروع کیتی تاں شاکر شجاع آبادی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ اکھریں دے پُھل ، پیار دے پاندھی انہاں دیاں کتاباں ہِن ۔

حمید الفت

حمید الفت ملغانی الٰہی بخش ملغانی بلوچ دے گھر قصبہ سوکڑ تونسہ اچ 15 اکتوبر 1959 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایم اے لائبریری سائنس ، ایم اے سرائیکی کیتی تے ہُݨ پی ایچ ڈی وی مکمل کیتی ۔ گورنمنٹ کالج لیہ اچ لائبریرین ہِن ۔ 1979 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اقبال سوکڑی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ سرائیکی واسطے ٻہوں کم کریندن تے ہر سال سرائیکی ادب دا جائزہ لکھدن ۔

ریاض باکھری

چوک باکھری آباد مظفر گڑھ اچ غلام عباس باکھری دے گھر 1979 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے ریاض حسین المعروف ریاض باکھری انقلابی شاعری اچ ہِک وݙا ناں ہے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول تجارت دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1998ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ سئیں صادق حسین صادق انہاں دے استاد ہِن ۔ سرائیکی مزاحمتی شاعری اچ آپ دا ٻہوں وݙا ناں ہے ، انقلابی کلام سݨا تے سٹیج اَتے مشاعرہ لُٹ گھندن ۔

مزار خان

سئیں مظہر نواز خان لاشاری المعروف مزار خان اللہ یار خان دے گھر 20 ستمبر 1948 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے ، ڈی آئی بی بی کیتا ۔ 1975 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اشو لال ، فدا حسین گاݙی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی تصنیف اچ پاݨی نال کہاݨی شامل ہِے ۔

قاسم سیال

سئیں غلام قاسم سیال مہر احمد بخش سیال دے گھر ٹھٹھ گورمانی اچ 14 اکتوبر 1952 ء اچ پیدا تھئے ۔ایم اے کر تے ملازمت کر گھدی ۔ انہاں دی تصانیف اچ دھی دھرتی دی تے ٻیاں کتاباں شامل ہِن ۔ سئیں قاسم سیال دی سرائیکی واسطے ٻہوں خدمات ہِن ۔

مشتاق احمد سبقت

مشتاق سبقت خیر محمد چانڈیو بلوچ دے گھر چا ہ کھجی والا محمود کوٹ اچ 8 ستمبر 1964 ء اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔1978 اچ شاعری شروع کیتی ۔ عاشق کھنڈویا انہاں دے استاد ہِن ۔ کھیݙ قلندر دی ،بازاں دی جھٹ، سبقت دے ݙوہڑے ، تیکھے تیر انہاں دیاں مشہور کتاباں ہِن ۔

سجاد حیدر پرویز

سجاد حیدر پرویز چغتائی 28 اگست 1961 ء اچ چاہ حیدر والا تھاݨہ دراہمہ ڈی جی خان اچ پیدا تھئے ۔ پنجابی تے سرائیکی اچ ایم اے کیتا تے ول لیکچرر لڳ ڳئے ۔ اردو اچ پی ایچ ڈی وی مکمل کر گھدی ۔ 1975 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ فقیر نور جعفری ، کیف انصاری انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دیاں ڈھیر ساریاں نثری کتاباں سامݨے آ چکین ۔

محمد رزاق بزمی

امیر خان سندھڑ دے گھر چک نمبر 170/W-B میلسی اچ 14 مئی 1982 ء اچ ڄمݨ آلے محمد رزاق ایم اے کیتا ۔ تے ول زمیندارہ شروع کر گھدا۔ 2000 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شہزادہ آصف علی گیلانی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ا نہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

عبدالغفار نادم

عبدالغفار نادم حاجی غلام حسین راں دے گھر 15 فروری 1965 ء اچ موضع نوڑبہ میلسی اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1989 اچ شاعری شروع کیتی تاں فاروق روکھڑی ، اقبال سودائی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

دلزیب شجاع آبادی

دلزیب شجاع آبادی دا اصل ناں محمد شریف ہے۔ موضع کوٹلی نجابت تحصیل شجاعباد اچ خان محمد ڄٹو دے گھر 17 مئی 1972 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے دلزیب شجاع آبادی ایف ایس سی کیتی تے ول زمیندارہ شروع کیتا ۔ 1990 ء اچ شاعری شروع کیتی تے شاکر شجاع آبادی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

فدا ملتانی

فدا حسین المعروف فدا ملتانی محمد شفیع بھٹی دے گھر شریف پورہ ملتان اچ 26 دسمبر 1965 ء اچ پیدا تھئے ۔ایف اے فاضل اردو کر تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ مئی 1987 ء اچ شاعری شروع کیتی تے خادم ملک ملتانی مرحوم دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ اُکرس ، غازِ محمدی انہاں دیاں تصانیف ہِن ۔

شاہینہ خان

شاہینہ خان اللہ ݙیوایا رند بلوچ دے گھر روہیلانوالی اچ 1982 ء اچ ڄمی۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ڳئی ۔ 2000 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ پیار دی چھاں انہاں دی مشہور کتاب ہِے ْ

طفیل بلوچ

محمد طفیل بلوچ دیرہ اسماعیل خان اچ رحیم بخش خان بلوچ دے گھر 15 اپریل 1962ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے کر تے سرکاری ملازم تھئے تے بعد اچ ایم اے سرائیکی وی کر گھدا ۔1988 اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں نصیر سرمد تے سئیں حبیب فائق کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک سرائیکی گیتیں دا مجموعہ ہنجو تھئے سمندر سامݨے آئی اے ۔

اقبال بانو

حاجی ملک عاشق محمد دے گھر 15 جولائی 1961ء کوں ملتان اچ ڄمݨ آلی اقبال بانو ایم اے اردو تے ول ایل ایل بی کیتا ۔ انہاں دی تصانیف اچ دل تانگھ تانگھ اے ، کچ دے کھݙوݨے ، موڑ مہاراں شامل ہِن ۔

غزالہ خاکوانی

ڈاکٹر غزالہ تبسم محمد یوسف خان دے گھر پیدا تھیاں ۔ ایم بی بی ایس کر تے نشتر ہسپتال اچ ڈاکٹر دے پیشے نال منسلک تھی ڳیاں ۔ انہاں دی کوئی تصنیف سامݨے نی آئی ۔

شاہد عطا مقدس

شاہد عطا مقدس عطا محمد دے گھر 2 فروری 1963 ء اچ پیدا تھیاں ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

عارض بخاری

عارض بخاری دا اصل ناں سید عبدالعزیز شاہ ہا ۔ سید احمد شاہ بخاری دے گھر کلانچ والا موضع مہاراں اچ 1956 ء اچ پیدا تھئے تے میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں سید احمد حسن پرسوز بخاری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب پا جھاتی اپݨے اندر وی  تے ٻیاں شامل ہے ۔

اصغر گیلانی

سئیں اصغر گیلانی یکم اپریل 1966 ء اچ اکبر علی شاہ دے گھر لاڑ اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیںتعلیم حاصل کیتی ۔ 1989 اچ شاعری دا ذوق ودھ ڳیا ۔ اصغر شاہ دے ݙوہڑے انہاں دی ہِک کتاب ہے۔

ڈاکٹر اظہر علی

ڈاکٹر اظہر علی ولد محمد شفیع بھٹی 10 جون 1962 اچ خانیوال ریلوے کالونی اچ پیدا تھئے ۔ ایم بی بی ایس کر تے محکمہ صحت اچ میڈیکل آفیسر بݨ ڳئے ۔ 1995 ء اچ شاعری کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ جھاتی ( سرائیکی نظماں ) ، پھول کہاں مرجھاتے ہیں ( اردو غزل ) شامل ہے۔ ماء ٻولی پنجابی اے پر ڈاکٹر اظہر علی سرائیکی نال وی ٻہوں محبت کریندن تے سرائیکی وچ لکھدے وی ہِن ۔

نسیم علی پوری

سئیں نسیم علی پوری دا اصل ناں غلام اکبر خان ہے ۔ آپ چاہ حسݨ والا علی پور اچ میاں الٰہی بخش خان گبول بلوچ دے گھر 1948 ء اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1965 ء اچ شاعری دا ذوق ودھ ڳیا تے انہاں دے استاد سئیں جانباز جتوئی ہِن ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ نسیم علی پوری دا چھیکڑی عمراں اچ بینائی دا مسئلہ تھی ڳیا ۔ انہاندا نظر دے بارے ݙوہڑہ ’’ نظر نظر وچ نظر کیتی نہیں نظریاں تئیں جہاں نظراں ‘‘ ݙاڈھا مشہور ہا ، ٻہوں چنڳے شاعر تے ٻہوں چنڳے انسان ہِن ۔

الٰہی بخش سودائی

سئیں الٰہی بخش خان سودائی دیرہ اسماعیل خان اچ غلام نبی بخش کاسرا دے گھر 1945 ء اچ پیدا تھئے ۔ ݙو جماعتاں پڑھیاں ۔ زرگری دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1958 اچ شاعری شروع کیتی ۔ سید صادق حسین جرات انہاں دے استاد ہِن ۔انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔ الٰہی بخش سودائی دے گیت ماہی دا رومال رنگ ساوا پیلا لال توں سرائیکی جھنڈا بݨایا ڳیا ۔

محمد علی اطہر

محمد علی اطہر محمد عبدالرحمن بڈھاݨ دے گھر دیرہ اسماعیل خان 31 مارچ 1946 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ گلوکاری دا پیشہ اختیار کیتا۔ 1965 ء اچ ذوق ودھیا تاں سید ڈاکٹر اقبال شاہ دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔

صدیق اڄݨ

محمد صدیق المعروف صدیق اڄݨ وستی ورانی شریف رحیم یار خان اچ عبدالوہاب اُڄݨ دے گھر یکم جنوری 1967 ء اچ پیدا تھئے ۔ قرآن شریف حفظ کیتا ۔ 1990 اچ ادبی ذوق ودھ ڳیا ، نثر لکھݨ شروع کر ݙتی ۔ انہاں ہک سرائیکی فلم وی ڈائریکٹ کیتی جیں دا ناں روہی دی راݨی ہے ۔ سرائیکی فلم سازی اچ سئیں صدیق اڄݨ دی ٻہوں خدمات اِن ، سرائیکی ماء ٻولی دے دیوانے ہِن ۔

فرحت نواز

فرحت نواز ‘ ڈاکٹر محمد نواز بھٹی جام پور اچ 17 جون 1958 ء کوں پیدا تھئے اکنامکس تے انگلش اچ ایم اے کیتا تے لیکچرر تعینات تھی ڳئے ۔ انہاں دیاں تصانیف اچ چوݨویاں نظماں غزلاں تے پندھیڑے شامل ہِن ۔

امداد اللہ امداد

رحیم یارخان اچ اللہ ݙتہ ملک دے گھر 1968 اچ پیدا تھیوݨ آلے امداد اللہ امداد مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1982 ء اچ شاعری شروع کیتی تے افضل عاجز دے شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ کجھ تاں ٻولو، پیر انگاریںتے ، سیاݨاں تھیویں ہا ، نیناں دے تیر ،عشق دی بھاہ ، میں دل وچینداں ، عشق کڈھاوے دھاڑاں ، دل ہک شیشہ ، امداد دے قطعے ، امداد دے ݙوہڑے شامل ہِن ۔

قاصر فریدی

قاصر فریدی دا اصل ناں فیاض حسین ہے ۔ فدا حسین خان کورائی بلوچ دے گھر دیرہ شمس رحیم یارخان اچ 28 فروری 1957 ء اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے درس و تدریس دا شعبہ اختیار کیتا ۔ سرائیکی نثر نگاری اچ ناں بݨایا ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سانول ( ناول ) ، جوان تاں ݙیکھ ( خاکے ) ، کوجھے مور مکالمے شامل ہِن ۔ قاصر مرحوم دیاں خدمتاں کوں ہمیش یاد رکھیا ویسی ۔

جام ایم ڈی گانگا

معروف ادیب ، شاعر ،دانشور سئیں جام ایم ڈی گانگا دا اصل ناں محمد دین گانگا ہے ۔ گانگا نگر اچ جام بہار گانگا دے گھر 1967 ء اچ اکھ کھولی ۔ ایم اے اکنامکس کر تے زمیندارہ کریندن ۔ 1993 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ سِک عربی دی ، سرائیکی تے انگریزی شامل ہِن ۔جام ایم ڈی گانگا ادیب ، شاعر تے صحافی ہووݨ دے نال نال سرائیکی اڳواݨ وی ہِن ۔ اردو اخبار تے جھوک  آپ دیاں تحریراں اکثر چھپدیاں راہندن ۔

دلشاد سلطان پوری

نذیر احمد المعروف دلشاد سلطان پوری حاجی خیر محمد نریجہ دے گھر وستی نریجہ سلطان پور رحیم یارخان اچ 1954 اچ پیدا تھئے ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1988 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے امان اللہ ارشد دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دیاں کتاب اچ عاشق دی کوک ، پُسیے پاند شامل ہِن ۔

طاہرہ انمول

طاہرہ کنول انمول صوفی جند وݙا ارائیں دے گھر نور شاہ بخاری احمد پور شرقیہ اچ 1978 اچ اکھ کھولی ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2005 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ بچپن دا پیار تے تئیں رول ݙتے شامل ہِن ۔

بے زر شجاع آبادی

سئیں غلام شبیر المعروف بے زر شجاع آبادی بہاول بخش خادم گجر دے گھر موضع گجوائن خانگڑھ اچ یکم جون 1968 اچ پیدا تھئے ،۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول درس تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1986 اچ شاعری شروع کیتی تے فضل حسین خان موج کوں استاد بݨا گھدا ۔ انہاں دی تصانیف اچ سک دے سلوک ، آمݨے سامݨے ، ݙاڈھا مٹھا مدینہ شامل ہے۔

اشرف جاوید ملک

چاہ ارائیں والا سکندر آباد اچ صادق محمد ارائیں دے گھر یکم مارچ 1975 ء کوں اکھ کھولݨ آلے اشرف جاوید ملک ایم اے اردو ادبیات اچ کیتا تے لیکچرر لڳ ڳئے ۔ 1996 ء اچ شاعری شروع کیتی تے فدا ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا۔ انہاں شاعری دے نال نال نثر نگاری اچ وی اپݨے قلم دا لوہا منوایا ۔ انہاں دی تصنیفات اچ پاندھی ناول شامل ہے ۔

محمد رفیع ہاشمی

محمد رفیع بخش ہاشمی فیض بخش دے گھر شجاع آباد اچ یکم ستمبر 1962 اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 2003 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ پروفیسر رفعت عباس کوں استاد بݨایا ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

جمیل انجم

محمد جمیل انجم موضع کلانچ پور اچ 3 اپریل 1978 ء اچ رانا محمد بخش نون دے گھر پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے گلوکاری دی پیشہ اختیار کیتا ۔ 1991 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے شاکر شجاع آبادی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

اکبر ہاشمی

اکبر ہاشمی مخدوم رکن عالم شاہ ہاشمی دے فرزند ہِن ۔ مخدوم رشید اچ 1954 ء اچ اکھ کھولی ۔ ایم اے ایم ایس سی کر تے درس و تدریس دے پیشے نال منسلک تھی ڳئے ۔ ممتاز العیشی دے شاگرد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب سچ دا پوکھا ہے ۔

چاکر خان بلوچ

چاکر خان بلوچ معروف سرائیکی ادیب مولانا نور احمد خان فریدی دے فرزند ہِن ۔ نور محل تحصیل جلال پور پیر والا اچ پیدا تھئے ۔ ول ایف اے سی ٹی کیتا ، صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ ماہنامہ بلوچی دنیا دے ایڈیٹر ہِن ۔

غفور بلوچ

عبدالغفور بلوچ معروف لکھاری تے نثر نگار فیض بلوچ دے فرزند ہِن ۔ نور شاہ طلائی اچ 1967 ء اچ پیدا تھئے تے پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پیشے دے اعتبار نال اُساری دا کم کریندن ۔ 1998 ء اچ شاعری شروع کیتی تے اللہ بخش یاد کوں استاد بݨایا ۔

فدا سمن آبادی

سئیں فدا حسین سمن آبادی امیر خان جھتہ دے گھر موضع نوڈھنڈ ملتان اچ 1974 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1992 ء اچ شاعری شروع کیتی تاں محمد شفیع زخمی کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

گلزار لالی

معروف سرائیکی گلوکارہ گلزار لالی وزیر احمد کھوکھر دے گھر 1964ء اچ پیدا تھئی ۔ 1994 ء اچ شاعری وی شروع کیتی تے سئیں دلنور نور پوری کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی ہِک کتاب لالی دیاں دھاڑاں ہے ۔

حکیم نذیر آصف خیال

حکیم نذیر آصف خیال 1938 اچ ملتان اچ نور محمد خان ہوت بلوچ دے گھر پیدا تھئے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے حکمت دا کم شروع کر ݙتا۔ 1957 اچ شاعری شروع کیتی ۔ علی محمد خلیق ملتانی کوں اپݨا استاد بݨایا۔ انہاں دی ہُݨ تئیں کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

خضر حیات مون

خضرت حیات مون فدا حسین سیال دے فرزند ، ٹاٹے پور ملتان اچ 4 مارچ 1977 ء کوں پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے پرائیوٹ ملازم ہِن ۔ 1998 ء اچ صوفی نجیب اللہ نازش دی شاگردی اچ شاعری شروع کیتی ۔

مجاہد بھٹی

ایم بی مجاہد محمد عبداللہ بھٹی دے گھر چک 2/H کوٹ عباس شہید اچ 1971 اچ اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا پیشہ اختیار کیتا ۔ 1999 ء توں ادبی ذوق پیدا تھیا تاں نثر لکھݨ شروع کر ݙتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب جھوک سرائیکی ڈائریکٹری سامݨے آئی اے ۔

شاہد دھریجہ

شاہد دھریجہ سئیں اللہ بخش دھریجہ دے گھر دھریجہ نگر اچ 15 دسمبر 1983 ء کوں اکھ کھولی ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ول صحافت دا پیشہ اختیار کر گھدا ۔ انہاں دی ہِک کتاب زندہ ہے بے نظیر سامݨے آئی اے۔

اقبال بھٹی

حافظ محمد اقبال بھٹی 9 فروری 1954 ء کوں عبدالرحمن بھٹی دے گھر کہروڑ پکا اچ پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ڈسپنسر بݨ ڳئے ۔ 2000 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

صابر انصاری

صابر انصاری 13 اگست 1970 ء کوں محمد رفیق انصاری دے گھر ملتان اچ پیدا تھئے ۔ ایف اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے بزنس شروع کیتا ۔ 1998 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سعید عاصم دی شاگردی اختیار کیتی ۔ انہاں دی ہِک کتاب جدائی مار دیتی ہے سامݨے آئی اے ۔

زوار حسین زاری

زوار حسین زاری فیض بخش لاشاری بلوچ دے گھر 1954 ء اچ اکھ کھولی ۔ انہاں دا تعلق موضع لاڑ جنوبی جلال پور پیر والا نال ہے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی تے زمیندارہ شروع کر ݙتا ۔ 1970 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ جانباز جتوئی انہاں دے استاد ہِن ۔

سجاد کھوکھر

سجاد احمد کھوکھر اللہ ݙیوایا کھوکھر دے گھر رشید آباد ملتان اچ 5 اگست 1977 ء کوں پیدا تھئے ۔ایم اے اردو کیتا تے براڈ کاسٹنگ تے صحافت نال منسلک تھی ڳئے۔ 1990 اچ شاعری وی شروع کیتی ۔ دل دے افسانے ، شیشے کا جسم انہاں دیاں ݙو تصانیف ہِن ۔

طاہر شیرازی

سید طاہر حسن شیرازی دا تعلق دیرہ اسماعیل خان نال ہے ۔ سید کرم حسین شاہ دے گھر 29 جون 1962 ء کوں اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے ملازمت کر گھدی ۔ 1990ء توں شاعری شروع کیتی ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ انحراف ، ماسوا شامل ہِن ۔

طاہر بشیر طاہر

دیرہ اسماعیل خان توں تعلق رکھݨ آلے طاہر بشیر طاہر 16 اگست 1975 ء کوں بشیر حسین شادی خیل دے گھر اکھ کھولی ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کیتی تے صحافت دا شعبہ اختیار کیتا ۔ 1998 توں غلام عباس حیدر ی دی شاگردی اچ شاعری شروع کیتی ۔

بے قصور بلوچ

بے قصور بلوچ دا اصل ناں محمد اسلم خان ہے ۔ بستی گرہ غوث شاہ دیرہ اسماعیل خان اچ عبدالرحمن خان دے گھر 1971 ء کوں پیدا تھیوݨ بے قصور بلوچ اسلامیات اچ ایم اے کیتا ۔ 1987 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ سئیں نصیر سرمد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب عہدِ وفا دے ناں توں سامݨے آئی اے ۔

حبیب موہاݨہ

حبیب الرحمن موہاݨہ سرائیکی نثر نگاری دا ہِک وݙا ناں ہے۔ مولا داد دے گھر پہلی جنوری 1969 ء اچ پیدا تھیوݨ آلے حبیب الرحمن انگلش اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال وابستہ تھی ڳئے ۔ 2003 ء توں نثر نگاری شروع کیتی ۔ انہاں دا ہِک ناول اللہ لہیسی مونجھاں سامݨے آیا ہے ۔

امیراں بی بی

امیراں بی بی سئیں الٰہی بخش سودائی دی گھر آلی ہِن ۔ انہاں دا تعلق دیرہ اسماعیل خان نال ہے ۔ 31 مارچ 1958 ء کوں عبدالرحمن بڈھاݨ دے گھر اکھ کھولی ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ 1980 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ محمد علی اطہر انہاندے استاد ہِن ۔

وارث ملک

سئیں وارث ملک ملک نور محمد موتھا دے گھر حاجی پور موضع چٹالہ لودھراں اچ 2 مارچ 1973 ء اچ پیدا تھئے ۔سرائیکی تے اردو اچ ایم اے کیتاتے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ 1990 ء توں شاعری دا آغاز کیتا ۔ مولانا عبدالرحمن ہمدرد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب درد وچھوڑے دا ہے ۔

کشور لودھراں

کشور لودھراں دا اصل ناں نثار احمد ہے ۔ عبدالستار قریشی دے گھر ݙانوراں تحصیل و ضلع لودھراں اچ 1971 ء اچ اکھ کھولی ۔ مڈل تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ پینٹر تے آرٹسٹ ہِن ۔ 1997 ء توں شاعری شروع کیتی ۔ حنیف کھاکھی انہاندے استاد ہِن ۔ انہاں دیاں کتاباں اچ غم پلدا پے ، پھول چمن کے ، دل نی راہندا، بڈھے ہو گئے ہوݨ توں پہلے شامل ہِن ۔

خاکی دنیا پوری

سئیں محمد حنیف کھاکھی دنیا پوری محمد نواز بھٹی دے گھر وستی نور الحق جھنڈیر تحصیل میلسی اچ 12 مارچ 1964 ء کوں پیدا تھئے ، میٹرک تئیں تعلیم حاصل کرݨ دے بعد ملازمت کر گھدی ۔ 1988 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا ۔ سئیں ثاقب خلیلی تے شاکر شجاع آبادی انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی کتاب تانگھ سڄݨ دی سامݨے آئی اے۔

سوجھل بخاری

سوجھل بخاری دا اصل ناں سید عمران حسین شاہ ہے ۔ وستی مغل والا چھمب کلیار لودھراں اچ سید منظور حسین شاہ دے گھر 11 اپریل 1988 ء کوں پیدا تھیوݨ آلے سوجھل بخاری ڈی کام کیتا ۔ 2000 ء توں شاعری دا آغاز کیتا تے ملک اللہ ݙتہ دلیادؔ کوں اپݨا استاد بݨایا ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

اقبال ہر فن مولا

محمد اقبال ہر فن مولااللہ یار بھٹی دے گھر محلہ محمد پور کبیر والا اچ 1960 اچ پیدا تھئے ۔ پرائمری تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ نعت خوانی دے شوقین ہَن ۔ 1984 ء اچ شاعری شروع کیتی ۔ طاہر حسین طاہر انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی تصانیف اچ مجموعہ نعت، گلدستہ نعت، اقبال دے ݙوہڑے شامل ہِن ۔

حاتم نائچ

سئیں ملک نذر حسین حاتم نائچ موضع سرفراز پور تحصیل کبیر والا اچ 15 اکتوبر 1972 ء کوں پیدا تھئے ۔ تعلیمی قابلیت ڈی کام ہے ۔ 1990 ء توں شاعری شروع کیتی تے ملک منظور حسین نائچ کوں اپݨا استاد بݨایا ۔

ناصر عباس

سید ناصر عباس رضوی سید احمد حسن رضوی دے گھر ملتان اچ 13 اکتوبر 1970 ء کوں پیدا تھئے ۔ انگریزی ، اردو تے سرائیکی اچ ایم اے کیتا تے درس و تدریس دے شعبے نال منسلک تھی ڳئے ۔ نثر اچ انہاں دا وݙا ناں ہے ۔ ٻولی بھوم دی سنڄاݨ انہاں دی ہِک تصنیف ہے ۔

مختار مخلص

سئیں مختار حسین مخلص شیخ عمر کوٹ ادو اچ غلام حسین بھٹی دے گھر پیدا تھئے۔ یکم جنوری 1965 ء کوں پیدا تھئے ۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ الیکٹریکل فیٹر کیپکو کوٹ ادو اچ کم کار کریندن ۔ 2004 ء اچ شاعری شروع کیتی تے سئیں مشتاق سبقت دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔ انہاں دی کوئی کتاب سامݨے نی آئی ۔

گفتار خیالی

غلام حسین گفتار خیالی میاں اللہ بخش جوئیہ دے گھر وستی سمندری دائر ہ دین پناہ اچ 15 اپریل 1947 ء اچ پیدا تھئے ۔ بی اے تئیں تعلیم حاصل کر تے محکمہ تعلیم اچ ملازم تھی ڳئے ۔ 1967 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سئیں ڈاکٹر پروفیسر خیال امروہی دی شاگردی اختیار کر گھدی ۔مدار شعور ، معدار شعور ، نیا پیراہن ، کسک چھپ تے سامݨے آئین ۔

عبدالغفور غفاری

سئیں عبدالغفور غفاری شیر محمد لک دے گھر 22 دسمبر 1954 ء کوں پیدا تھئے ۔ انہاں دا تعلق رنگ پور کھیڑا نال ہے۔ میٹرک تئیں تعلیم حاصل کیتی ۔ شاعری پڑھݨ اچ منفرد انداز اختیار کریندن تے لوک داد ݙیوݨ تے مجبور تھی ویندن ۔ 1971 ء اچ شاعری دا آغاز کیتا تے سید عیسن شاہ ساجد انہاں دے استاد ہِن ۔ انہاں دی ہِک کتاب کلامِ غفاری سامݨے آ چکی ہے ۔