Wb/skr/سرائیکی حروف تہجی

جامع سرائیکی قواعد

ݙوجھا بھانگا

سرائیکی حروف تہجّی دا بیان

(i):حروفِ تہجّی :حرف دا لوظی معنی ئِ کنارا یا طرف، یا کہیں لوظ دا او تمام چھوٹا حصہ یا چنڈ جیکوں جدا جدا قسمیں (ونکیں) تے صورتیں ئِ چ ونڈ کرئیں وکھو وکھ کم گھدا ون٘ڄے حرف اکھیندے۔ حرف دا اصطلاحی معنی ئِ جو کہیں زبان دے او حرف جیندے ملݨ نال ’’لوظ‘‘ بݨدن حروف تہجی اکھیندِن۔ ہر زبان دے اپݨی اپݨی نویکلی وضع تے شکل دے حروف تہجی ہوندن۔ٻس حرف کہیں وی زبان دا او ’’ منڈھلا اکھر‘‘ ہوندے جیندے کہیں ٻئے حرف کن نویکلی تے وکھری شکل و صورت تے آواز ہوندی ئِ۔ اینہہ واسطے اوندی سن٘ڄاݨ آسان تھی ویندی ئِ یعنی اوندا اے وکھرپ اوکوں ٻئے حروف کن منفرد تے ممتاز کر ݙیندے ۔ ݙو یا ݙوکن زیادہ حروف مل کرئیں لوظ بݨیندن جیندا کوئی نہ کوئی مطلب ضرور نکلدے ۔

حروف تہجّی دی ایجاد دا قصہ توڑے جو ٻہوں طویل ئِ پر اتھاں اوندا مختصر ذکر کرݨ ضروری ئِ تاں جو اساں سرائیکی حروف تہجّی دی بݨت کوں آسانی نال سمجھ سڳوں ۔ زمانہ قدیم ئِ چ (گھٹ ودھ چار ہزار سال ق۔ م) اہل مصر تے بعد ئِ چ اہل عراق تصویری رسم الخط ایجاد کیتا۔ یعنی او اپݨے مافی الضمیر کوں ادا کرݨ کیتے مختلف اشیاء (مثلا چندر ، سجھ یا تارے وغیرہ) دیاں تصویراں بݨا کرئیں لوظیں دی گھڑت تے وݨت کریندے ہَن ۔ ہک طویل عرصے تیئں ایّھو تصویری رسم الخط جاری و ساری رِہیا۔ عراق دی سمیری قوم (جیندا دور حکومت اندازاً ۳۵۰۰ ق۔ م توں ۲۲۰۰ ق۔ م تئیں رِہیا) وݙی سیاݨی قوم ہئی او قوم دنیا دی پہلی قوم ہئی جئیں ’’ میخی رسم الخط‘‘ ایجاد کیتا تے وت ’’حروف تہجّی ‘‘ وی بݨائے جہڑے جو (عبرانی یعنی ہیبرو،( HEBREEW) زبان ’’ݙوجھے لوظیں ئِ چ یہودیئیں دی زبان ء ِچ ہَن‘‘ پر ارامی قوم (جہڑی جو سرزمین شام دی رہا کوہئی) انھیں حروف تہجی دی شکل و صورت کوں اپݨی زبان دے تقاضیئں نال ہم آہنگ کرکے چھی لوظیں دے خوبصورت خول ئِ چ قید کر ݙتا ۔چھی لوظیں دی شکل ئِ چ قید تھیوݨ آلے حروف تہجی دی تعداد ٻاویہہ (۲۲)ہئی ۔انھیں چھی لوظیں کوں ترتیب ئِ چ رکھ کرئیں انھیں دی شکل ئِ چ قید تھیوݨ آلے حروف تہجّی دی وکھو وکھ قیمت وی مقرر کر ݙتی تاں جو انھیں کن حساب کتاب دی ضرورت کوں وی پورا کیتا ون٘ڄ سڳے ۔ انھیں چھی لوظیں کو حروف ابجد دا ناں ݙتا ڳیا ۔ اے ’’حروف ابجد‘‘ کجھ ایں ہن ’’ ابجد، ہَوّز، حُطّی ،کَلِمَن سَعفَص، قَرشَت ‘‘  

جݙاں اے اَرامی حروف تہجی عرب ئِ چ پہنتے تاں وت اے ’’۲۲‘‘ حروف ِتہجّی عربی زبان دی ضرورت کوں پورا نہ کریندے ہَن اینہہ واسطے اہل عرب اپݨی زبان دے مخصوص لہجے تے آواز آلے ’’چھی‘‘ حروف تہجّی ارامی حروف تہجّی ئِ چ شامل کر ݙتے جہڑے جو اے ہَن۔ ( ث، خ، ذ، ض ، ظ ، غ) اہل عرب انھیں چھی حرفیں کوں ݙو لوظیں (ثخذ‘ ضظغ)ئِ چ پو ݙتا ۔

انھیں حروفِ تہجی دی قیمت کجھ ایں مقرر کیتی ڳئی۔

ثخذ

ث

خ

ذ

عددی قیمت

۵۰۰

۶۰۰

۷۰۰

ضظغ

ض

ظ

غ

عددی قیمت

۸۰۰

۹۰۰

۱۰۰۰

اہل عرب اپݨی زبان دی ضررت پوری کرݨ کیتے ہک ودھیک حرفِ تہجّی دا اضافہ وی کر ݙتا جیندا ناں ’’آمزہ‘‘ رکھیا ڳیا تے اوندی شکل ’’ء‘‘ مقرر کیتی ڳئی ۔ آمزہ دا ناںوڳڑدئیں وڳڑدئیں ’’ہمزہ‘‘ بݨ ڳیا۔ اہل عرب ہمزے دی آواز الف خفی الصوت (یعنی مدھم الف) تے مدھم عین وانگوں رکھی ۔ ہک ٻیا مرکب حرف تہجّی وی بݨایا ڳیا جیکوں ’’لا‘‘ داناں ݙتا ڳےا۔ اے حرف تہجّی ’’ل‘‘ تے ’’الف‘‘ کوں ملا کرئیں بݨایا ڳیا ۔ایں طرحاں عربی حروف تہجّی دی تعداد (۲۲+۶+۲)=تریہہ تئیں ون٘ڄ پہنچی ۔ اخیری ݙو حروف تہجّی یعنی ’’ھمزہ تے لا‘‘ دی کوئی قیمت مقرر نھیں کیتی ڳئی تے نہ ای انھیں کوں حروفِ تہجی دا درجہ ݙتا ڳیا پر ہمزہ حروف ِ تہجی دی تندیر ئِ چ شامل کیتا ویندے۔

جݙاں عربیں دے نال نال انھیں دی زبان دے حروف تہجی سرزمین ایران ئِ چ پہنتے تاں وت اے حروف ’’فارسی زبان‘‘ دی ضرورت کوں کما حقہ، پورا نہ کریندے ہَن لہٰذا اہل ایران اپݨے خاص لہجے آلے چار حروفِ تہجّی (پ، چ، ژ، گ) عربی زبان دے حروف ِتہجّی ئِ چ شامل کر ݙتے ۔ توڑے جو اہلِ ایران کوں عربی دے مخصوص لہجے آلے اٹھ حروفِ تہجی (ث، ح، ص ،ض ط، ظ، ع، ق) دی ضرورت نہ ہئی پر انھیں اے حروفِ تہجی ہُو بہُوبحال رکھئے ۔ایں طرحاں فارسی حروفِ تہجی دی تعداد تینتریہہ(۳۳) تھی ڳئی ۔ اہل ایران عربی لہجے آلے ݙو بے قیمت حروفِ تہجی (ء، لا) وچوں ہمزہ کوں تاں اپݨے حروفِ تہجی دی تندیرئِ چ شامل کر گھدا پر ’’لا ‘‘کوں ترک کر ݙتا۔ اہلِ ایران اپݨے مخصوص لہجے آلے چار حروفِ تہجی (جیکوں ب فارسی ، ج فارسی ز فارسی تے ک فارسی آکھیا ویندا ہا) دی قیمت کجھ ایں مقرر کیتی ۔ یعنی پ کوں ب نال رکھ کرئیں پ دی قیمت ۲، چ کوں ج نال رکھ کرئیں چ دی قیمت ۳، ژ کوں ز نال رکھ کرئیں ژ دی قیمت ۷ ، تے گ کوں ک نال رکھ کرئیں گ دی قیمت ۲۰ مقرر کیتی ۔ جݙاں جو ہمزہ دی کوئی قیمت مقرر نہ کیتی ڳئی ۔

جئیں ویلھے اہل فارس تے اہلِ عرب دا ہندوستان ئِ چ عمل دخل ودھیا تاں وت انھیں کوں ہندوستانی زباناں سمجھݨ تے ٻولݨ کیتے وݙی دِقّت پیش ائی تے اہل ہندوستان کیتے وی ہک مشکل پیدا تھی ڳئی ۔لہٰذا اہل ہندوستان اپݨی زبان دے مخصوص لہجے آلے حروف ِتہجی کوں اہلِ فارس تے اہلِ عرب دے بݨائے ہوئے حروفِ تہجّی دی تندیر ئِ چ شامل کر ݙتا ۔ انھیں حروف ِتہجی وچوں کجھ حروف ِتاں مفرد ہَن تے کجھ مرکب۔ جہڑے جو اے ہِن۔

مفرد حروف :ٹ، ن٘ڄ، ڈ، ڑ، نڳ تے ݨ ( یا نڑ) =۶

مرکب حروف :بھ ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ ،مھ، نھ =۱۵

انھیں اکویہہ(۲۱) حروفِ تہجی دے اضافے نال ہندوستانی پراکرت زبانیں دے کل ۵۴ حروفِ تہجی بݨ ڳئے اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو ترے حروفِ تہجی (نج، نڳ، ݨ یعنی ڑون) آریائی زبانیں ئِ چ شامل تاںنہ ہَن پر اے غیر آریائی زبانیں دے حروفِ تہجی دا حصہ ضرور بݨ ڳئے ہَن۔لہٰذا آریائی زبانیں دے حروفِ تہجی دی تعداد ۵۱ تے غیر آریائی زبانیں دے حروفِ تہجی دی تعداد ۵۴ تھی ڳئی۔ غیر آریائی زبانیں وِچوںوݙیاں ݙو زباناں سندھی تے سرائیکی ہَن جݙاں جو شمال مغربی ہندوستان ئِ چ ٻولیاں ون٘ڄݨ آلیاں زباناں وی غیر آرائی زبانیں دے زمرے وچ آندیاں ہَن۔

اُتے ݙتے ڳئے حروف تہجی شمال مغربی ہندوستان دی سب توں وݙی زبان سرائیکی دی ضرورت کوں پورا نہ کریندے ہَن۔ اینہہ واسطے سرائیکی زبان ٻولݨ آلیں اپݨی زبان دے نویکلے تے وکھرے لہجے آلے چار مفرد حروف تہجی تے بعد ئِ چ ݙو مرکب حروف تہجی شامل کر ݙتے جہڑے جو اے ہِن (ٻ ،ڄ، ݙ، ڳ،وھ، یھ) ایں طرحاں سرائیکی حروفِ تہجی دی تعداد ۵۴ کن ودھ کرئیں سٹھ تھی ڳئی اَ تے ’’یائے مجہول یعنی ’’ے‘‘ تے الف ممدودہ (آ) کوں حروفِ تہجی دا درجہ ݙیوݨ نال سرائیکی حروفِ تہجی دی تعداد ’’۶۲‘‘ تئیں ون٘ڄ پہنچی۔ جݙاں سندھی زبان سرائیکی کن انج تھی ڳئی تاں وت سندھی ٻولݨ آلے دانشویں اٹھ حروف تہجی حذف کر ݙتے جہڑے جو اے ہِن (ژ، رھ، ڑھ، لھ، مھ ، نھ،وھ، یھ) اینہہ کن علاوہ الف ممدودہ (آ) تے ہمزہ وی سندھی حروف تہجی دی تندیر کنوں کڈھ ݙتے ڳئے ۔ایں طرحاں سندھی حروف تہجی دی تعداد ۵۲ رہ ڳئی۔ عربی تے فارسی دے منجملہ ۳۳ حروف تہجی جیندی قیمت مقرر کرݙتی ڳئی ہئی ایویں ای سرائیکی زبان دے زائد حروفِ تہجّی دی قیمت اُتے ݙتے ڳے اصول دے مطابق کجھٖ ایں ہے ۔ یعنی مفرد حروف تہجی ’’ٹ‘‘ دی قیمت ۴۰۰، ’’ڈ‘‘ دی ۴، ڑ دی ۲۰۰ مقرر کیتی ڳئی ۔جݙاں جو مرکب حروف تہجی یعنی او حروف تہجی جنھاں نال ہائے مخلوطی ’’ھ‘‘شامل ئِ،کجھٖ ایں بݨسی۔

بھ  (  ب  + ہ  )

پھ (  پ  +  ہ  )

تھ  ( ت   +  ہ   )

    (  ۲   +  ۵  )

   (  ۲   +  ۵  )

    (  ۴۰۰   +  ۵  )

ٹھ  (   ٹ   +  ہ  )

جھ  (  ج   +  ہ  )

چھ  (  چ  +   ہ  )

    (  ۴۰۰   +  ۵  )

   (  ۳   +  ۵  )

    (  ۳   +  ۵  )

       

دھ  (  د    +  ہ   )

ڈھ  (   ڈ   +  ہ  )

رھ  (   ر    +   ہ  )

    (  ۴   +  ۵  )

    (  ۴   +  ۵  )

    (  ۲۰۰   +  ۵  )

             

ڑھ  (   ڑ   +   ہ  )

کھ ( ک  +  ہ   )

گھ (گ  +  ہ  )

    (  ۷   +  ۵  )

   (  ۲۰   +  ۵  )

    (  ۲۰   +  ۵  )

               

لھ  (   ل  +   ہ  )

مھ  (   م   +   ہ  )

نھ  (   ن   +  ہ  )

    (  ۳۰   +  ۵  )

    (  ۴۰   +  ۵  )

    (  ۵۰   +  ۵  )

               

وھ  (  و    +  ہ  )

یھ  (  ی   +  ہ   )

نگ  (  گ   +  ۲۰)

    (  ۶   +  ۵  )

    (  ۱۰   +  ۵  )

     (  ۴۰۰   +  ۵  )

  ن٘ڄ (ڄ=۳) نڳ (ڳ)=(۲۰)جڈاں جو  ݨ (ن =۲۰)

  اتھاں ہک ٻئی ڳالھ وی نشابر کیتی ویندی ئِ جو ایجھیں حروف تہجی جنھیں کن پہلوں ’’نون غنہ ‘‘ شامل کیتی ڳئی ئِ مثلا (ن٘ڄ ، نڳ، نڑ= ݨ) تاں وت اے حروفِ مرکب حروف شمار نہ تھیسن کیوں جو ’’نون غنہ‘‘ کوئی حرفِ تہجی کائینی یعنی نون غنہ کہیں وی حرفِ تہجی کنوں پہلے آکے اوندی آواز کوں نک کنوں کڈھݨ دا سبب بݨدے لہٰذا سبب کوں حروفِ تہجی دا درجہ نھیں ݙتا ون٘ڄ سڳدا ۔ اینہہ واسطے ن٘ڄ دی قیمت ج دے برابر نڳ دی قیمت گ دے برابر ݨ دی قیمت ن دے برابر رکھی ڳئی ئِ ۔ نون غنہ دا مکمل بیان اڳوں آسی ۔

سرائیکی دانشوراں دا ’’ݨ‘‘ دے وجود تے اختلاف ئِ ۔ کجھ دا آکھݨ اے ہے جو ݨ مرکب حروف تہجی ئِ تے اے (نون غنہ +ڑ) دا مرکب ئِ ۔ جڈاں جو کجھ دانشور اینکوں ’’ݨ‘‘ (یعنی ڑون )دے زمرے ئِ چ گھن آندن جے کر تاں ݨ دی قیمت نون غنہ + ڑ نال مقرر کریسوں تاں وت اے (۷)بݨسی تے جے کر اینکوں ن دے نال رکھیسوں تاں وت ایندی قیمت (۵۰) بݨسی ۔ میݙے خیال دے مطابق ’’ݨ‘‘ کوں ن دے زمرے ئِ چ شامل کیتا ون٘ڄے کیوں جو حروف تہجی دی ترتیب ئِ چ ایندا مقام ڑ دے بعد نھئیں بلکہ ن دے بعد ئِ۔ جے کر ݙٹھا ون٘ڄے تاں ݨ دا بنیادی گانڈھا ڑ نال کائینی بلکہ اے گانڈھا ن نال ئِ ۔ لہذا ایندی املا ’’نڑ‘‘ دی بجائے ݨ زیادہ صحت دے قریب ئِ ۔نال اے ڳالھ وی سوچݨ آلی ئِ جے کر اینکوں نڑ لکھسوں تاں وت ایندی قیمت ۷بݨسی جݙاں جو ݨ لکھݨ نال ایندی قیمت ۵۰ تھی ویسی۔ ݙوہئیں قیمتیں ئِ چ وݙا فرق ئِ ۔ڈاکٹرمہر عبد الحق سئیں آپݨی کتاب ’’سرائیکی زبان دے  قاعدے قانون‘‘ دے صفحہ ’’۱۶‘‘ وچ فرمیندن ’’ سرائیکی زبان دے مصادر دے اخیر ئِ چ نون غنہ دے بعد ’’ڑ‘‘ دی اواز آندی ئِ اینہہ واسطے اینہہ اواز کوں دیوان فریدی ئِ چ ’’ن‘‘ دے اتے ’’ط‘‘ دی نشانی لا ݙتی ڳئی ء ِ۔ حالانکہ نہ پہلے دے لوکاں ایندی ضرورت محسوس کیتی ہئی تے ناں کمیٹی اے حرف مقرر کیتا ہا ۔ طوئے ’’ط‘‘دی اینہہ نشانی نال ’’ٹ‘‘ دا اشتباہ تھیندے ۔ ایندے علاوہ چونکہ اے حرف ݙو اوازاں دا مرکب ئِ اَتے انھاں ݙو اوازاں کیتے اردو وچ پہلے کنوں ݙو علیحدہ حرف نون غنہ تے ’’ڑ‘‘ موجود ہن لہٰذا اینکوں ’’ݨ‘‘ لکھن دشواری پیدا کرݨ دے مترادف ئِ۔ تاہم اے دشواری مصادر دی حد تئیں قبول کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ کیوں جو انھاں دا آخری حرف ’’ݨ‘‘ ای ہے ۔ بھانویں جو اینہہ نون دے وچ ’’ڑ‘‘ دی اواز وی شامل ئِ‘‘ ڈاکٹر صاحب دی اے ݙو رنگی میڈی سمجھ کن بالاتر ئِ۔ یعنی ڑون کوں ݨ لکھݨ کتھئیں کتھئیں تاں جائز ئِ پر کتھئیں جائز کائینی۔ اساں ول اینکوں ’’سبحان اللہ‘‘ نہ آکھوں تاں کیا آکھوں۔ مثال دے طور تے ہک شخص دا ناں ’’مکھݨ خان ‘‘ ہے ایندے ناں دے اعداد کجھ ایں تھیسن جیکر اینکوں مکھنڑ خان لکھسوں تاں اعداد کجھ ایں بݨسن :

م

کھ

نڑ

خ

ا

ن

قیمت

۴۰

۲۵

۲۰۰

۶۰۰

۱

۵۰

۹۱۶

تے جیکر اینکوں مکھݨ خان لکھسوں تاں اعداد کجھ ایں بݨسِن:

م

کھ

ݨ

خ

ا

ن

قیمت

۴۰

۲۵

۵۰

۶۰۰

۱

۵۰

۷۶۶

یعنی ݙوہائیں اعداد ئِ چ ۱۵۰ دا فرق ئِ ۔ جہڑا جو ٻہوں وݙا فرقئِ۔ سندھی زبان ئِ چ وی ݨ کوں ݨ دے زمرے ئِ چ شامل کیتا ڳئے یعنی ترتیب دے لحاظ نال اینہہ حرف دا مقام ڑ دے نال نھئیں بلکہ ن دے نال مقرر کیتا ڳئے ۔ سندھی تے سرائیکی رسم الخط دے مطابق اینہہ حرف تہجی دی املا ئِ چ صرف تھوڑا جیھاں فرق ئِ  یعنی سندھی اینکوں’’ںْ ‘‘یعنی بغیر نقطے دے’’ط‘‘ دی علامت نال لکھد ِن جݙاں جو سرائیکی دانشور اینکوں نقطے تے ’’ط‘‘ دی علامت نال ’’ݨ ‘‘لکھدن۔ میں سمجھداں جو اینکوں ’’ݨ ‘‘لکھݨ ای زیادہ درست ئِ ۔کجھ ہک دانشوریں دے سوا سرائیکی دے اکثر مہاندرے دانشور اینہہ لکھت تے متفق ہِن۔ لہذا اکثریت دی رائے کوں تسلیم کرݨ ای دانشمندی ئِ۔ اے ڳالھ کتنی عجیب لڳسی جو ن دی برادری آلا لفظ ڑ دی برادری ئِ چ گنڈھیج ٻہوے۔

ڑون (ݨ) دی درست املا دے متعلق مزید وضاحت کیتے اتھاں ہک ٻئی توجیہہ وی پیش کیتی ویندی ئِ تاں جو سرائیکی اہل قلم کوں ایندی متفقہ املا آلے پاسے راغب کیتا ون٘ڄ سڳے ۔ اے ہک مسلمہ حقیقت ئِ جو عربی تے فارسی حروف تہجی ئِ چ ترے ایجھیئں حروف تہجی نہ پاتے ویندے ہَن جہڑے جو ہندوستانی زبانیں دی صوتی ضرورت کوں پورا کرن ہا۔ او ترے حروف تہجی (ٹ، ڈ،ڑ) ہَن۔ ہندوستانی زبانیں دے ماہرین لسانیات انھیں حروف تہجی دی املا بارے اے فیصلہ کیتا جو انھیں عربی تے فارسی حروف تہجی دے ب ،ذ،ز دے نقطے ہٹا کرئیں انھیںاُتے ’’طوئے‘‘ دا ہک چھوٹا جھیئاں نشان ’’ط‘‘ لاݙتا ون٘ڄے ۔ لہٰذا اینہہ فیصلے دے بعد اے حروف (ٹ، ڈ،ڑ) بݨ ڳئے۔ ہندوستان دیاں غیر آریائی زباناں وچوں سندھی تے سرائیکی (جہڑیاں جو کݙۂیں جڑواں زباناں ہَن) ݙو زباناں ایجھئیاں ہَن جنھیں دی صوتی ضرورت پوری کرݨ سانگے پنج مزید حروف تہجی دی ضرورت ہئی ۔ انھیں زبانیں دے چار مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی صوتی ضرورت کوں ایں پورا کیتا گیا جو ب، ج، ڈ تے گ دے تلوں ݙو ݙو نقطے لا ݙتے ڳئے یعنی انھیں کوں (ٻ، ڄ، ݙ، ڳ) بݨا ݙتا ڳیا۔ جݙاں جو پنجویں حرف تہجی ڑون دی املا سندھی اہل قلم ’’ںْ‘‘ تے سرائیکی اہل قلم ’’ݨ‘‘ تجویز کیتی جہڑی جو (ٹ،ڈ،ڑ) دی املا دے متعلق تجویز کیتے ڳئے قاعدے دے عین مطابق ہئی ۔ یعنی سندھی اہل قلم ’’ب‘‘ وانگوں ’’ن‘‘ دا نقطہ حذف کرکے ’’ط‘‘ دا نشان گھت ݙتا جݙاں جو سرائیکی اہل قلم آپݨی نویکلی سن٘ڄاݨ کیتے ’’ن‘‘ دا نقطہ رہوݨ ݙتا ۔ ہک مدت دراز تئیں سرائیکی اہل قلم ئِ چ ’’ݨ‘‘ دی املا بارے اختلاف رِہیا پر بالآخر اے املا متفقہ فیہہ قرار ݙے ݙتی ڳئی۔ ہݨ وی ساݙے کجھ اہل قلم ایندی املا کوں متنازعہ بݨاوݨ ئِ چ لڳے ہوئین۔ او چہندن جو اے املا ’’ݨ‘‘ دی بجائے ’’نڑ‘‘ ہووے جہڑی جو حروف تہجی دی املا دے اصولیں دے خلاف ئِ ۔ میں سمجھداں جو میݙے محترم اہل قلم دا اختلاف سراسر ضد تے مبنی ئِ جہڑا جو مناسب نھئیں۔ جے کر انھیں حضرات دی ضد کوں قبول کر گھدا ون٘ڄے تاں وت ’’ݨ‘‘ دی املا نال لکھئیاں گئیاں ہزاراں کتاباں تلف کر ݙیوݨیاں پوسن‘ جݙاں جواے ڳالھ ما ٻولی نال سراسر ظلم دے مترادف ہوسی ۔سرائیکی اہل قلم تے اے لازم ئِ جو او آپݨے سارے ذاتی اختلافات بھلا کرئیں صرف اور صرف ما ٻولی دی خدمت تے اوندی ترویج کوں آپݨاں شعار بݨاون۔

(ii)سرائیکی حروف تہجی دی ڳنڈھ تروپ: سرائیکی حروفِ تہجی جہڑے جو دنیا دے مختلف زبانیں دے حروفِ تہجی دی ڳنڈھ تروپ نال نشابر تھی کرئیں ساݙے سامݨے آئین انھیںدی تفصیل کجھ ایں ہے ۔

-1اَرامی یا عبرانی حروف تہجی:دنیا اُتے سب توں پہلے منظر عام تے آوݨ آلے حروفِ تہجی سر زمین شام دی رہاکو قوم (یعنی اَرامی قوم) دے ارامی (عبرانی) زبان دے حروف ِتہجی ہَن جہڑے جو فینیقی(PHOEINEIANS)رسم الخط کنوں غالباً ہک ہزار سال پہلوں معرض وجود ئِ چ آچکے ہن۔ اے کل ٻاویہہ(۲۲) حروف ہن جنھیں کوں چھی(۶) لوظیں ئِ چ ٻدھ ݙتا ڳیا ہا۔ او چھی لوظ اے ہَن۔ ابجد ، ہَوّز ،حُطّی،کَلِمن ، سَعفَص تے قَرشَت۔ اے ٻاویہہ(۲۲) حروف تہجی کجھ ایں بݨدن ۔ ا، ب، ت، ج، ح، د، ر، ز، س، ش، ص، ط، ع، ف، ق، ک، ل، م، ن، و، ہ، ی وغیرہ =۲۲۔

-2عربی حروف تہجی :عربی لہجے دے کجھ حروفِ تہجی ایجھیں وی ہَن جہڑے جو ارامی رسم الخط ئِ چ موجود نہ ہن۔ اے کل چھی حروف ہَن ۔ جہڑے جو اے ہَن۔ ث، خ، ذ، ض ، ظ تے غ، انھیں چھی حروف کوں ݙ و لوظیںئِ چ (ثخذ تے ضظغ) ٻدھ ݙتا ڳیا۔انھیں چھی حروف کنوں علاوہ اہلِ عرب ݙو حروف مزید شامل کیتے جنھیں وچوں ہک آمزہ ہے جہڑا جو وڳڑ کرئیں بعد ئِ چ ہمزہ مشہور تھیا جیندی املا کجھ ایں ہے ۔  ’’ء ‘‘تے ݙوجھا ہک مرکب حرف ’’لا ‘‘شامل کیتا ڳیا ۔ ہمزہ تاں سرائیکی حروفِ تہجی ئِ چ شامل کر گھدا ڳیا ۔جݙاں جو ’’لا ‘‘شامل نہ کیتا ڳیا۔ ایں طرحاں عربی لہجے دے ست حروف ِتہجی دی شمولیت نال سرائیکی حروفِ تہجی دی تعداد ۲۹ تھی ڳئی ۔

-3فارسی لہجے دے حروفِ تہجی: عربی لہجے دے ۲۹ حروفِ تہجی کنوں علاوہ فارسی لہجے دے چار مزید حروفِ تہجی شامل تھی ڳئے جہڑے جو اے ہَن۔ پ، چ، ژ، گ، انھیں چار فارسی حروف تہجی دے شامل تھیوݨ نال سرائیکی حروف تہجی دی تعداد ۳۳ تھی ڳئی ۔

-4سنسکرت یا پراکرات زبانیں دے حروفِ تہجی: سرزمین ہندوستان ئِ چ مروج سنسکرت یا پراکرات زبانیں دے پندرہ مرکب حروف تہجی تے ترے مفرد حروف تہجی مزید شامل کر گھدے ڳئے جہڑے جو اے ہن۔

۱۔مفرد حروف تہجی :ٹ، ڈ، ڑ=۳

ب۔مرکب حروف تہجی: بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ =۱۵

انھیں ۱۸مفرد تے مرکب حروفِ تہجی کن علاوہ ترے ٻئے حروف تہجی وی ہن جہڑے جو بعض پراکرات زبانیں ئِ چ مستعمل ہَن۔ کجھ ماہرین لسانیات انھیں حروف تہجی کوں مرکب حروف تہجی دی فہرست ئِ چ شامل کریندن جݙاں جو سندھی دانشور انھیں حروفِ کوں مفرد حروف دی تندیر ئِ چ ڳنڈھیندِن ۔اے ترے حروف کجھ ایں ہِن ’’ن٘ڄ ، نڳ، ݨ‘‘سندھی دانشور انھیں حروف کوں مفرد حروف دی فہرست ئِ چ شامل کرݨ دی توجیہہ کجھ ایں پیش کریندن جو :

’’نون غنہ کوئی حرف تہجی کائینی ۔ جݙاں جو اے ہک اَواز داناں ئِ۔ جہڑی جو کہیں حرف تہجی کوں اپݨی زبان کنوںادا کریندئیں ہوئیں نک کنوں کڈھی ویندی ئِ۔ اینہہ واسطے ڄ تے ڳ کنوں پہلے آوݨ آلی نون غنہ حرف تہجی شمار نہ تھیوݨ سانگے حروفِ تہجی ن٘ڄ ، نڳ تے ݨ مفرد حروف ڳݨیئے ویسن۔

ایں طرحاں ارامی، عربی ، فارسی تے پراکرات زبانیں دے سارے حروف تہجی جمع کرکرئیں سرائیکی حروف تہجی دی کل تعداد ۵۴ بݨ ڳئی ۔

-5خالص سرائیکی لہجے دے حروف تہجی : اُتے ݙتے ڳئے ۵۴ حروفِ تہجی کنوں علاوہ خالص سرائیکی لہجے دے حروف تہجی دی تعداد چھی ئِ ۔ اے حروف تہجی کجھ ایں ہن۔ ٻ، ڄ، ݙ، ڳ ، وھ، یھ، یعنی چار حروف مفرد تے ݙو مرکب حروف ہن ۔

لہٰذا ایں طرحاں سرائیکی حروف تہجی دی تعداد ۶+ ۵۴ =۶۰تھی ڳئی آ(الف ممدودہ) تے یا ئے مجہول یعنی ’’ے‘‘ حروفِ تہجی ئِ چ شامل کر کرئیں سرائیکی حروف تہجی دی کل تعداد ۶۲ تئیں ون٘ڄ پہنچی۔

ہک زمانے ئِ چ سندھی تے سرائیکی ہِکا زبان ہئی ۔ اے جڑواں زباناںانجو انج تھی ڳیاں۔ سندھی دانشوریں اپݨی زبان دے حروف تہجی دی تعداد ۵۲ مقرر کیتی یعنی کل حروف تہجی ۶۰ کنوں ۸ حروف تہجی حذف کر ݙتے جہڑے جو اے ہن۔ ژ، رھ، ڑھ، لھ،مھ، نھ، وھ، تے یھ۔ پر ݙوہائیں زبانیں دے مخصوص لہجے آلے حروفِ تہجی ہکو جھئیں ہِن۔ یعنی ٻ،ڄ، ن٘ڄ، ( ڃ) ، ݙ، ڳ، نڳ،( ڱ) تے ݨ (ںْ سندھی) ، ݙوجھے لوظیں ئِ چ ترے حروف ن٘ڄ ، نڳ، ݨ (ڑون)دا تلفظ (لہجہ )تاں ہکو جھیئاں ئِ پر املا وکھو وکھ ئِ۔

(iii)سرائیکی حروف تہجی دی لکھت دا پندھ: قدیم زمانے ئِ چ سرائیکی نثر دی لکھت دا وجود نہ ہا۔ وادیٔ سندھ ئِ چ اہلِ عرب دے قدم رکھݨ دے بعد اتھاں ٻاہر کنوں آوݨ آلے تے مقامی صوفیائے کرام مقامی غیر مسلم لوکیں کوں اسلام ݙوں راغب کرݨ کیتے سرائیکی نظم کوں آپݨاں ذریعہ اظہار بݨایا۔ وت وقت دے گزرݨ دے نال نال ہولیٔں ہولیٔں سرائیکی نثر دی اغوں بغوں شروع تھی ڳئی جہڑی جو عربی زبان دے رسم الخط دی مناسبت نال ’’ خط نسخ‘‘ ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ لڳی ۔ اینہہ زمانے ئِ چ (اٹھویں صدی دی عیسوی دی شروعات ئِ چ ) لکھیئاں ون٘ڄݨ آلیاں چھوٹیاں چھوٹیاں دینی تے فقہی کتاباں (بلکہ کتابچے) مثلاً نوں بھتی ملتانی قاعدہ ، نور نامہ، معراج نامہ، پکی روٹی تے ایّھو جھیئاں کئی ٻےاں کتاباں سرائیکی نثر دا منڈھ بݨیاں پر انھیں دا رسم الخط عربی دا رسم الخط یعنی ’’ خط نسخ‘‘ ای رِہیا۔ انویہویں صدی دے مکݨ توں پہلے پہلے سندھی زبان سرائیکی زبان کن انج کر ݙتی ڳئی ۔ صدئیں تئیں ہک زبان بݨ کرئیں رہوݨ آلیاں اے جڑواں زباناں جݙاں انجو انج تھیءاں تاں وت انھیں دا رسم الخط وی انجو انج تھی ڳیا ۔ یعنی سندھی دانشوریں تاں سندھی زبان کیتے عربی رسم الخط یعنی خط نسخ ای تجویز کیتا جݙاں جو سرائیکی دانشوریں سرائیکی کیتے خط نستعلیق چݨیا ۔ ٻس تݙانہہ کنوں سندھئیں تیں سرائیکیں وکھو وکھ رسم الخط کوں اپݨی زبان دی لکھت دا ذریعہ بݨایا۔

اینہہ نتارے دے بعد ہݨ سندھی تے سرائیکی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت دا پیرا چیندے ہئیں۔ توڑے جوݙوہائیں زبانیں دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی تعداد تے اواز دے لحاظ نال مماثلت رکھیندن پر ݙوہائیں زبانیں دے دانشوریں انھیں دی لکھت دا انداز وکھو وکھ اختیارکیتے۔ جہڑا جو کجھ ایں ہے ۔

سندھی حروف دی لکھت:  ٻ  ڄ ڳ  ڃ ڏ  ڱ ڻ  

سرائیکی حروف دی لکھت : ٻ، ڄ، ن٘ڄ، ݙ، ڳ، نڳ، ݨ۔

ݙوجھے لوظیں ئِ چ مخصوص لہجے آلے سندھی تے سرائیکی حروف تہجی وچوں ترے حروف (ٻ، ڄ، تے ڳ) دی املا تاں ہکو جھیئں ئِ پر چار حروف دی املا وکھو وکھ ئِ۔ یعنی سندھی سرائیکی ن٘ڄ کوں  ڃ،ݙ کوں ڏ ، نڳ کوں  ڱ، تے ݨ کوں  ڻلکھدن ۔ سندھی دانشور تے محقق شمس العلماء مرزا قلیچ بیگ اپݨی تصنیف سندھی ویاکرݨ یعنی سندھی صرف و نحو دے صفحہ ۱۶۵ تے اینہہ ڳالھ دا واشگاف لوظیں ئِ چ اعتراف کریندئیں ہوئیں لکھدن جو ۔

’’جہڑے حروف تہجی کنوں پہلوں نون غنہ دی آواز آندی ہووے تاں انھیں حروف کوں ہمیشاں نون غنہ نال ڳنڈھ کے لکھݨا چاہیدا ئِ ۔ جیویں جو سندھی ڃ کوں ن٘ڄ تے ڱ کوں نڳ لکھیا ون٘ڄے ہا۔ لکھت دا قاعدہ قانون اے ہے جو جہڑے حروفِ تہجی کِن پہلوں نون غنہ دی آواز آندی ئِ تاں وت لکھت دے اصول دے لحاظ نال اوکوں ظاہر وی تھیوݨا چاہیدا ئِ۔ جیویں جو ہک لوظ پنج ئِ چ پ دے بعد تے ج توں پہلے نون غنہ دی آواز کوں علامتی طور تے ظاہر کرکے لکھیا ڳئے ایویں ای سندھی حروفِ تہجی  ڃ کوں ن٘ڄ تے ڱکوں نڳ لکھیا ون٘ڄݨاںچاہئیدا ہا پر لکھیا نھیں ڳیا۔ کیوں جو ماہرین دی متفقہ رائے دے مطابق انھیں حروف ِتہجی دی املا ڃ تے ڱ لکھݨ طے تھی چکی ئِ اینہہ واسطے اینہہ املا کوں ہُݨ تبدیل کرݨ ممکن کائینی‘‘۔

سچ تاں اے ہے جو سندھی دانشور سندھی حروف تہجی دی مخصوص املا تے نہ صرف متفق تھی ڳئیں بلکہ اپݨی مقرر کیتی ڳئی املا تے ثابت قدم وی تھی ڳئیں جݙاں جو سرائیکی زبان دے دانشور تے ادیب گزرئیں سو سالیں کنوں اپݨی ما ٻولی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت بارے تھٻاکے پئے مریندن ۔ کیوں جو انھیں ئِ چ یکجہتی خلوص تے ما  ٻو لی نال حقیقی محبت دا فقدان ئِ جو اساں لوک اڄاں تئیں اپݨی ما  ٻولی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی لکھت بارے اتفاق تے اتحاد پیدا نھیںکر سڳے۔

ساݙے مہاندرے دانشور کجھ تاں انفرادی طور تے تیں کجھ گروہیں دی صورت ئِ چ گزرئیل ہک صدی کنوں سر کھپا کھپا کرئیں ٹر ڳئیں پر پرنالہ اڄاں تئیں اپݨی جا تے ڄمےا کھڑے ۔

خداڄاݨدے جو ضد تے انا دا اے پرنالہ اپݨی ڄمیل جا توں کݙاں تھڑکسی  تے اساں کݙاں اپݨی انا دے خول کنوںنکل کرئیں اپݨی ماٻولی دے مخصوص حروف تہجی دی لکھت تے متفق تھی ٻہسوں ۔

ہُݨ اے ڳالھ نتر کے سامݨھے آڳئی ء ِجو گذرئیل چار ݙہاکیں کن ساݙے سرائیکی زبان دے مہاندرے دانشور سرائیکی زبان دے مخصوص حروف تہجی متفقہ طور تے پنج شمار کریندن جہڑے جو اے ہن۔ (ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ) تے سندھی لہجے دے ݙو حروف تہجی  (ڃ، تے ڱ) دی آواز آلے حروف کیتے علامتی طور تے کئی انج حروف تجویز نھئیں کریندے بلکہ ڄ تے ڳ کن پہلوں نون غنہ ودھا کرئیں لہجے دی کمی کوں پورا کیتا ڳئے ۔ یعنی انھیں کوں علامتی طور تے ن٘ڄ تے نڳ لکھیا ڳئے لہٰذا میں سمجھداں جو ہن سرائیکی دے مخصوص لہجے آلے حروف تہجی دی گنتری پوری تھی ڳئی ئِ تے انھیں دی املا وی متفقہ طور تے منظور کر گھدی ڳئی ئِ جہڑی جو کجھ ایں ہے:

(ٻ، ڄ، ن٘ڄ، ݙ، ڳ، نڳ،ݨ)

اے ڳالھ وݙی افسوسناک تے تکلیف دہ ئِ جو ساݙے کجھ مہاندرے دانشور تے لکھاری اڄاں اینہہ مسئلے کوں ولا نَوّیں سرو چاوݨ دی کوشش کریندے پین جہڑی جو ساݙی ما ٻولی دی ترویج تے اشاعت کیتے نقصان دہ ثابت تھی سڳدی ئِ ۔ ضرورت اینہہ ڳالھ دی ئِ جو اساں متفقہ ڳالھ کوں وت متنازعہ فیہہ نہ بݨائوں ۔ جے کر ناوڑی کوں ولا گینڈیاڳئیا تاں وت اڄ تئیں لکھیاں ڳیءاں ہزاراں کتاباں جہڑیاں جو پنج حرفاں دیاں اضافی اوازاں نال لکھیاں ڳیئن مٹی ئِ چ رل ویسن تے وت اساں اپݨے اینہہ بے بہا اثاثے کن یکسر محروم تھی ویسوںجے کرخدانخواستہ ایں تھی ڳیئا تاں وت ساݙی ماٻولی داکَئی صدئیں تے محیط کیتاڳئیا پندھ اجایا تھی ویسی ۔ میں آپݨیں دانشویں تے مہاندرے لکھاریں دی خدمت ئِ چ اے ارداس کریساں جو نویں ݙچے ئِ چ پووݨ دی بجائے آپݨیاں ساریاں طاقتاں آپݨی ماٻولی کوں متفقہ اضافی اوازں آلے رسم الخط ئِ چ لکھݨ آلے پاسے لا ݙیون تاں جو سرائیکی زبان دے ادب دا وݨ خوب پُھل پَھل چاوے ۔

(iv)۔سرائیکی دے مخصوص مفرد حروف تہجی دا استعمال:سرائیکی لہجے دے مخصوص حروف تہجی ٻ ، ڄ، ن٘ڄ، ݙ، ڳ، نڳ تے ݨ دے ابتدائی درمیانی تے اخیری شکلیں دا لوظیں ئِ چ استعمال ہیٹھ ݙتا ویندا پئے تاں جو انھیں حروف دے سرئیں دی درست املا دا شعور پیدا کیتا ون٘ڄ سڳے۔

-1’’ٻ ‘‘ ابتدائی شکل :  ٻیر،  ٻار، ٻور، ٻدھ، ٻل، ٻتڑا، ٻچڑا

’’ٻ‘‘  درمیانی شکل: ٹوٻا، ٹٻر، ٹٻہ، ٹٻی ،دھاٻے

’’ٻ‘‘  اخیری شکل :  ٻٻ، راٻ ، شرٻوٻ، سُٻ

-2’’ڄ‘‘ابتدائی شکل : ڄل ، ڄال ، ڄنگھ، ڄبھ، ڄوانہہ

’’ڄ‘‘درمیانی شکل : سڄݨ ، سَڄا ، سُڄا، لڄاوݨ پڄلݨ

’’ڄ‘‘ اخیری شکل :رڄ، پوڄ، سوڄ، کڄ

-3’’ن٘ڄ‘‘ ابتدائی شکل :اے حرف تہجی کہیں وی لوظ دے شروع ئِ چ نئیں آندا اینہہ واسطے ایندی کوئی ابتدائی شکل کائینی۔

’’ن٘ڄ ‘‘ درمیانی شکل : سُن٘ڄاݨ‘ مُن٘ڄال ،ون٘ڄاوݨ ، سُن٘ڄڑی

’’ن٘ڄ ‘‘ اخیری شکل:سن٘ڄ، تھن٘ڄ، کن٘ڄ، بھن٘ڄ، ون٘ڄ

-4’’ݙ‘‘ابتدائی شکل : ݙراکل، ݙراون، ݙونگر، ݙکھڑے ، ݙیݨیں

’’ݙ‘‘ درمیانی شکل :ٻݙݨ ، سݙݨ ، تیݙا ، میݙا

’’ݙ‘‘اخیری شکل :بھیݙ، کھیݙ، ٻوݙ، ݙݙ، لاݙ، لوݙ، چھݙ

-5’’ڳ‘‘ابتدائی شکل: ڳل،ڳچی‘ ڳیہڑ، ڳانڈھا

’’ڳ‘‘درمیانی شکل : وڳا، رڳڑ، پڳلی، بھڳلاٹا

’’ڳ‘‘اخیری شکل:لاڳ ، بھاڳ، بھڳ، بھوڳ، رڳ،واڳ

-6’’نڳ ‘‘ابتدائی شکل :اے حرف تہجی کہیں وی لوظ دے شروع ئِ چ نئیں آندا ۔ اینہہ واسطے اینہہ حرف تہجی دی ابتدائی شکل کائینی۔

’’نڳ در میانی شکل:  منڳل ، انڳل، رنڳݨ، سنڳی ، انڳݨ

’’نڳ ‘‘اخیری شکل : رنڳ ، سنڳ، لنڳ، ہنڳ

-7’’ݨ‘‘ابتدائی شکل : اے حرف تہجی وی کہیں لوظ دے شروع ئِ چ نئیں آندا  ۔ اینہہ واسطے اینہہ حرف تہجی دی ابتدائی شکل کائنی ۔

’’ݨ‘‘درمیانی شکل :پاݨی ، داݨے، بھاݨاں ، گھاݨی ، لوݨی، سوہݨی۔

’’ݨ‘‘اخیری شکل :ساوݨ ،پروݨ ، چاوݨ ، مݨ، سݨ

-8’’ی‘‘(یائے خفی الصوت یا یائے معدولہ) :بابائے اردو سئیں ڈاکٹر مولوی عبد الحق اپنی کتاب قواعد اردو دے صفحہ نمبر ۴۹تے رقم طراز ہن جو:

’’بعض لوظیں ئِ چ موجو د’’حرف تہجی ی‘‘ اپݨے پہلے حرف دے نال ایں طرحاں ملا کرئیں پڑھی ویندی ئِ جو ݙوہائیں حرفیں دی آواز ہک معلوم تھیندی ئِ ۔ جیویں جو کیا ، کیاری ، پیارا ، دھیان ، چیونٹی، گیارہ وغیرہ ،اساں اینداں ناں’’ یائے معدولہ ‘‘رکھئیے امتیاز واسطے ایجھیں ’’ی ‘‘دے اتے نشاں ’’v ‘‘ یعنی الٹی جزم دا نشان لا ڈیندے ہیں۔ ‘‘(ترجمہ)

اے ڳالھ نشابر تھی کے سامھݨے آڳئی ئِ جو سرائیکی وانگوں اردو زبان ئِ چ وی ’’یائے خفی الصوت‘‘یعنی ’’یائے معدولہ ‘‘دا وجود پاتا ویندے جیکوں علامتی طور تے ’’  ی   ‘‘لکھیا ویندے ۔یائے معدولہ وی کہیں لوظ دے شروع ئِ چ نھئیں آندی اینہہ کیتے یائے معدولہ دی ابتدائی شکل کائینی ۔

’’ی   ‘‘درمیانی شکل: والیاں ، تھالیاں ،ٖ گلیا، پلیا، (تفصیل کیتے ݙیکھو باب نمبر ۱   دی جز نمبر ۲۰)

’  ’ ی‘‘اخیری شکل:چونکہ یائے معدولہ کہیں لوظ دے اخیر ئِ چ وی نھئیں آندی اینہہ واسطے ایندی اخیری شکل وی کائینی ۔

(v)۔ہائے مخلوطی ، مختفی تے ملفوظی دا درست استعمال: جیویں جو باب نمبر ۱ دی جز ۱۵، ۱۶ تے ۱۷ ئِ چ ہائے مختفی ، ہائے ملفوظی تے ہائے مُخلوطی یعنی ہائے ݙو چشمی دی مفصل تعریف کر ݙتی ڳئی ئِ۔ ہائے مخلوطی دے متعلق صرف نستعلیق رسم الخط ئِ چ اے اٹل قانون ئِ جو ہائے مخلوطی لکھیئے ڳئے کہیں وی لوظ دے آغاز ، درمیان یا اخیر ئِ چ اپݨی اصل مجرد صورت یعنی ’’ھ‘‘ وچ نھئیں لکھی ون٘ڄ سڳدی ۔البتہ اے کہیں ٻئے حرف تہجی نال مل کرئیں بݨائے ہوئے مرکب حرف تہجی (مثلا بھ، پھ، تھ وغیرہ) دی صورت ئِ چ لکھی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔

جتھوں تائیں ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی اخیری شکل یعنی  ’’ہ، ،  دا کہیں وی لوظ دے اخیر ئِ چ لکھت دا تعلق ئِ ساݙے لکھاری غلطی دے مرتکب تھیندن توڑے جو اے ڳالھ باب نمبر ۱ دے جز ۱۵تے ۱۶  ہیٹھ نشابر کر ݙتی ڳئی ئِ پر میں سمجھداں جو اڄاں وی کجھ تشنگی باقی رہ ڳئی ئِ۔ جیندا دور کرݨ ٻہوں ضروری ئِ تاں جو ساݙے لکھاری ولا ولا کہیں غلطی دے مرتکب نہ تھیون۔ ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیاں لکھت دے لحاظ نال ترے شکلاں ہوندئین۔

پراے ڳالھ واضح ہے جو ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیاں ابتدائی تے درمیانی شکلاں ہکو جھیاں ہن پر اخیری شکل دی لکھت ئِ چ فرق ئِ ۔ یعنی ہائے مختفی دی اخیر شکل ’’   ٓ  ‘‘ تے ہائے ملفوظی دی ’’  ہہ  ‘‘ ہے جݙاں جو اے ڳالھ وی سچ ئِ جو ہائے مخلوطی’’ ھ ‘‘ کوں ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی کہیں وی شکل وانگوں نھئیں لکھیا ون٘ڄ سڳدا تے اے ڳالھ وی مکدی پئی ئِ جو ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیں اخیری شکلیں کوں ہکو جھیاں لکھݨ سراسر غلط ئِ ۔ جݙاں جو ساݙے لکھاری انھیں ݙوہائیں شکلیں کوں ادل بدل کر ݙیندن سچ تاں اے ہے جو ہائے مختفی کُھل کرئیں نھئیں پڑھی ویندی یعنی اوندی اواز اتنی خفیف تے مدھم ہوندی ئِ جو اینکوں شعر دی تقطیع کریندئیں ہوئیں ہمیشاں حذف کر ݙتا ویندے جݙاں جو ہائے ملفوظی دی آواز بھرپور ہوندی ئِ تے اینکوں شعردی تقطیع کریندیئں ہوئیں حذف نھئیں کیتا ویندا۔ لہٰذا ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دیں اخیری شکلیں کوں ادل بدل کر ݙیون نال اشعار دے اوزان متاثر تھیندن۔ شعری ادب دے لحاظ نال اے ڳالھ وݙی تکلیف دہ تے قابل گرفت ئِ۔

اڳی تیں ٹرݨ تو پہلوں ہک ٻئی ڳالھ دی وضاحت وی ضروری ئِ جیندے سمجھݨ نال ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی دی اخیری شکل دی لکھت دے اصولیں کوں جاݨݨ ئِ چ مدد ملسی او ڳالھ اے ہے جو حروف تہجی دیاں جوڑ دے لحاظ نال ݙو قسماں ہن پہلی قسم انھیںحروف تہجی دی ہے جنھیں دے سرے بݨدن تے انھیںسرئیں کوں جوڑ کرئیں کوئی وی لوظ بݨاوݨ ئِ چ اسانی رہندی ئِ ۔ جنھیں حروف تہجی دے سرے بݨدن او مفرد حروف تہجی کجھ ایں ہن (ب، ٻ،پ،ت، ٹ، ژ، ج، ڄ، چ، ح، خ، س، ش ص، ض، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ڳ، ل، م، ن ، ݨ، ہ، ی) انھیںحروف تہجی کوں جڑویں حروف تہجی آکھیا ویندے ۔

ݙوجھی قسم انھیںمفرد حروف تہجی دی ہے جنھیں دے سرے نھئیں بݨدے بلکہ او کہیں وی لوظ دے شروع، درمیان یا اخیر ئِ چ اپݨی پوری شکل بر قرار رکھیندن جہڑے جو اے ہن ( ا، د، ڈ، ݙ، ذ، ر،ڑ، ز،ژ، ط، ظ، و) انھیںحروف کوں کٹویں حروف تہجی آکھیا ویندے انھیں کٹویں حروف تہجی وچوں ترے حروف ایجھئیں ہن جنھیں دی کہیں لوظ دے درمیان ئِ چ آوݨ سیتی شکل بدل ویندی ئِ او ترے حروف (د، ڈ،ذ) ہن۔ ہُن اتھاں ہائے مختفی (ہائے خفی الصوت )تے ہائے ملفوظی (ہائے جلی الصوت )دی اخیری شکل دی لکھت بارے کجھ اصول ݙتے ویندن تاں جو ساݙے لکھاریں کوں انھیںدی لکھت ئِ چ کوئی اشتباہ نہ رہوے تے او انھیںدی لکھت ئِ چ کہیں غلطی دے مرتکب نہ تھیون۔

(الف)ہائے مختفی دی اخیری شکل ’’ہ ‘‘آلے ݙو حرفی لوظ:ایجھیں جڑویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوّز،

’’   ٓ‘‘دی آواز مدھم تے خفیف ہوسی تاں انھیںلوظیں دی اینہہ ’’ہ ‘‘کوں ہائے مختفی دی اخیری شکل ’’   ٓ  ‘‘ نال لکھیا ویسی تے ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی متحرک ہوسی یعنی (اوندے اتے یا تلے زبر ، زیر یا پیش ہوسی) مثال دے طور تے ،بِہ ، پِہ چِہ، سِہ ، کِہ، مِہ وغیرہ پہلی قسم دے اے لوظ عموماً حروف دیاں مختلف قسماں یعنی حروف جار، حروف اشارہ یا حروف تنکر وغیرہ ہوندین۔

(ب)ہائے ملفوظی دی اخیری شکل ’’ہہ ‘‘آلے ݙو حرفی لوظ:ایجھیئں جڑویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوز ’’ہ‘‘ دی آواز بھرپور ہوسی تاں انھیں لوظیں کوں ہائے ملفوظی دی اخیری شکل ’’ہہ ‘‘نال لکھیاویسی اتھاں وی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی متحرک بفتح (یعنی صرف زبر نال) ہوسی مثلاً ٻہہ ،ٖبہہ ، سہہ، کہہ وغیرہ پر ایجھیں لوظ ہمیشاں مصادر کن بݨݨ آلے فعل امر ہوندن۔

(ج) کٹویں ݙو حرفی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز دی ’’ہ ‘‘شکل آندی ئِ:  ایجھئیں کٹویں ڈو حرفی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز دی مکمل شکل ’’ہ ‘‘آندی ء ِتاں وت اے ہائے ہوز توڑے جوغیر متحرک (ساکن) ہوسی پراینکوں شعر دی تقطیع ئِ چ ہائے مختفی وانگوں حذف نہ کیتا ویسی ۔ مثلاً دہ، ݙہ، رہ، وہ وغیرہ ۔

جڑواں حروف نال بݨئے ہوئے سہ حرفی لوظ: ایجھیں سہ حرفی لوظ جہڑے جو جڑواں حروف تہجی نال مل کرئیں بݨئے ہوون تے انھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز آ ون٘ڄے تاں وت جیکر ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلے ݙوہیں حروف متحرک ہوون تے خاص کر ہائے ہوز نال جڑیا ہویا حرف تہجی متحرک بفتح (زبر آلا) ہووے تاں اخیری ہائے ہوز ہمیشاں ’’ہائے مختفی‘‘ ہوسی یعنی اونہہ لوظ دے اخیر ئِ چ ہائے مختفی دی ’’   ٓ ‘‘  شکل آسی ۔ مثال دے طور تے چھتہ ، بھتہ ، کھٻہ ، کچہ، مکہ ، دمہ وغیرہ ۔ پر ایجھیں سہ حرفی لوظ جنھیں دی اخیری ہائے ہوز کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی حرف علّت ’’ی‘‘ ہووے یا نون غنہ ہووے تاں وت ہائے ہوز دی ہائے ملفوظی آلی شکل ’’ہہ ‘‘لکھی ویسی مثال دے طور تے اُنہہ ، سُنہہ، مُنہہ، رِیہہ، وِیہہ، ایہہ وغیرہ ۔

اتھاں ہک ڳالھ سمجھݨ آلی ئِ جو جنھیں سہ حرفی لوظیں دے اخیر ئِ چ ہائے مختفی دی شکل ’’   ٓ  ‘‘ آسی تاں وت شعر دی تقطیع ئِ چ یا تاں حذف کر ݙتی ویسی یا اوکوں قافیے دی مناسبت نال ’’ الف‘‘ ئِ چ تبدیل کر ݙتا ویسی ۔ تے اے الف وی ہمیشاں غیر متحرک ہوسی کیوں جو اے حرف علّت ئِ ۔جݙاں جو ایجھیں لوظیں ئِ چ ہائے ملفوظی (  بہہ ) بھرپور اواز نال آسی تے تقطیع ئِ چ شامل وی کیتی ویسی ۔

کٹویں حروف تہجی نال بݨئے ہوئے سہ حرفی لوظ:ایجھیں سہ حرفی لوظ جہڑے جو کٹویں حروف تہجی نال بݨئے ہوئے ہوسن پر انھیںدی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلا حرف تہجی کوئی ہک حرف علّت ہوسی (ا،و  وچوں کوئی ہک) تاں او ہائے ہوز ملفوظی ڳݨی ویسی جیویں جو راہ، روہ، واہ، موہ، پوہ، ݙوہ وغیرہ ۔ جیکر حروف علت وچوں کوئی حرف نہ ہوسی تاں وت او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی ۔ مثلاً گرہ، درہ اݙہ ،ذرہ وغیرہ اے ڳالھ ضرور یاد رہوے جو ہائے مختفی تقطیع ئِ چ شامل نھئیں کیتی ویندی یعنی حذف کر ݙتی ویندی ئِ یا قافیئے دی مناسبت نال الف بݨاݙتی ویندی ئِ۔

تریجھا اصول:ایجھیں چار حرفی یا چار کن ودھ حروف تہجی کن مل کرئیں بݨݨ آلے لوظ جنھیں دی ہائے ہوز کن پہلا حرف متحرک بفتح (زبر آلا) ہوسی تاں او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی جے کݙۂیں او حرف غیر متحرک یا حرف علت ہوسی یا نون غنہ ہوسی تاں وت او ہائے ہوز ملفوظی شمار تھیسی ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جئیں لوظ دی ہائے ہوز کن پہلوں آوݨ آلی ’’وائو ‘‘ جے کر متحرک ہوسی تاں وت او ہائے ہوز مختفی ڳݨی ویسی جیکر او ’’وائو ‘‘ غیر متحرک ہوسی تاں وت اخیری ہائے ہوز ملفوظی ڳݨی ویسی مثال دے طور تے ۔

الف:ہائے مختفی آلے لوظ:کینہ ، آمنہ ، پٹنہ، داݨہ، بہانہ، دہانہ ، گریہ، فدیہ، ذکیہ، شکیہ ، قریہ، گردہ، پہرہ ،اسوہ، کندہ ،چارہ، شکوہ، انڈہ، پردہ وغیرہ ۔

ب:ہائے ملفوظی آلے لوظ:کینہہ ، مینہہ،شینہہ، ݙینہہ، ٻانہہ، دانہہ، کانہہ، ڄوانہہ، کریہہ، سڑیہہ، مریہہ ، دیہہ، شبیہہ، کریہہ، اینہہ، گروہ انبوہ ، شکوہ ، روہ ، ڳوہ، گواہ ، سپاہ، سیاہ ،پناہ ،بیاہ، واہ وغیرہ ۔

خلاصہ بحث:اینہہ ساری بحث دا لب لباب اے ہے جو :

-1 ہائے مختفی تے ہائے ملفوظی کوں کݙہیٔں ادل بدل یا خلط ملط نہ کیتا ون٘ڄے بعض اہل قلم ہائے ملفوظی دی اینہہ شکل ’’ لہہ‘‘ کوں ݙو ہائے ہوز (ہ+ہ) شمار کریندن جہڑی جو درست ڳالھ نھئیں۔ انھیںکوں شاید ایندی بھرپور آواز کن مغالطہ لڳے ورنہ اے ہک ’’ہ‘‘ ہے ایندا ثبوت اے ہے جو اینہہ ’’ہ‘‘ کوں تقطیع ئِ چ ہمیشاں ہک حرف تہجی دے برابر شمار کیتا ویندے ۔

-2 ہائے ملفوظی کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی (چاہے او جڑواں ہووے یا کٹواں ہووے) ہمیشاں غیر متحرک ہوندے پر ݙو حرفی لوظ ئِ چ متحرک بفتح (زبر آلا) ہوندے تے عموماً او کہیں مصدر کن فعل امرہوندے ۔ ہائے ملفوظی شعر دی تقطیع ئِ چ ہک حرف تہجی ڳݨی ویندی ئِ۔

-3 ہائے مختفی کن پہلے آوݨ آلا حرف تہجی (چاہے جڑواں ہووے یا کٹواں ہووے) ہمیشاں متحرک بفتح (زیر آلا) ہوندے جݙاں جو ݙو حرفی لوظ حروف دیاں قسماں وچوں کوئی ہک قسم ہوندی ئِ۔ مثلاً حروف جار، حروف اشارہ ، یا حروف تنکیر وغیرہ ۔ ہائے مختفی شعر دی تقطیع کریندئیں ہوئیں یا تاں حذف کر ݙتی ویندی ئِ یا قافیے دی مناسبت نال اینکوں الف ئِ چ تبدیل کر ݙتا ویندے ۔

(vi)۔ہائے ملفوظی نال لکھیئے لوظیں دی غلط تے درست املا:

ا۔ ݙو حرفی لوظ جہڑے جو کہیں مصدر کن فعل امر ہوندن:

مصدر

فعل امر (درست املا)

غلط املا

مصدر

فعل امر (درست املا)

غلط املا

ٻہݨ؍ٻہوݨ

ٻہہ

ٻہ

پہݨ؍پہوݨ

پَہہ

پہ

پھہݨ؍پھہوݨ

پِھہہ

پِھہ

ٹھہݨ؍ٹھہوݨ

ٹھَہہ

ٹھہ

چھہݨ؍چھہوݨ

چَھہہ

چَھہ

ڈھہݨ؍ڈھہوݨ

ڈھَہہ

ڈھہ

ݙوہݨ

ݙوہ

ݙہ

ݙہوݨ

ݙہ

___

رہوݨ؍رہݨ

رَہ

___

سہݨ؍سہوݨ

سَہہ

سَہ

کہݨ ؍ کہوݨ

کُہہ

کُہ، کوہ

ڳہݨ؍ڳہوݨ

ڳہَہ

گَہ

وہݨ؍وہوݨ

وَہ

___

ڈھوہݨ

ڈھوہ

ڈہ

ڳوہݨ

گوٖہ‘ڳہہ

ڳہ‘ڳوہ

پینہݨ

پینہہ

پینہ

کجھ ایجھئیں لوظ جہڑے عام طور تے غلط لکھئے ویندن:

لوظ

ہجے

معنی

غلط املا

اُنہہ

(ا،نون غنہ ،ہ)

زور یا درد کی وجہ سے آواز نکالنا

انہ، انھ

اُونہہ

(ا،و،ں،ہ)

اس نے

اونہ، اونھ

آنہہ

(آ،ں،ہ)

آہ

آنہ، آنھ

اینہہ

(ا،ی،ں،ہ)

اس نے

انہ، انھ

ٻانہہ

(ٻ،ا،ں،ہ)

بازو

ٻانہ،ٻانھ

پینہہ

(پ،ی،ں،ہ)

پیس (فعل امر)

پینہ ،پینھ

دانہہ

(د،ا،ں،ہ)

فریاد

دانہ ، دانھ

ݙینہہ

(ݙ،ی،ں،ہ)

دن

ݙینہ ، ݙینھ

سُنہہ؍سونہہ

(س،و،ں،ہ)

جان پہچان، دیکھی بھالی جگہ

سنہ، سونہ، سنھ، سونھ

شینہہ

(ش،ی،ں،ہ)

شیر

شینہ، شینھ

کانہہ

(ک،ا،ں،ہ)

دریائوں کے کنارے اگنے والا پودا

کانہ، کانھہ

کِینہہ

(ک،ی،ں،ہ)

کس لئے ، کیوں

کینہ، کینھ

لانہہ

(ل،ا،ں،ہ)

موٹا اور لمبا رسہ

لانہ

مانہہ

(م،ا،ں،ہ)

ماش (ایک دال)

مانہ، مانھہ

مُونہہ؍منہہ

(م،و،ں،ہ)

چہرہ‘دہان

منہ، مونھ، منھ

مینہہ

(م،ی،ں،ہ)

بارش، بھینس(ریاستی لہجہ)

مینہ، مینھ

نانہہ

(ن،ا،ں،ہ)

نہیں ۔ موچیوں کا ایک اوزار

نانہ، نانھ

نونہہ

(ن،و،ں،ہ)

بہو

نونہ، نونھ

نینہہ

(ن،ی،ں،ہ)

کسی بیل پر لگنے والا چھوٹا سا پھل ، محبت

نینہ، نینھ

ایہہ

(ا،ے،ہ)

یہ یا یہ ہے

ایہ، ایھ

پیہہ

(پ،ے،ہ)

داخل ہونا

پیہ، پیھہ

دیہہ

(د،ے،ہ)

دیہات ، دیو

دیہ، دیھہ

ریہہ

(ر،ے،ہ)

داڑھی اور مونچھوںکے نئے نئے بال اگنا

ریہ، ریھہ

رِیہہ

(ر،ی،ہ)

پیٹ میں گیس پیدا ہونا

ریہ، ریھہ

سیہہ

(س،ے،ہ)

ایک جانور لمبے لمبے اور نوکدار بالوں والا

سیہ، سیھہ

کیہہ

(ک،ے،ہ)

غیر کاشتہ چٹیل میدان

کیہ، کیھہ

چِینہہ

(چ،ی،ں،ہ)

غصے سے منہ بگاڑنا

چینہ، چینھ

سرینہہ

(س،ر،ی،ں،ہ)

سرس کا درخت

سرینہ، سرینھہ

کرینہہ

(ک،ر،ی،ں،ہ)

جنگلی پودا (ڈیلھے)

کرینہ، کرینھہ

نِکینہہ

(ن،ک،ی،ں،ہ)

کمی لوگ، کم ذات

نکینہ، نکینھہ

اُکانہہ

(ا،ک،ا،ں،ہ)

ایک خود رو درخت

اکانہ، اکانھہ

اَڳانہہ

(ا،ڳ،ا،ں،ہ)

آگے

اڳانہ، اڳانھہ

کُمانہہ

(کُ،م،ا،ں،ہ)

ایکڑ

کُمانہ، کُمانھہ

ڄوانہہ

(ڄ،و،ا،ں،ہ)

ایک کانٹے دار خود رو پودا

ڄوانہ، ڄوانھہ

تڑَانہہ

(ت،ڑ،ا،ں،ہ)

کپڑے سکھانے کیلئے بندھا ہوا رسہ

تڑانہ، ترانھہ

چَنانہہ

(چَ،ن،ا،ں،ہ)

دریائے چناب

چنانہ، چنانھہ

کوَانہہ

(ک،و،ا،ں،ہ)

کسی چیز کی بہت ہی تھوڑی مقدار

کوانہ، کوانھہ

چھیہہ

(چھ، ے، ہ)

نقصان

چھیھ، چھیہ

چیہہ

(چ،ے،ہ)

گرم راکھ ، مقابلے کی دعوت

چیہ، چیھہ

ڈھیہہ

(ڈھ،ے،ہ)

ریت کے ٹیلے کا دامن

ڈھیہ، ڈھیھہ

لیہہ

(ل،ے،ہ)

مقبوضہ کشمیر کے ایک شہر کانام

لیہ، لیھہ

تریہہ

(ت، ر،ے،ہ)

پیاس

تریہ، تریھہ

سَڑیہہ

(س،ڑ،ے،ہ)

جلن ،تیز دھوپ

سڑیہ، سڑیھہ

کُریہہ

(ک،ر،ے،ہ)

قحط سالی

کریہ، کریھہ

مَریہہ

(م،ر،ے،ہ)

موت

مریہ، مریھہ

مَݙیہہ

(م،ݙ،ے،ہ)

کام چور

مݙیہ، مݙیھہ

مچھیہہ

(م،چھ،ے،ہ)

چُک پڑنا

مچھیہ، مچھیھہ

دَریہہ

(د،ر،ے،ہ)

بہت ، زیادہ

دریہ، دریھہ

فقیہہ

(ف،ق،ی،ہ)

علم فقہ دا ماہر

فقیہ، فقیھہ

تنبیہہ

(ت،ن،ب،ی،ہ)

ہدایت کرنا، وارننگ دینا

تنبیہ، تنبیھہ

(vii)۔مخارج دے لحاظ نال حروف دیاں قسماں: ہر ہک حرف تہجی اپنی ہک وکھری آواز ، لہجہ یا تلفظ رکھیندے جیندا ڄاݨݨ نہایت ضروری ئِ۔ ٻہوں سارے حروف تہجی ایجھئیں ہن جنھیں دی آواز ٻہوں ای تھوڑے فرق نال ہکو جھئیں ئِ مثلاً الف تے ع، ت تے ط،ث،س تے ص، ذ،ز، ض تے ظ، ق تے ک تے ہ تے ح وغیرہ اہل عرب دی اے خصوصیت ئِ جو او ہر ہک حرف تہجی کوں اوندی درست تے وکھری آواز نال ادا کرݨ دا بھرپور سائیو کریندن جݙاں جو ٻئے زباناں ٻولݨ آلے لوک اینہہ ڳالھ دا زیادہ اہتمام نھئیں کریندے حالانکہ اے آہر کرݨ بے حد ضروری ئِ ۔ خاص کر چھوٹے ٻالیں کوں حروف تہجی دی سن٘ڄاݨ کراوݨ کیتے اواز دا ای سہارا ڳولیا ویندے۔جے کر استاد حروف تہجی کوں انھیںدے درست مخرج نال ادا نہ کریسی تاں وت ٻال انھیںحروف دی صحت نال ادائیگی کیویں کریسن۔ تے وت او حرف سن٘ڄاݨ کیویں تھیسن۔ لہٰذا حروف تہجی دی انھیںدے درست مخرج نال ادائیگی ٻہوں ضروری ئِ۔ مخارج دے لحاظ نال حروف تہجی کوں اٹھ قسمیں ئِ چ تقسیم کیتا ویندے تاں جو انھیںدی سن٘ڄاݨ کوںاسان بݨا یا ون٘ڄ سڳے ۔ اے اٹھ قسماں کجھ ایں ہن۔

-1شفوی حروف -2شجری حروف -3نثوی حروف -4نطعی حروف

-5اسلی حروف -6ذلقی حروف -7لہوی حروف -8حلقی حروف

انہیں دی تفصیل ݙیکھو ۔

-1شفوی حروف:شفویہ دے لوظی معنی ہونٹھ دے ہِن ٻس او حروف جیندی اواز ہونٹھاں کن نکلدی ئِ شفوی حروف تہجی اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ب،بھ،ٻ،پ،پھ ف، م، مھ، و، وھ،=۱۰

-2شجری حروف:کھُلیے ہوئے ہونٹھاں کِن نکلݨ آلے حروف تہجی شجری حروف تہجی اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ج، جھ، چ، چھ، ش، ص، ض، ژ =۸

-3نثوی حروف :ݙند تے زبان ملاوݨ نال جہڑے حروف ادا تھیندن نثوی حروف تہجی اکھیندن، جہڑے جو اے ہن۔ ث، ذ=۲

-4نطعی حروف :زبان اُتے کر کیں ݙندیں نال زور ݙیوݨ سیتی جہڑے حروف ادا تھیندن نطعی حروف تہجی اکھیندن ۔ جہڑے جو اے ہن۔ ت، تھ، د، دھ، ط =۵۔

-5اسلی حروف:اسلی دا لوظی معنی ئِ زبان دی چوٹی۔ ٻس زبان دی چوٹی کن نکلݨ آلے حروف اسلی حروف تہجی اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ س، ز، ظ =۳

-6ذلقی حروف :او حروف تہجی جہڑے جو زبان کوں زور لا کے حرکت ݙے کرئیں سنگھ کن آواز کڈھݨ نال ادا تھیندن ذلقی حروف اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ج=۱

-7لہوی حروف :زبان کوں تالوں نال لا کرئیں تے زور ݙے کے اواز کڈھݨ نال جہڑے حروف ادا تھیندن لہوی حروف اکھیندن ۔ جہڑے جو اے ہن۔ ا، ٹ، ٹھ، ن٘ڄ، ݙ، ڈ، ڈھ، ر، رھ، ڑ، ڑھ، ک، کھ، ڳ، نڳ، ل، لھ، ݨ، نھ، ن، ہ، ی، ے ، یھ = ۲۴۔

-8حلقی حروف :حلق دا لوظی معنی ئِ سنگھ ٻس او حروف تہجی جہڑے جو سنگھ تے زور ݙے کے ٻولیئے ویندن حلقی حروف اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ گھ، گ، ح، خ، ع، غ، ق = ۷

(viii)۔جوڑ دے لحاظ نال حروف تہجی دیاں قسماں:اردو زبان کن علاوہ سرائیکی زبان ہک ایجھیں زبان ئِ جیندے لوظ لکھدئیں ہوئیں پورے حروف تہجی نھئیں لکھئے ویندے بلکہ ہر حرف تہجی کیتے ہک چھوٹا جھیئاں نشان بݨا ݙتا ویندے جیکوں اونہہ حرف تہجی دا سرا آکھیا ویندے ۔ وت حروف تہجی دے اے چھوٹے چھوٹے سرے ملا کرئیں ہک لوظ بݨاݙتا ویندے۔ حرفیں دے سرے جوڑ کرئیں لکھݨ نال لوظ ٻہوں مختصر تھی ویندن ۔ دنیا دیاں ٻیئاں زباناں اردو، سرائیکی ، سندھی ، پنجابی ، عربی ، فارسی وغیرہ زبانیں وانگوں (جہڑیاں جو سڄے کن کھٖے پاسے لکھیاں ویندئین)مختصر نویسی کن محروم ہن۔ اینہہ مختصر نویسی نال تحریر نہایت شستہ تے مہذب وی تھی ویندی ئِ تے وقت وی ٻہوں تھوڑا لڳدے یعنی ٻہوں تھوڑے وقت ئِ چ زیادہ کن زیادہ لکھیا ون٘ڄ سڳدے۔ مختصر نویسی دا اے فن یورپ ئِ چ ٻہوں تھوڑے عرصے کن رواج پاوݨ لڳے جݙاں جو ساݙی ماٻولی کئی سو سالیں کن اینہہ فن کن متعارف ئِ۔ سرائیکی زبان دے حروف تہجی ݙو قسمی ہِن۔ ہکڑے او حروف تہجی جنھیں دے ہک ٻئے نال جوڑݨ کیتے سرے ٻدھے ویندن انھیںکوں جڑویں حروف تہجی آکھیا ویندے جݙاں جو ݙوجھے او حروف تہجی جنھیں دے سرے نھئیں ٻدھے ویندے بلکہ او حروف تہجی بہرصورت پورے پورے لکھئے ویندن۔ انھیںحروف تہجی کوں کٹویں حروف تہجی آکھیا ویندے ۔

-1جڑویں حروف تہجی: او حروف تہجی جنھیں دے سرے بݨدن جڑویں حروف تہجی آکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ب، ٻ، پ، ت، ٹ، ث، ڄ، ج، چ، ح، خ، س، ش ، ص، ض، ع، غ ف، ق، ک، گ، ڳ، ل، م، ن، ݨ، ہ، ی۔

-2 کٹویں حروف تہجی: او حروف تہجی جنھیں دے سرے نھئیں بݨدے انھیںکوں کٹویں حروف تہجی آکھیا ویندے اے حروف تہجی کجھ ایں ہن۔ ا، د، ڈ، ݙ، ذ، ر، ڑ، ز، ژ، ط، ظ، بھ،پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ،رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ، وھ، یھ۔

(ix)  بݨت دے لحاظ نال حروف تہجی دیاں قسماں : بݨت دے لحاظ نال سرائیکی حروف تہجی دیاں چھی قسماں ہن ۔ جہڑیاں جو کجھ ایں ہن:

-1مدّوِر حروف یا چشمہ دار حروف-2حروف مہملہ یا غیر منقوط حروف -3حروف معجمہ یا منقوط حروف-4مسروری حروف -5 ملفوظی حروف  -6مکتوبی حروف

-1مدّوِر حروف یا چشمہ دار حروف: او حروف تہجی جہڑے جو گول دائرے دی صورت ئِ چ لکھئے ویندن یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ او حروف جہڑے جو گول شکل رکھیندن مدّوِر حروف یا چشمہ دار حروف تہجی اکھیندن جہڑے جو اے ہِن۔ ج، ڄ، ن٘ڄ، چ، ح، خ، س، ش، ص، ض، ع، غ، ق، ل، ن، ݨ، ی = ۱۷۔

-2حروف مہملہ یا غیر منقوط حروف: اوحروف تہجی جنھیں دے اُتے ، تَلے یا وچکار کوئی نقطہ نہ ہووے مہملہ یا غیر منقوط حروف اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ا، ٹ، ٹھ، ح، د، ڈ، دھ، ڈھ، ر، رھ، ڑ، ڑھ، س، ص، ط، ع، ک، کھ، گ، گھ، ل، لھ، م، مھ، و، وھ، ہ= ۲۷۔

-3حروف معجمہ یا منقوط حروف:او حروف تہجی جنھیں دے اتے ، تلے یا وچکار کوئی نہ کوئی نقطہ ضرور ہووے معجمہ یا منقوط حروف اکھیندن جہڑے جو اے ہن۔ ب، بھ، ٻ، پ، پھ، ت، ٹھ، ث، ج، جھ، چٖ، ن٘ڄ، چ، چھ، خ،ݙ،ذ،ز،ژ، ش، ض، ظ، غ ، ف، ق، ڳ، نڳ، ن، نھ، ن،ی = ۳۱۔

-4مسروری حروف : مسروری عربی زبان دا لوظ ئِ جیندا لوظی معنی ئِ لکھیا ہویا ڳجھیا یا جیندی آواز لکھݨ جہڑی نھئیں ہوندی مسروری حروف تہجی اکھیندن اے حروف تہجی ݙو حروف دی مشترکہ آواز تے مشتمل ہوندن جہڑے جو اے ہن۔ ب (بے یا با) ، ٻ (ٻے یا ٻا) ، پ( پے یا پا)، ت (تے یا تا) ، ٹ (ٹے یا ٹا) ، ث (ثے یا ثا) ، ڄ(ڄ یا ڄا) ، نج (ن٘ڄے یا ن٘ڄا) ، چ (اینہہ حرف تہجی کوں اگرچہ یا چا پڑھیا ون٘ڄے تاں اے مسروری اکھیسی تے جے کر اینکوں چیم پڑھیاون٘ڄے تاں وت اے ملفوظی اکھیسی) ، ح (حے یا حا)، خ( خے یا خا) ، ر ( رے یا را) ، ڑ ( ڑے یا ڑا) ، ز( زے یا زا) ، ژ ( ژے یا ژا) ، ط ( طے یا طا)، ظ (ظے یا ظا) ، ف ( فے یا فا)، گ ( ڳے یا ڳا) ، نڳ (نڳے یا نڳا)، ہ ( ہے یا ہا)، ی (ے یا یا)، مرکب حروف بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ ،مھ ، نھ، وھ، یھ وی مسروری حروف تہجی ہن۔

-5ملفوظی حروف:ملفوظی حروف تہجی دا لوظی معنی اے ہے جو او حروف جہڑے جو ٻول چال ئِ چ ورتئے ون٘ڄن یا جنھیں دی اواز کوں لکھیا وی ون٘ڄ سڳے ۔ اے حروف عموماً ترے حروف دی مشترکہ تے بھرپور آواز تے مشتمل ہوندن ۔ جہڑے جو اے ہن ۔ ا (یعنی الف = ا+ل+ف) ، ج ( جیم = ج+ی+م) چ (چیم = چ+ی+م) د ( دال = د+ا+ل) ، ڈ ( ڈال = ڈ+ا+ل)،ݙ (ݙال = ڈ+ا+ل)،  ( ذال = ذ+ا+ل) ،س ( سین= س+ی+ن) ،ش ( شین= ش+ی+ن) ، ص (صاد= ص+ا+د)، ض (ضاد= ض+ا+د)، ع ( عین = ع+ے+ن)، غ ( غین = غ+ے+ن)، ق ( قاف= ق+ ا +ف) ، ک (کاف = ک+ا+ف)، گ (گاف= گ+ا+ف)، ل (لام= ل+ا+م) ،م (میم =م+ی+م)، ن (نون = ن+و+ن) ،ݨ (ݨوݨ = ن+و+ن) ، و (وائو = و+ا+ئو) ۔مرکب حروف دھ (دھال = دھ+ا+ل) ، ڈھ ( ڈھال =ڈھ+ا+ل)۔

-6مکتوبی حروف :ایجھیں ملفوظی حروف جنھیں دے پہلے تے آخری حرف دی اواز ہکو جھئیں ہووے مکتوبی حروف اکھیندن جیویں جو م (میم = م+ی+م) ، ن (نون = ن+و+ن)  ،و (وائو = و+ا+ئو) ، لہٰذا ایّھے ترے حروف تہجی (م، ن، و) مکتوبی حروف اکھیندن ۔

(x) ۔صورت دے لحاظ نال حروف تہجی دیاں قسماں :صورت دے لحاظ نال حروف ݙو قسمی ہوندن ۔ ہکڑے او حروف جہڑے جو مفرد صورت ئِ چ ہوندن تے جنھیں دا کُئی نہ کُئی ذاتی معنی وی ہوندے ۔ انھیںحروف کوں حروف تہجی دا ناں ݙتا ویندے ۔ ݙوجھے او حروف جہڑے جو ݙو یا ݙو کن زیادہ حروف تہجی تے مشتمل ہوندن یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ او چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ جہڑے جو ٻولݨ یا لکھݨ ئِ چ کلھے کلھے معنی پیدا نھئیں کر سڳدے جݙاں توݨیں او کہیں جملے ئِ چ یا ݙوجھے لوظیں نال مل کرئیں استعمال نہ تھیون۔ انھیںچھوٹے چھوٹے لوظیں کوں ’’ مرکب حروف‘‘ آکھیا ویندے ۔

ا: مفرد حروف یا حروف تہجی: اساں جݙاں عربی ، فارسی ، اردو یا سرائیکی حروف تہجی تے غور کریندے ہیں تاں وت ساکوں معلوم تھیندے جو اے حروف ݙیکھݨ ئِ چ تاں مختلف سادہ اوازیں دیاں علامتاں ہن پر انھیںدے نانویں کن کُئی سادہ (مفرد) اواز پیدا نھئیں تھیندی بلکہ ہک حرف تہجی کُئی سادہ اوازیں کن مل کرئیں بݨیا ہویا ہک لوظ ہوندے جیویں جو الف ترے حروف (ا+ل+ف) تے ب (ب+ے) یا (ب+ا) نال مل کرئیں بݨئے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ حروف تہجی وچوں کجھ حروف تاں ایجھئیں ہِن جہڑے جو ݙو مختلف اوازیں آلے حروف تے مشتمل ہِن تے کجھ ترے اوازیں آلے حروف تے جنھیں دی تفصیل مسروری ، ملفوظی تے مکتوبی حروف دے عنوان نال لکھی ون٘ڄ چکی ئِ۔ اتھاں صرف اے ݙسݨ مقصود ئِ جو اے حروف تہجی کئی کئی اوازیں دا مجموعہ ہن۔ انھیںاوازیں کوں سݨ کرئیں اے خیال پیدا نھئیں تھیندا جو اے حروف تہجی ہک مفرد حرف تہجی ہوسِن۔ ایندی وجہ اے ہے جو اے حروف تہجی اونہہ زمانے دی یادگار ہن جݙاں جو لوک اپݨے خیالات دا اظہار تصویراں بناْ بناْ کرئیں کریندے ہن۔ اے تصویری رسم الخط وقت گزرݨ دے نال نال کئی مراحل کن گذر کرئیں حروف تہجی دی تخلیق تئیں پہنتے۔

ساکوں صدئیں دی تحقیق دے بعد اے معلوم تھئے جو پہلے مرحلے ئِ چ جے کر کہیں کوں ڳاں یا کہیں سنواݨی (عورت) دے متعلق کوئی ڳالھ کرݨی مقصود ہووے ہا تاں وت او ڳاں یا سنواݨی دی تصویر بݨا کرئیں اپݨے مقصدا دا اظہار کریندا ہا۔ ݙوجھے مرحلے وچ ہک ٻہوں لمبی مدت دے بعد جݙاں جو انسانی شعور ئِ چ ودھارا تھی ڳیا تاں وت تصویریں کن افعال دا کم گھنیجن پئے ڳیا۔ یعنی اکھ دی تصویر کن نظر (یعنی ݙیکھݨ دے کم دا اظہار) تے ݙو ڄنگھیں کن رفتار یا چال مراد گھنیجن لڳ پئی جݙاں جو تریجھے مرحلے وچ کہیں شئے دی تصویر کن اوندے خصائص ، صفات مراد گھدے ون٘ڄݨ لڳ پئے ۔ مثال دے طور تے لومبڑی دی تصویر کن مکاری تے عیاری دا معنی گھدا ون٘ڄݨ لڳا۔ وت وقت دے گذرݨ دے نال نال ایھے تصویراں ݙنگئیں سدھئیں لکیریں ئِ چ بدل ڳیاں ۔ ہزاراں سال گذرݨ دے بعد اے ݙنگیاں سدھیاں لکیراں اصوات ئِ چ تبدیل تھیوݨ لڳ پیئاں تے وت اے اصوات حروف تہجی دا روپ اختیار کریندے ڳئے ۔ مثال دے طور تے ۔

الف : شروع شروع ئِ چ الف کوں ڳاں یا ݙاند دے سر نال مشابہت ݙتی ڳئی کیوں جو عبرانی ئِ چ الفا ڳاں یا ݙاند دے سرکوں آکھیا ویندے پر زمانہ بدلݨ دے نال نال ڳاں یا ݙانددے سر دی بجائے اوندے صرف سنگھ باقی رہ ڳئے جہڑے جوالف (ا) دی شکل اختیار کر ڳئے الف کوں ٻلیندئیں ہوئیں جہڑی سب کن پہلوں سادہ آواز پیدا تھئی او اینہہ حرف دا ناں پئے ڳیا لہٰذا الف پہلے پہلے حرف تہجی دا درجہ اختیار کرڳیا۔

ب: ہک مستطیل مکان دی سادہ جھئیں شکل کوں ’’ب‘‘ تصور کیتا ڳیا (کیوں جو عبرانی ئِ چ گھر کوں بیت آکھیا ویندے ) تے اوندے ہیٹھ ݙتے ڳئے نقطے کوں ہک دربان تصور کیتا ڳیا جہڑا جو مستطیل شکل دے مکان دے دروازے تے ٻیٹھا ہا۔ وت ہولیں ہولیں مکان دی شکل ہک لکیر بݨ کے رہ ڳئی تے دروازے تے ٻیٹھا ہویا آدمی اوندا نقطہ بݨ ڳیا۔

ج: جیم کن ’’جمل‘‘ یعنی ہک اُٹھ مراد گھدا ڳیا جیندے اتے ہک آدمی سوار ہا۔ آدمی زور نال جو اُٹھ دی مہار کوں چھکیا تاں وت اُٹھ دی گردن چھکیج کرئیں ’’ج‘‘ دی شکل اختیار کر ڳئی تے اُٹھ تے ٻیٹھا ہویا آدمی اوندا نقطہ بݨ ڳیا۔

د : عبرانی زبان دا ہک لوظ ئِ ’’دالت‘‘ جیندا معنی دروازہ تھیندے تے دروازے دی شکل ’’د‘‘ وانگوں ہوندی ئِ ۔

س: عبرانی ئِ چ ݙندیں کوں ’’س‘‘ نال تشبیہہ ݙتی ویندی ئِ۔ کیوں جو ’’س‘‘ دے ترے ݙنداݨے ہو بہو ݙندیں نال مشابہت رکھیندن۔

ع: ع اکھ دے معنی ئِ چ استعمال تھیوݨ لڳی کیوں جو ع دا سرا اکھ نال ٻہوں مشابہت رکھیندے۔

غ: غ دا معنی ئِ ’’منہہ‘‘

ک: (ہتھ دی تلی ) جݙاں ہتھ کوں سدھا کیتا ویندے تاں وت ہتھ دا انڳوٹھا تلی تے انڳلیں نال بالکل ک دی شکل بݨیندے ۔

م: م کوں سمندر ئِ چ اٹھݨ آلی پاݨی دی لہر نال تشبیہہ ݙتی ڳئی ئِ۔

ن: (مچھی) کیوں جو مچھی دی اکھ ن نال مشابہت رکھیندی ئِ۔

وائو : وائو کوں ہک کُنڈی دے نال تشبیہہ ݙتی گئی ئِ کیوں جو (وائو) دی شکل کُنڈی نال ٻہوں مشابہت رکھیندی ئِ۔

اے ڳالھ نتر کے سامھݨے آڳئی ئِ جو اساں تئیں پہنچݨ آلے حروف تہجی دراصل ݙو یا ݙوکن زیادہ سادہ اوازیں دا مرکب ہوندن ۔ جݙاں جو اساں کہیں وی حرف تہجی کوں اوندی پہلی سادہ اوازنال سݙیندے ہیں ۔ اہل عرب ہر حرف تہجی دے کُئی نہ کُئی معنی وی مقرر کیتن جنھاں دا اتھاں ذکر کرݨ ساݙی معلومات ئِ چ ودھارے دا باعث بݨسی۔ حروف تہجی تے انھیں دے وضع کیتے ڳئے معنی کجھ ایں ہن۔

الف: الف دا معنی ئِ کلھا آدمی، ہک ہزار، سرائیکی ئِ چ سن٘ڄے سکھݨے یا ننگ دھڑنگ آدمی کیتے وی ورتیا ویندے ۔ شعراء دے نزدیک الف سِدھی تے اچی قد کیتے تے اللہ تعالی دے ناں کیتے ہک علامت دے طور تے استعمال کیتا ویندے ۔ جیویں جو :

الف اللہ چنبے دی ٻوٹی مرشد من وچ لائی ہو

( حضرت سلطان باہوؒ)

اکھر پڑھ الف جو ، ٻیا ورق سبھ وسار

(حضرت عبد اللطیف بھٹائیؒ)

ب: ٻہوں ذالیں آلا مڑس، نال، وِچ، اُتے ، مقابل

ت: خمیر ݙتا ہویا اٹا، روٹی پکاوݨ کیتے ڳنھیا ہویا اٹا

ث: نرم ، نازک

ج: مست اُٹھ

ح: اُچی قد آلی عورت

خ: خطی تے کنڈ دے وال

د : موٹی عورت ، کھاوݨ آلی دال، ݙنگی قد

ذ: لانہہ یا تماخوں (تمباکو) دے رسے دے وٹ

ر: وَیر یا بغض رکھݨ آلا شخص ، چھوٹی ݙوئی  

ز: پیٹو آدمی یعنی ڈھیر کھاوݨ آلا شخص

س: ٻہوں زیادہ کھنگھݨ آلا شخص یعنی کھنگھو۔

ش: لُٹ پُھر کرݨ آلا یعنی ݙاکو، لٹیرا ، تِکھا بھڄݨ آلا ، جلدی کرݨ آلا ۔

ص : ہک قسم دا پکھی

ض: بانگا ککڑ

ط: حریص تے لالچی شخص

ظ : ببیل رن یعنی وݙئیں تے ٹھلئیں چھاتیں (پستان) آلی عورت

ع: اُٹھ دی دُنی ، اٹھ دی اکھ تے اکھ دے کھوپے ۔

غ: کالا ݙینبھوں ، تریہہ لڳݨ۔

ف: سمندر دے پاݨی دا ساحل نال ٹکراوݨ تے دھماکے دار آواز پیدا کرݨ یعنی سمندر دا جوار بھاٹا، جوش و خروش ، مدو جزر۔

ق: ہک پہاڑ دا ناں ( کوہ قاف) ، طاقتور، دولتمند، تونگر

ک: کاوڑ آلا شخص یعنی غصیل ، پیچ دار زلفاں ، یعنی چھلڑے چھلڑے وال

ل: اُٹھ، دولت،ٻال دی ڳلھ تے نظر گُزر کیتے کالا ٹکا لاوݨ ، ہک ٻئے کوں گُھٹ گُھٹ کرئیں گلکڑی پاوݨ، وݨ دیاں نرم و نازک شاخاں ، پشت پناہ ، پردہ ، ڈھک (بندش)، بچاء (بچائو)، آسرا، سہارا، گھر، رہݨ دی جا، لمباݨ۔

م: شراب، رمز (بھید ، راز) ، پتلی چیل (کمر) ، محمد عربی صلی اللہ علیہ وآلہ وسلم دے ناں مبارک دا پہلا حرف مراد سئیں ہوراں دی ذات مبارک ۔

ن: مچھی ، وݨ دی پاڑ یا مُنڈھ،

و: اُٹھ دا کوہانٹ ، پاݨی دی اچی لہر ، نئیں دی چھولی ۔

ہ: چماٹ(تھپڑ) ، صدمہ، مصیبت۔

ی: ٻال دے پیوݨ دے بعد ماء دے تھݨیں ئِ چ بچئل کھیر۔

(xi)۔مرکب حروف:او چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ جہڑے جو ݙو یا ݙوکنوں زیادہ حروف تہجی دا مجموعہ ہوندن تے اے لوظ ٻولݨ تے لکھݨ ئِ چ آپوں آپ کلھے معنی پیدا نھیں کر سڳدے جے توݨیں او کہیں جملے ئِ چ یا ݙوجھے لوظیں نال رل کرئیں استعمال نہ تھیون۔ اے چھوٹے چھوٹے غیر مستقل لوظ مرکب حروف اکھیندن۔ اے مرکب حروف ݙو لوظیں ، ݙو اسمیں یا جملے دے ݙو حصئیں کوں آپت ئِ چ جوڑݨ دے کم آندن تاں جو کہیں ڳالھ کوں بامعنی بݨایا ون٘ڄ سڳے۔ جے کر کہیں ڳالھ وچوں انھیںحروف کو کڈھ ݙتا ون٘ڄے تاں وت او ڳالھ سراسر بے معنی تھی کے رہ ویندی ئِ۔ بنیادی طور تے مرکب حروف چار قسمی ہن (یعنی حروف ربط، حروف عطف، حروف تخصیص تے فجائیہ حروف) پر انھیںقسمیں دیاں مزید قسماں ہن۔ جنھیں دا مفصل ذکر حروف دے بیان ئِ چ کیتا ویسی  جہڑا جو جامع سرائیکی قواعد دی ݙوجھی جلد حصہ علم النحو ء ِ چ شامل ء ِ۔اتھاں صرف انھیں مرکب حروف دا ذکر کیتا ویندے جہڑے جو بعض اوقات حروف تہجی وانگوں ورتئے ویندن۔

کجھ حروف تہجی ایجھیں وی ہن جہڑے جو جملئیں ئِ چ استعمال تھی کرئیں مرکب حروف وانگوں معنی ݙیندن انھیںحروف تہجی وچوں کُئی تاں حروف جار، کُئی حروف عطف ، کُئی حروف ندا تے کُئی ضمیر متصل وانگوں تے کُئی ٻئے انداز ئِ چ اپݨاں اپݨاں رنگ ݙکھیندن۔ لہٰذا حروف تہجی دے اینہہ وکھو وکھ تے ونو ون روپ کوں نشابر کرݨ دی آہر کریندے ہیں۔  

الف:

-1 الف فارسی وانگوں حرف ندا دے معنی ئِ چ استعمال کیتا ویندے جیویں جو الٰہی کنوں الہا، نبی کنوں نبیاء ، سخی کنوں سخیا، بادشاہ کنوں بادشاہا، عالیجاہ کنوں عالیجاہا، محمد کنوں محمدا ، ولی کنوں ولیاء ، خدا کنوں خدایا ، دھی کنوں دھیا ، پتر کنوں پترا وغیرہ ۔ سرائیکی ئِ چ اسم دے اخیر ئِ چ الف دے علاوہ ’’وائو‘‘ دا وی ودھارا کیتا ویندے جیویں جوبھرا کنوں بھراوا ، شاہ کنوں شاہوا وغیرہ، خوشی دے اظہار کیتے واہ وا، تعجب دے اظہار کیتے اللہ اللہ ، توبہ کیتے استغفراللہ ، نفرت کیتے کھَلّا ، تے ہَکّل دے جواب کیتے اچّھا اچّھا، ہلاّ ہلاّ ، ہاہا وغیرہ۔

-2 بعض سرائیکی مصادر کنوں ماضی مطلق سادہ بے قاعدہ بݨدی ئِ۔ لہٰذا بے قاعدہ بݨݨ آلی ماضی مطلق دے صیغے واحد غائب ئِ چ زیادہ تر اخیر ئِ چ الف دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو ۔

مصدر

ماضی مطلق

مصدر

ماضی مطلق

مصدر

ماضی مطلق

آنݨ

آندا

پیوݨ

پیتا

ٻہوݨ

ٻیٹھا

دھووݨ

دھوتا

پاوݨ

پاتا

کرݨ

کیتا

سمݨ

سُتا

پووݨ

پوتا

پینہݨ

پِینٹھا

رووݨ

رُناّ

ݙیکھݨ

ݙٹھا

سیوݨ

سیتا

-3 بعض اوقات فارسی وانگوں فاعلیت دے معنی ݙیوݨ ئِ چ الف دا استعمال کیتا ویندے جیویں جو ٹوٻا، سودھا، اڳاڑا ، بٹھارا،تارا،منتارا، گویّا، جڑیا، لڑیا،داتا، بینا، لٹیرا،سپیرا،پالݨ ہارا، ڈاکیا، کٻاڑیا وغیرہ ۔

-4 اسم حالیہ بݨیندئیں ہوئیں مصدری مادے (یعنی فعل امر) دے بعد عموماً دال تے الف دا اضافہ کیتا ویندے ۔ مثال دے طور تے

مصدر

مادہ ؍امر

اسم حالیہ

مصدر

مادہ ؍امر

اسم حالیہ

آوݨ

آ

آندا

اٻلݨ

اٻل

اٻلدا

اپڑݨ

اپڑ

اپڑدا

اُچھلݨ

اُچھل

اُچھلدا

آکڑݨ

آکڑ

اکڑدا

اُبھرݨ

اُبھر

اُبھردا

اَٹکݨ

اَٹک

اَٹکدا

اُترݨ

اُتر

اُتردا

-5 بعض اوقات الف ݙو لوظیں کوں ملاوݨ دا کم ݙیندے ۔ جیویں جو سراسر دھما دھم، چھما چھم، دھنا دھن، لبالب، ٹھکا ٹھک ، چھکا چھک، دھڑا دھڑ وغیرہ وغیرہ ۔

-6 بعض اوقات مصدری مادے (فعل امر) کن پہلوں الف دا ودھارا کرکے نہ یا متضاد دے معنی گھدے ویندن جیویں جو :

مصدر

مادہ ؍امر

نہ دا معنی آلا لوظ

مصدر

مادہ ؍امر

نہ دا معنی آلا لوظ

ٹَلݨ

ٹل

اَٹل

جَھکݨ

جَھک

اَجھک

چکݨ

چک

اچک

مرݨ

مر

امر

ٹنگݨ

ٹنگ

اٹنگ

مٹݨ

مِٹ

امٹ

-7 خرابی دا معنی پیدا کرݨ کیتے لوظیں دے شروع ئِ چ الف دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو اڄایا، اویڑا، ابھاگا، اپرپ، ابتر، ابخرہ، اٻت، اٹیک، اڄاڑ، اُچاک، اچھوت وغیرہ وغیرہ ۔

-8 مذکر اسماء دے اخیر ئِ چ عموماً الف آندے ، جیویں جو ، چوہا، چڑا، رسا، وݙا،تݙا، کیڑا، چرخا، کتا، کھٹڑا، لُڳا، ہٹھیلا، جھکا، پِھکا، ساوا، پیلا، کالا، بگا، اُچا، مِٹھا، َسچا، کُوڑا، کوڑھا، سوہݨا وغیرہ وغیرہ۔

-9 الف امالہ دی حالت ئِ چ ی نال تبدیل تھیندے جیویں جو رکاب کنوں رکیب حساب کنوں حسیب ، اکھاڑن کنوں اکھیڑن ، سݙاوݨ کنوں سݙیوݨ وغیرہ۔

-10 بطور حرف عطف ، جیویں جو شباروز، راتیں ݙینہاں ، کھادا پیتا، ݙٹھا بھالیا، ماریا کُٹیا، ترُٹّا بھنّاں، چُھٹا ٻدھا، دھوتا پوتا وغیرہ۔

-11 کہیں لوظ دے شروع یا وچکار حرف زائد دے طور تے جیویں جو سکندر کنوں اسکندر ، سکول کنوں اسکول ، فروغ کنوں افروغ، ستمگر کنوں ستمگار ، نمک خور کنوں نمک خوار وغیرہ۔

-12 بعض لوظیں دے اخیر ئِ چ الف دا ودھارا کرکے فاعلیت دے معنی گھدے ویندن جیویں جو جوٹھا، سچّا، کُوڑا، مِٹھا، گَدرا، سانولا، بھونکا، کلھا، ہوڑا، ماندرا، چاڑھا، کوڑھا، سوہݨا، سوکھا ، اوکھا، ستھرا، کوہترا، اوّلا ، سوّلا، کوّلا وغیرہ۔

-13 بعض مصادر کن ایجھیں اسمائے مفعول بݨدن جنھیں دے اخیر ئِ چ الف موجود ہوندے مثلاً :

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

ابھرݨ

ابھارا

اݙرݨ

اݙارا

آپھرݨ

اپھارا

اترݨ

اتارا

اٹکݨ

اٹکارا

بکݨ

بکارا

بڑکݨ

بڑکارا

ٻسکݨ

ٻسکارا

کھسکݨ

کھسکارا

ونڈݨ

ونڈارا

ݙسکݨ

ݙسکارا

شوکݨ

شکارا

14۔ سہ حرفی عربی لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ الف ہووے مونث ٻولیے ویندن ۔ مثلاً ادا ، جفا، قضا، خطا، شفا، دغا، دعا، عطا، شفا، رضا،وفا،حیا وغیرہ ۔

15 ۔ بعض ہندی لوظ جنھیں دے اخیر اِ چ الف ہووے مونث ڳݨیے ویندن ۔ مثلاً پوجا، ماتا، پروا، پچھوا، بِکھیا، گھٹا، گھٹیا، انگیا، مالا، سبھا، جٹا، چھالیا، گنگا، جمنا وغیرہ۔

ب:

-1 ب حرف عطف دے طور تے بھی یعنی وی دے معنی ݙیندے جیویں جو توں وی ون٘ڄ، میں وی ویساں، او وی ڳبھرو، توں وی ڳبھروو وغیرہ وغیرہ ۔

پ:

-1 حرف عطف سرائیکی دے طور تے مثلا در پدر، دو پدو، ݙینہہ پہ ݙینہہ، ون پون، سال پہ سال، رنگ پہ رنگ وغیرہ۔

-2 سرائیکی اسم کیفیت دے اخیر ئِ چ پ دا ڳانڈھا مثال دے طور تے ݙڈھپ ، سوہݨپ، سݨپ، مٹپ، ڳنڈھپ، وݙپ، لندھپ، اندھپ، ننڈھپ، رنڈپ، ٻڈھپ، کوڑپ، ݙکھپ، چھتپ، تکھپ، نیگرپ وغیرہ۔

ت:

-1 حرف عطف دے طور تے ، مثلاً تے ، تاں -2علت کیتے ، تہیں ، تہوں ، تاں جو

-3 حرف تخصیص ، تݙاں ، تݙوں، تݙاہیں -4پناہ منگݨ کیتے ، توبہ توبہ

-5 نفرت کیتے توئے توئے ، تھوتھو، توتو، تُف -6ضمائر حاضر منفصل :  (۱) ضمیر فاعلی ، توں ، تساں، (۲) ضمیر مفعولی ، تیکوں، تہاکوں، تساکوں، (۳) ضمیر اضافی، تیݙا، تہاݙا، تساݙا۔ (۴) ضمیردی ظرفی حالت تیں وچ یا وچوں ، تیݙے وچ یا وچوں۔(۵) ضمیردی  طوری حالت، تیں کنوں یا کن یا کنیں، تساں کِن یا کنوں یا کنیں، تہاکن یا کنوں یا کنیں۔

-7 حروف عطف استدراکی، تاں وت تݙاں وت، نہ تاں ، تاں وی ، توڑے ، تاہم، تاں جو ، توݨیں، توݨیں جو۔

-8 حروف عطف سببی، تݙھوں، تہوں کیتے، تنھیں کیتے ، تہوں تاں، تݙھوں تاں، متاں۔

-9 حروف عطف شرطی: توڑے جو، توڑے وی، جے تئیں، جے توݨیں۔

-10 اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ت ‘‘تے مکدن انھاںدے وچ آخری حرف ت کن پہلے حرف تے زبر آندی ئِ جیویں جو:

(الف) خالص سرائیکی اسمائے کیفیت: لِکھت ، چاہت، پَلت ، پارت، بھرَت، چَلت، مِلت، سَنگت، کھَپت، آڑھت، مِنت، جُڑت، پَڑھت، بُݨت، وݨت، گَھڑت، گھاڑت، ݙکھت، ݙکھت، ڳݨت، ڳلت، منت، ٻجھارت، سکھت، سکھالت، سکھاوت، لبَھت، اَݙت، اُݙت، بچت، چاپت، بِھڑت ،چَرت وغیرہ۔

ج:

-1 حروف عطف سببی: جو، جیویں، جیویں جو ، جݙاں ، جݙاں جو، جیندا ، جیندا جو ، جئیں کیتے ، جیکوں ، جیکوں جو، جتھاں جو، جیݙاجو ۔

-2 حروف عطف شرطی: جے ، جے کر، جے کݙاہیں ، جے توݨیں، جے تئیں، جیتلے تئیں، جݙاں تئیں، جیندے تئیں، وغیرہ۔

-3 اسم ظرف :جہڑے جو حروف جار دے طور تے وی استعمال تھیندن جیویں ، جہڑی طرحاں ، جہڑی ریت، جہڑی ، جہڑا ، جہڑے ، جہڑے وقت، جہڑی جا وغیرہ۔

-4 سرائیکی دے مصادر مجہول دے مصدری مادہ (فعل امر) دا اخیری حرف ہمیشاں ج ہوندے مثلاً :

مصدر مجہول

مادہ؍ امر

مصدر مجہول

مادہ؍ امر

مصدر مجہول

مادہ؍ امر

اٹھیجݨ

اٹھیج

جھلیجن ْ

جھلیج

ٹھسیجݨ

ٹھسیج

ٹنگیجݨ

ٹنگیج

ٹھنبھیجݨ

ٹھنبھیج

ٻدھیجݨ

ٻدھیج

چھنگیجن

چھنگیج

چویجݨ

چویج

جُھنبیجݨ

جھنبیج

چریجݨ

چریج

چھکیجݨ

چھکیج

چتھڑیجݨ

چتھڑیج

پٹیجݨ

پٹیج

چُمیجݨ

چُمیج

چِھلیجݨ

چِھلیج

-5 ایجھیں تمیزی جملے جہڑے جو ج نال شروع تھیوݨ آلے لوظیں کنوں شروع تھیندن ۔ مثلاً جتھاں ، جتھوں ، جنتے ، جیݙے ، جئیں پاسے ، جئیں وقت، جئیں ویلھے ، جݙاں ، جینویں ، جیجھاں ، جیجھئیں، جہوجھئیں، جہو جھئیاں ، جیویں جیویں، جتھاں جتھاں ، جݙاں جݙاں ، جیجھاں جیجھاں ۔

-6 ایجھیں حروف جہڑے جو تعداد کوں ظاہر کریندن جتنا، جتلا، جیتلا، جتنے ، جتلے ؍ جیتلے ، جتنی ، جیتلی، جتی کتی، جیݙا، جیݙی، جیݙے ، جوکوئی ، جتنا کوئی ۔

چ (جیم عجمی) :

-1 فعل امر دے بعد چا بطور لاحقہ مثلاً کھا چا، پی چا، ݙے چا، گھن چا، وغیرہ۔

-2 اسم فاعل بݨاوݨ کیتے چو بطور سابقہ جہڑا جو چار دے معنی ݙیندے مثلاً چورس، چوچنڈا ، چوٻارہ، چوکاندھا، چودھار، چوطرفہ، چوسڑکا، چوراہا، چوہٹہ، چو مکھی، چوکور، چوکنا، چوگنا، چوہتھا، چواکّھا، چوگردو۔

-3 چ کنوں شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئے ویندن، مثلاً چٻل ، چݨگو، چوٹھو، چچرا، چکھڑا، چیتھڑ، چپا؍ چپل، چوڑھا، چُچا، چَنبڑ، چاکر، چالباز، چَپڑ، چِٻا، چِچڑ، چِترا، چترماں، چُتڑنگ، چُتڑیل، چِتکبرا، چِٹپیرا، چَندرا، چوڑچپٹ، چَم چچڑ، چڑاک، چُرتی ، چَرسی ، چڑی مار، چغل خور (چغلیٹ) ، چَکِّل وغیرہ وغیرہ۔

خ:

-1 خ کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن مثلا خارباز، خائن، خبطی ، خَپڑ، خُت،خُتل ، خُندکی ، خَچکل، خَچرا،خَرتل، خَرچل ، خرشیل، خرمغزا، خشکیل، ختمی، خُشکا، خونی، خوشامدی، خونݨ وغیرہ وغیرہ۔

د:

-1 ’’د‘‘ کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن مثلاً ۔داٻڑٻلا، داغی؍ داغل، دانگی، دانگل، دروہا، دریٹھ،دڑل، دغاباز؍ دغل، دکڑ ، دگل، دلا؍ دلو، دل بھس، دماغل، دنبل، دودا، دودل، دوزخی، دوغلا، دھوکے باز، دیگڑا، دھاڑل، دھچر، دھݙ؍ دھݙا، دھرتالی، دھرتالِݨ، دھڑے وات، دھکڑ؍ دھکڑا، دُھوتا، دُھوتل، دئوس، دروہی، دُن مُک۔

-2 ’’د ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو چنڳی صفت آلے کیتے ورتیئے ویندین جیویں جو دادلا، دانا، دُر، دردرنجاݨاں، درویش، دریادل ، دعاگو، دلاور، دلبر، دلچسپ، دُل دریا، دلدار، دلربا، دلیر، دوراندیش، دیرپا، دور بین ، دیندار۔

-3 بعض اسمائے آلہ جنھیں دے شروع ئِ چ د آندی ئِ۔ داٻڑہ، داٻڑی، دال مندھݨان، داسا، دِڳا، داڑھی ، دُھرا، داپھا، داپھی ، دوری؍ دنوری، دُرا، دھرمٹ، دستار، دستانہ، دستی ، دف، دول، دمامہ، دیڳڑا، دیڳڑی ، دیڳ، دِلاّ۔

ڈ:

-1 ’’ڈ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری یا منفی صفت آلے کیتے ورتئے ویندن ݙاکو؍ ڈکیٹ، ݙبکا، ڈَڈا، ڈُڈا، ڈرگا، ڈرگی، ڈَگی، ڈھڳا، ݙیݨاں ݙیݨی ، ڈھاڈھی ، ڈُھٹا، ڈُھٹی ، ڈِڈھ مٹھا، ڈِڈھ مٹھی ، ڈِڈھو، ڈِڈھل، ڈَھرکپا، ڈَھرکپی، ڈھکوڑا، ڈھکوڑی، ڈھکیئل، ڈِھلر، ڈِھلوڑ، ڈائوں، ڈیڈا، ڈیٹھ۔

-2 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ڈ ‘‘کن شروع تھیندن۔ ڈاں ، ڈبا، ڈبی، ڈِبری ، ݙبیکݨ ، ڈوڈݨ، ڈوڈݨی، ڈئونگا، ڈھینڈھا، ڈھارا، ڈھاری، ڈھال ،ڈھولݨ، ڈھکݨ، ڈھکݨی، ڈھنگا، ڈھولک ، ڈھولکی ، ڈھیرا۔

ݙ:

-1 ’’ݙ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت آلے کیتے ورتئیے ویندن۔ ݙٹل ، ݙاٹو، ݙٹ باز، ݙٹکی ، ݙٹی ، ݙٹیل ،ݙٹوری ݙاڑھو، ݙاکݨ ، ݙالا، ݙالو، ݙندو، ݙندل ݙیݨ، ݙٻاگدرا، ݙݙو، ݙݙوں ، ݙݙل، ݙݙیل، ݙراکل، ݙروپݙو، ݙلھ، ݙمریل ، ݙمرا، ݙنڈی مار، ݙنگا، ݙنگی ، ݙنگیلا، ݙوالہ، ݙوٹا، ݙئوروں بھئوروں ، ݙوم، ݙومݨی ، ݙورا، ݙوری، ݙوہاری، ݙوہاڳن، ݙٻلا، ݙہیلا، ݙبھک، ݙپھیل، ݙتھا، ݙتھی، ݙڈھپی، ݙکھارا، ݙکھاری، ݙکھڑہت، ݙکھی۔

-2 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ݙ ‘‘کن شروع تھیندن ۔ݙاتری، ݙاکا، ݙاکن، ݙانگ، ݙنگوری، ݙانوݨ، ݙناں ، ݙنی، ڈنڈکا، ݙنڈی؍ ݙندکی، ݙپھا، ݙپھی، ݙندوݨ، ݙندالی، ݙندیلی ، ݙولا، ݙولی، ݙولڑا، ݙولڑی، ݙہاوی، ݙہاوا، ݙوئی ، ݙیوا، ݙیوٹا، ݙیوٹی۔

ر:

1 ۔ کجھ ایجھئیںلوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مذکر ڳݨیے ویندن۔ اے لوظ مصادر کنوں بݨݨ آلے اسم کیفیت وی ہوندن۔  

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

کھڑکݨ

کھڑکار

وڄݨ

وڄکار

شوکݨ

شکار

ٻوکݨ

ٻکار

پھتکݨ

پھتکار

کڑکݨ

کڑکار

چیکݨ

چکار

غُرکݨ

غُرکار

گجݨ

گجکار

گھرکݨ

گھرکار

اٹکݨ

اٹکار

اُبھرݨ

اُبھار

-2 کجھ سرائیکی مصادر کن بݨن آلے اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیرئِ چ’’ ر‘‘ آندی ئِ تے اے مونث ہوندن۔

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

پُکارݨ

پُکار

ݙسکݨ

ݙسکار

مُسکݨ

مسکار

گھٻکݨ

گھٻکار

پھٹکارݨ

پھٹکار

گُھمکارݨ؍گھمکݨ

گھمکار

ٻچکارݨ

ٻچکار

دھتکارݨ

دھتکار

ہُشکارݨ

ہشکار

-3 کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مذکر ہوندن۔ شُکار ،پِزار ،بَزار، پیار، وَپار، معیار، اُدھار، بار، ویار، ہزار، ہَسوار، ہتھیار، کم کار، اِصرار، اِتبار، اِقرار، اِنکار، سَردار، وار، ڄار، یار، خار، بیمار، شہر، قہر، وغیرہ۔

-4 کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ر ‘‘آندی ئِ تے اے مونث ہوندن۔تلوار، پھوہار، نِسوار، پَرکار، جُوار، عار، آر، مار، کار، تکرار، اِنتظار، غار، پَہار، ٻار، پار، اُروار، تار، ٹار، جھار، نِسار، اُلار، کٹَار، وِنگار وغیرہ۔

-5 ’’ر ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو ’’ بری ؍ منفی صفت آلے ‘‘ کیتے ورتئیے ویندن۔ راڑا، راڑی، راشی ، راخس، رٻالا، رٻالی، ردی ، رذیل، رݙل، رِنڈل، رنوں، رنوڑ، رقیب، رِکل، رڳل ، رلوڑ، رنڈی، رنگیلا، روݙا، روݙی، روڳی، رول ،ریچک ماریا، ریونک، ریبھڑا، ریبھڑی، رپھڑی۔

-6 ’’ر ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو چنڳی صفت آلے کیتے ورتئے ویندن۔ رانجھا؍ رانجھو؍ رانجھݨ، راول ، راہبر، راکھا، رڄا کڄا، رحمان ، رحمدل ، رحیم، رستم، رسول، رضا کار، روزائت، روݨقی۔

-7 کجھ ایجھئیں اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ر ‘‘کن شروع تھیندن۔ رٻڑ، رسہ، رسی، راس، رندہ، رنبہ، رنبی، رجسٹر، رحل رکیب، رمال ، رمی، رودا، روڑ، روڑا، ریتی وغیرہ ۔

س :

-1 سرائیکی افعال دے گردانیں ء ِ چ س بطور اسم ضمیر متصل مفعولی (صیغہ واحد غائب) استعمال تھیندی ئِ۔ چند ہک مثالاں ملاحظہ ہووݨ کیوں جو مکمل افعال دے گردانیں کیتے کئی صفحے درکار تھیسن۔

افعال

معنی

افعال

معنی

کھادُس

اونہہ کھادا

کھوائیُس

اونہہ اوکوں کھوایا

کھویج ڳیئُس

اوکھاداڳیا

کھدومِس

میں اوکوں کھادا

کھویومِس

میں اوکوں کھوایا

کھاندا ہانمِس؍ کھاندی ہانمس

میں اوکوں کھانداہامیں

یا کھاندی ہامیں

کھاندے ہانِس؍ کھاندیاں ہانس

او اوکوں کھاندے ہَن؍ کھاندیاں ہن

کھانداہَس؍ کھاندی ہَس

او اوکوں کھاندا ہا؍

یا کھاندی ہئی

کھاندا ہانوِس

توں اوکوں کھاندا ہانویں

کھاندے ہاسِس

اساں اوکوں کھاندے ہاسے

کھاوِس ہا

او اوکوں کھاوے ہا

کھانونِس ہا

توں اوکوں کھانویں ہا

کھواوس ہا

او اوکوں کھواوے ہا

کھویجس ہا

او کھادا ون٘ڄے ہا

کھادا ہوسِس

اونہہ کھادا ہوسی

کھوایا ہوسِس

اونہہ اوکوںکھوایا ہوسی

کھاوِنس

توں اوکوں کھا

کھوانونس

توں اوکوں کھوا

کھویندا رہِنس

او اوکوں کھویندا رہ

کھاندارہنس

توں اوکوں کھاندا رہ

کھاندِس

او اوکوں کھاندے

کھویندِس

او اوکوں کھویندے

کھاند ِنس

توں اوکوں کھاندیں

کھویند ِنس

توں اوکوں کھونیدیں

کھاسِس

او اوکوں کھاسی

کھاسمِس

میں اوکوں کھاساں

-2 بعض سرائیکی مصادر دے مادہ مصدری ؍ فعل امر دے اخیر ئِ چ ’’س‘‘ آندی ئِ جیویں جو ۔

مصدر

مادہ مصدری ؍فعل امر

مصدر

مادہ مصدری ؍فعل امر

مصدر

مادہ مصدری ؍فعل امر

ٻسݨ

ٻس

پسݨ

پس

پھسݨ

پھس

دسݨ

دس

ݙسݨ

ݙس

رسݨ

رس

کُسݨ

کُس

کھسَݨ

کھس

گسݨ

گس

نسݨ

نس

وسݨ

وس

ہسݨ

ہس

-3 کجھ ایجھیئں اسماء جنھیں دے اخیر ئِ چ’’ س‘‘ آندی ئِ ۔ انھیںوچ بعض غیر مصدری اسمائے کیفیت وی ہن۔ آس، آلَس، اِحساس، اَرداس، اَسیس، افسوس، اِکاس، اَکلیس، بکواس، پیاس، بَھڑاس، حٻڑاس، حَسّاس، حَواس، ستیاناس، ہِراس، سنیاس، ہِٻلاس ،وِسواس، مِٹھاس،لِباس وغیرہ۔

-4 کجھ ایجھیں لوظ جہڑے جو س کن شروع تھیندن تے اے لوظ بری صفت آلے کیتے استعمال تھیندن۔ ساٹوں ، ساڑا، سازشی، ساکڑ، سامری، سانھ، سانھاں ، سنڈھا، سٻاڑ، سپڑا، سٹ حرام دی، سٹے باز، سرکش، سرپھریا، سڑول ، سزا یافتہ، سن٘ڄاں ، سن٘ڄی‘ سنسان ، سنگدل، سنگھ چوڑ، سوڑا، سِکھندڑ، سُکھاولا۔

-5 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’س ‘‘کن شروع تھیندن۔ساٹو، سنداری، سانگھ، ساندھا، سُٻ، سپرنگ، ستار، سوٹا،سروتا، سرمچوں، سرمے داݨی ، سرݨ، سانگی، سڑھ، سغان، سڳی، سُنبھ، سنگھولا، سنگھل، سنڳی؍ سنگھی، سواء، سوئی، سوترݨ، سیٹی؍ سٹِکر، سیخ، سیڑھی، سلھ، سروچا، سروچی، سیاہی چوس۔

-6 چنڳی صفت آلے کیتے ورتیجݨ آلے لوظ جہڑے جو’’ س ‘‘کن شروع تھیندن۔ سوکھا ساوا، سوّلا، سالک، سالم، سانول؍ سانولا؍ سانولڑا، سادھ، سادھو، سپاہی، سڄاڳ؍ سڄاڳا،سجاول ؍سجیلا، سڄݨ، سچا؍ سچار؍سچل؍ سچو؍ سچلو، سخن ور، سخی ، سدورا، سربان؍ سریلا ، سردار، سرفراز، سعید، سکھا؍ سکھالا؍ سکھاولا؍ سکھلا، سگھڑ، سوہݨاں ، سوہݨی، سیاݨاں ، سیاݨی ، سوہانرا، سوبھی، سوبھل، سودھا، سودھی، سہاڳݨ، سہاڳڑی، سہائو، سہائو، سیرچشم، سبھاڳا، سبھاڳی، سبھائی، ستھرا، ستھری، سدھا تیر، سکھ پال۔

ک:

-1 بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے یعنی فعل امر دے بعد ’’ک ‘‘بطور لاحقہ استعمال کرݨ نال حاصل مصدر بݨ ویندے جیویں جو ۔

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

حاصل مصدر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

حاصل مصدر

اٹھݨ

اٹھ، اٹھی

اٹھک

ٻہوں

ٻہہ

ٻیٹھک

پن٘ڄݨ

پن٘ڄ

پن٘ڄک

پِنݨ

پن

پنک

وٹݨ

وَٹ

وٹک

پوچݨ

پوچ

پوچک

وہݨ

وَہ

وَہک

تِھڑݨ

تِھڑ

تِھڑک

وَدھݨ

وَدھ

ودھک

ٹپݨ

ٹَپ

ٹَپک

-2 بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ک‘‘ آندے تے او حاصل مصدروی ہوندن۔

مصدر

حاصل مصدر

مصدر

حاصل مصدر

مصدر

حاصل مصدر

مصدر

حاصل مصدر

اٹکݨ

اَٹک

اجھکݨ

اَجھک

اُڑکݨ

اُڑک

تِھڑکݨ

تِھڑک

اڑکݨ

اِڑک

بھرکݨ

بِھرک

ٻرکݨ

ٻرک

لسکݨ

لُسک

ٻڑکݨ

بڑک

بِڑکݨ

بڑک

پِھرکݨ

پِھرک

ٻوکݨ

ٻوک

تِڑکݨ

تِڑک

سِکݨ

سِک

پھوکݨ

پُھوک

پھڑکݨ

پَھڑک

ٹوکݨ

ٹوک

سیکݨ

سیک

مُرکݨ

مرک

ٻسکݨ

ٻسک

بھونکݨ

بھونک

پھتکݨ

پَھتِک

ٹھمکݨ

ٹھمک

غُرکݨ

غرک

3 ۔ بعض مصادر کن اسم فاعل (مونث) جنھیں دے اخیر ئِ چ ک آندے۔

مصدر

اسم فاعل (مونث)

مصدر

اسم فاعل (مونث)

مصدر

اسم فاعل (مونث)

اُݙرݨ

اݙراک

چَٹݨ

چٹاک

کُݙݨ

کݙاک

پِنݨ

پناک

نَسݨ

نساک

بھڄݨ

بھڄاک

پھُنڈݨ

پھنڈاک

بِھڑݨ

بھڑاک

پِھرݨ

پھراک

تِڑکݨ

تڑاک

پِھٹݨ

پھٹاک

ترَݨ

تراک

رَہݨ

رہاک

چُھٹݨ

چھٹاک

چِڑݨ

چڑاک

-4 مصدری اسمائے کیفیت:اَٹک، اُٹک، اُٹھک، اَجھک، اُڑک، ِبھرک، ٻرک ، بُڑک، جھِݨک، چھݨک ، چرک، چٹک، ݙسک، ٻسک، دھنک، ہݨک، ہمک، مہک ، مسک۔

-5 صفاتی اسمائے کیفیت:تِڑک ، ݙالک، چِٹک، پھُوتک، خُندک، ݙبھک، پھُٹک، کھُرک، کالک، لُوسک، َرتک، کھُٹک، ٻڑدَھک، ٻڑک وغیرہ۔

-6 ک نفی دے معنی ئِ چ:کُولَّا، کُڈھنواں ، کوہترا، کُسنگ، کُراہ وغیرہ۔

-7 کجھ لوظ جہڑے جو بطور مونث استعمال تھیندن :گولک، پالک، چَھمک، کَݨک، وَدھک،سَڑک، ݙالک، پَلک، ٻڑک، لوݨک، ہِݨک، ٻیٹھک، وَٹک، کُھرک، دَھمک، سانوک، چِیلک،عینک ، بَھڑَک، جِھݨک، گجَک، شارک وغیرہ۔

گ، ڳ:

-1 بعض صفات نال نگ بطور لاحقہ :چُتڑنگ، اَدھڑنگ، اَبھڑنگ، ملنگ، اَٹنگ، مَجھنگ، شڑِنگ، چڑنگ، غُڑنگ۔

-2 بعض اسماء (نانویں) :بَھنگ، وَنگ، جھنگ، رَنگ، چٍھنگ، لِنگ، ہِنگ، پَلنگ، چِݨگ، تنگ، ڈھنگ، گنگ۔

-3 بعض صفات جنھیںدے اخیر ئِ چ ڳ آندے: بُھڳ، بَھڳ، ٹَھڳ، مُڳ، نبھاڳ،بھوڳ، روڳ، سبھاڳ ، آڳ، مُلاڳ، سُہاڳ، مِہاڳ، نِبھاڳ، بھاڳ، لاڳ، جاڳ، وغیرہ وغیرہ ۔

-4 بعض اسماء جنھیں دے اخیر ئِ چ ڳ آندے : مُساڳ، راڳ، مِہاڳ، ساڳ، کاڳ، واڳ، لاڳ، بڳ، بھَڳ،َجھڳ، پڳ،جَڳ، ٹِڳ، پھوڳ، دَڳ، وَڳ، واڳ، لِنڳ، ہِنڳ، جوڳ، چوڳ، لوڳ۔

-5 کجھ اسمائے آلہ جنھیں دے شروع ئِ چ ’’ڳ ‘‘آندے : ڳاٹکا، ڳٹکا، ڳاݙا، ڳاݙی، ڳاری، ڳانا، ڳانی، ڳت، ڳٹی، ڳڈی، ڳیٹا، ڳیٹی۔

-6 ’’ڳ ‘‘کن شروع تھیون آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتیئے ویندن۔ ڳارھا، ڳالھا، ڳالھی، ڳالو، ڳٹکا، ڳٹکی، ڳچل، ڳڑدھالی ، ڳلَھوڑ، ڳلوڑ، ڳنڈھیلا، ڳوݙل، گہیڑی، گٹھ مٹھڑا، ڳپی ،ڳپاٹی ،ڳپاڑی ، ڳویڑھی ، ڳویڑھا۔

-5 کجھ سرائیکی مصادر دے مصدری مادے؍ امر جنھیں دے اخیر ئِ چ ڳ آندے ۔

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

پُگݨ

پُڳ

سَنڳݨ

سَنڳ

جھاگݨ

جھاڳ

تڳݨ

تَڳ

ہُڳݨ

ہُڳ

ݙھگݨ

ڈِھڳ

جاڳݨ

جاڳ

بھوڳݨ

بھوڳ

لڳݨ

لڳ

چُڳݨ

چُڳ

تیاڳݨ

تیاڳ

ڈَھڳݨ

ڈھڳ

تُرڳݨ

تُرڳ

ٹھڳݨ

ٹھڳ

جَھڳݨ

جَھڳ

-6 کجھ سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیرئِ چ ’’گ‘‘ آندے ۔

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

ٹَنگݨ

ٹَنگ

ہُونگݨ

ہونگ

وَنگݨ

وَنگ

رِینگݨ

رِینگ

ݙنگݨ

ݙنگ

ݙنگݨ

ݙنگ

منگݨ

منگ

ڈَھنگݨ

ݙھنگ

رِنگݨ

رِنگ

ل:

-1 سرائیکی مصدر کن اسم مفعول جہڑا جو ’’ل ‘‘دے لاحقے نال بݨایا ویندے ۔

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

مصدر

اسم مفعول

اَپڑݨ

اَپڑیٔل

آپھرݨ

آپھریٔل

ٻسکݨ

ٻسکیٔل

اَڑݨ

اَڑیٔل

اِٹکݨ

اِٹکیٔل

اُبھرݨ

اُبھریٔل

بَچݨ

بَچیئل

اُکھڑݨ

اُکھڑیٔل

پَلݨ

پلئیل

-2 بعض اسمیں نال ’’ل ‘‘بطور لاحقہ آن کرئیں اسم صفت بݨائے ویندن۔

اسم

اسم صفت

اسم

اسم صفت

اسم

اسم صفت

تِرک

تِرکِّل

مِٹھا

مِٹھَل

ڈِھڈھ

ڈِھڈھِل

غُصہ

غصیل

ݙند

ڈندال؍ ڈندِل

کاوِڑ

کوڑیل

مندہ

مندیل

َہݙ

ہَݙل

اڑانگا

اڑانگل

ناس

ناسِل

چَک

چَکِّل؍ چکیل

ٹُکر

ٹُکریل

تھوݙ

تھوݙل

ݙر

ݙراکل

کٻڑ

کُٻڑیل

چک

چُکِّل

ہوݙ

ہوݙل

ڈھونگر

ڈھونگریل

-3 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ل ‘‘کن شروع تھیندن ۔ لاٹوں ، لاکڑا، لاڳ، لانہہ، لٹھ، لڑکا، لغام، لغر،لِفٹ، لوٹا۔

-4 بعض اسمائے صفت جہڑے جو بری منفی صفت کیتے ورتئیے ویندن تے او  ل کن شروع تھیندن۔ لا پرواہ ، لا پڑ کناں، لا تکا، لالچی، لامواسا، لئی لڳ، لوسی ،لباسی، لِٻاسݨ ، لٻاری ، لپاٹی ؍ لپاٹا، لپوشک؍ لپوشا؍ لپوشی، لپوشݨ، لٹو، لٹیرا، لٹور؍ لٹوری،لغور، لچ؍ لچا، لچی، لچر؍ لچری ، لڑاکا؍ لڑاکو، لڑاکی، لعین، لعنتی، لفنگا، لُڳا، لُڳی، لَلا، لَلّی، للھری، لَم چچڑ، لمِل، لُنب، لُندھا، لُندھی ،لَندھوڑ، لُنڈپچھا، لَنڈر‘لَنڈور، لنگڑا، لنگڑی، لُوت، لُوطی، لُوترا؍ لَوتا،لَوشی ،لَوشن، لوفر، لوڳڑ، لُولھا،لُولھی، لومبڑ، لوبھی، لوبھݨ، لوتھ، لیچڑ،لتِھڑ، لُڈھ، لاغر وغیرہ ۔

-5 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ل ‘‘تے مکدن۔ بھَل ، ٻل پُل، جَھل، جُھل، سَلھ، سِلھ، کَل، کِل، نَل، ہَل، رَحل، تھال ، بوتل، کجَل، ڄال، دول، ݙول، بگِل، پَتل، ترانگل، ترپال، تُول ، ٻٹھل۔

-6 کجھ مصدری اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیرئِ چ ل آندی ئِ۔ اُٻال، اُچھال ، اُڳال ،بھال، پَڄال، سَنبھال ،نِڳال، پَڑتال، اَنگھال، اُدھال، چال، ڳال۔

7 ۔ کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ل ‘‘تے مکدِن۔ بَگو ِل ، چِٹو ِل ، رَتو ِل، ساوِل، سوجَھل، کویل، اویل، سویل ، اُلیل، الول، مَلال، پَلال، دَھمال، ڳڑدَھال، کُڑوَّل، پَکھال، اَختِل، اَڑتَل، بچھَل، اَٹکل،تَوکل،تَھڑتھل، ٹھاݙھل، جنجال، جھال، جھول، ڄلول ، چھول ،  خیچل، دروہل وغیرہ۔

-8 کجھ صفاتی تے مصدری اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ل ‘‘کن شروع تھیندن۔ لاٹ، لاڄ، لاݙ، لاغری، لاڳ، لاڳت، لالچ، لالی، لاہی، لٻاڑ، لٻکار، لتڑ، لڄ، لُچ، لُچپ، لچک، لچئی، لذت، لڑاند، لعنت، لڳوند،لَلھِّر، لَمبِݨ، لمباݨ ،لُندھپ، لوݙ، لوݙا،لُوس، لَوش، لَونڈک، لوبھ، لیاقت،لیپ، لیس، لِیک ، لَبھت، لچھݨ، لیکھ، لِکھت، لاپ، لپور لُپرائی، لوپر، لپیٹ، لَتاڑ ، لوٹی، لَٹک ، لٹکا، لَسک، لُسکار، لَسکار، لشکارا، لُک،لَکݨ، لُکݨ، لِکھائی، لُڳ، لمبائی ، لانگھا، لوند، لیٹ، لُجھ۔

م :

-1 سرائیکی افعال ئِ چ صیغہ واحد متکلم کیتے ’’م ‘‘بطور ضمیر متصل استعمال کیتی ویندی ئِ۔

ضمیر متصل

معنی

ضمیر متصل

معنی

کھاندا ہَم

میں کھاندا ہامیں

کھاندا رہیُم

میں کھاندا رہیاں

کھوائُیم

میں کھوایا

کھادُم

میں کھادے

کھاندُم

جے کر میں کھاندا

کھویندا پیم

میں کھویندا پیاں

کھاندا ہانو ِم

توں میکوں کھاندا ہانویں

کھویج ڳئیُم

میں کھادا گیا

کھویندُم

جے کر میں کھویندا

کھوایا ہوسِم

میں کھوایا ہوسی

کھویندُم

میں کھوینداں

کھاسِم

میں کھاساں

کھادِم

میں کھادا

کھاندا ہائَیم

او میکوں کھاندا ہا

کھادا ہوسم

شاید میں کھادا ہوسی

کھاند ِم

میں کھانداں

کھاندا پَیم

میں کھاندا پیاں

کھویسِم

میں کھویساں

-2 بعض سرائیکی مصادر دے مصدری مادے ؍ امر جنھیں دے اخیرئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

مصدر

مصدری مادہ ؍ امر

ڄمݨ

ڄم

تِرمݨ

تِرم

چُمݨ

چُم

سَمݨ

سَم

جھومݨ

جھوم

کِھمَݨ

کِھم

گُھمݨ

گھُم

دَھمݨ

دَھم

سہَمݨ

سہم

-3 کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ اݙم، یبھوم ، شرم ، دھرم ، بھرم، کرم، ستم، ظلم، نم، مدھم، مسلم، مبہم، مقام، ماتم، اودھم ڳودھم، گھم، رشوم (رسم) ، دھوم۔

-4 کجھ صفاتی اسمائے کیفیت جنھیں دے شروع ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ ماتم، مارکُٹ، ماردھاڑ، ماݨ ، مانگ، مانج، مَپ، مَت، مَترپ،مُخبری ،مُدت، مختیاری ، مخول، مَروڑ، مزدوری، مِنت ،مَن منیج، مُنجھاری ،مُونجھ، مندھݨی، مواتی، مونگھر، موکھ، مِہاڳ، مہورت، مَپھ۔

-5 کجھ مصدری اسمائے کیفیت جنھیں دے شروع ئِ چ ’’م ‘‘آندی ئِ۔ مار، ماپ، ماٹھ، ماݨ ، مُتراکا، مَچ، مَچھراند، موچھ، مَچلپ، موت، مَری، موڑ، مروڑ، مروڑا؍ مروڑی، مُرکار، مُرک، مُسک، مُسکار، مکیوا، مانج، مُکلاوا، ، مکَر ،مَیل، مِیلہ ،مَندھ، مَنڈ ، مَنوت، منیوا، منگݨی۔

-6 کجھ ایجھئیں لوظ جہڑے جو ’’م ‘‘کن شروع تھیندن تے بری/ منفی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ ماندھو، ماد، مریلہ ، مپا، مُترَݙ، مُچھ ݙنڈا، مُݙر، مریلا، مستوڑ، مشتبہ، مشکا؍ مشکی، مغرور، مکار، ملام،مَم، مَنچر، مَندیل، من٘ڄہر، مندھرا، مندھری، مندھول، مندھوڑ، موذی، مِیکݨ ، میسا، میسݨی، میسݨا، مُتھر، مُتھاڄ، مَٹھا، مٹھی، مِٹھڑا، مِٹھڑی، مچھُل ،مَٹھوڑ، موالی ،مونجھا، منتارا، منتاری، مکرا، مکریل، مَرکھی، مَریل، مریلا۔

-7 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو’’ م‘‘ کن شروع تھیندن۔ماترا، مالھا، مانجا، مُوڑھا، مُرلی ، مرتبان ، مسواݨی، مُنگر، مُنگری، مِسواک، مشعل، مشین، منجن، مُنگلٖی ، منجھولا، مندھݨا، مولھا، مہار، مُہر،مَہرا، میخ، مُٹھا، منگھی، منگھا، مندھاݨی ، مُڳتر، مٹی، مٹورا۔

-8 ’’م ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے ایجھیں لوظ جہڑے جو چنگی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ مَکھݨ؍ مکھݨاں، مجَھنگ، مَٹھو ؍ مَٹھا؍ مٹِھڑا، منٹھار، مِہربان ، مُہذّب، مہاندرا، موہری ، مومن۔

ن:

-1 ’’ن ‘‘وی ’’م ‘‘وانگوں نفی دے معنی ئِ چ استعمال تھیندی ئِ۔ جیویں جو نکمّاں، نکٹھّو، نِپھّر، ندِھݨکا، نِکارہ، َنمرد، نکھِند، نَحیف، نَچنت، نَحق، نَدان، نَدیدہ ، نِدھورا، نِراس، نَراض، نِقابل، نکِنگلا، نڳوسانواں، نَلائق، ِنمراس، نِمراش، نوموز، نَہوند، نِبھایا، نِبھائی ، نِبھاڳا، نِبھاڳی۔

-2 کجھ اسمائے آلہ جہڑے جو ’’ن ‘‘کن شروع تھیندن۔ نال ، نَلی ، نَالا، نانہہ، نِب، نَٹ، نَڑی ݙٹا، َنعل، نَیل، نِغارہ، نک چونا،نکَیل ، نَہیرݨ، نِہاندرو، نِہترا، نیچا۔

-3 کجھ مصدری اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ن ‘‘کن شروع تھیندن۔

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

مصدر

اسم کیفیت

نِبھݨ

نِبھݨی ؍ ِنبھت

نِکھرݨ

نِکھرت

نِمراوݨ

نِمرا

نَپاوݨ

نَپا

نِمرݨ

نِمرت

نِوانوں

نِوا

نِپڑیجݨ

نَپیڑا

نِبھاوݨ

نِبھا

نِتارݨ

نِتارا

نَچاوݨ

ناچبا

نَبیڑݨ

نَبیڑا

نَچݨ

نَچا، نچݨی

نِکلݨ

نِکال ، نِکالی

نِکھڑݨ

نِکھڑت، ِنکھڑا

نچوڑݨ

نچوڑا

ݨ:

-1 ’’ݨ ‘‘کوں سرائیکی مصادر دی مصدری علامت دے طور تے استعمال کیتا ویندے ۔ݙوجھے لوظیں ئِ چ سرائیکی مصادر دے اخیر ئِ چ ’’ݨ ‘‘مصدری علامت دے طورتے استعمال تھیندی ئِ۔ ایندے علاوہ ’’ݨ ‘‘کنوں پہلوں آوݨ آلے حروف تہجی تے ہمیشاں زبر آندی ئِ جیویں جومارݨ ، پیوݨ، مریجݨ،ٻدھݨ ، ݙیکھݨ، رووݨ، رویجݨ وغیرہ وغیرہ ۔

-2 بعض سرائیکی مصادرکن اسمائے کیفیت ؍ حاصل مصدر بݨاوݨ سانگے مصدری علامت کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی ہیٹھ زیر لا ݙتی ویندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ بعض سرائیکی مصادر دی مصدری علامت ݨ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر لا ݙیوݨ نال اسم کیفیت ؍ حاصل مصدر بݨ ویندے ۔ مثال دے طور تے آݙھݨ، اُٻلِݨ، اَٹکِݨ، ٻٹَکِݨ ، اِڑکِݨ، ٻلکِݨ، چَھلکِݨ، ݙھلکِݨ، گھِلکِݨ، ہُلکِݨ، تِلکِݨ، چِلکِݨ، پَٹِݨ، پڄلِݨ ،پھَتکِݨ ، پھَٻݨ، تِرمِݨ ، ٹُٻݨ، ڄلِݨ، چُبھِݨ، چُھلکِݨ، ݙلِݨ، رِنگِݨ، سڑِݨ، شوکِݨ، کِھُرکِݨ، گُھُرکِݨ،کھِمِݨ، شَرکِݨ، وَلِݨ،وَہِݨ، ہوکِݨ وغیرہ وغیرہ ۔

-3 ’’ݨ ‘‘کوں اسم مکبر دی علامت دے طورتے وی استعمال کیتا ویندے مثال دے طور تے اݙاݨ ، ٻہاݨ، ٻدھاݨ، پُراݨ، ݙنداݨ، کھَنبھاݨ، مَندھاݨ، وݙاݨ، ٹُٻاݨ، جِھنگاݨ وغیرہ۔

-4 کجھ اسمائے مونث دے بعد ’’ݨ ‘‘استعمال کیتی ویندی ئِ۔ ما لِݨ، دھوٻݨ ، بھنگِݨ، پارسِݨ، فرنگِݨ، مراثِݨ، ملودِݨ، بھونڈِݨ، ٻلھِݨ، قصائݨ، ݙیݨ،سَئیݨ، اَرئیݨ، حَلوائݨ، بٹھارݨ، جَوائݨ، مُوذِݨ، بِھکارݨ، اُلھادݨ، پُجارݨ، جوگݨ، شِکارݨ، سوالِݨ، قید ِݨ، مالکِݨ، یہودِݨ، بنجارِݨ ، نائݨ، چودھرائݨ، بنگالݨ، پڑوسݨ، درزݨ، پارسݨ وغیرہ وغیرہ۔

و :

-1 فارسی تے اردو زبان ئِ چ مستعمل مرکب عطفی دے معطوف الیہ تے معطوف کوں ملاوݨ کیتے وائو کوں بطور حرف عطف ورتےا  ویندے ۔ حرف عطف وائو کنوں پہلے آوݨ آلے اسم کوں معطوف الیہ تے بعد ئِ چ آوݨ آلے اسم کوں معطوف آ کھےا  ویندے جیویں جو زمین و آسماں ، عرش وکرسی،شب و روز، کہ و مہ، غرض و غائیت، حرف و حکائیت، شرق و غرب ، نان و نفقہ، حق و باطل، مکہ و مدینہ، حسن و عشق، حسن و قبح، حسن و جمال، حسین و جمیل وغیرہ وغیرہ ۔

-2 بعض سرائیکی اسمائے فاعل دے اخیر ئِ چ وائو استعمال تھیندی ئِ ۔اینہہ اخیر لی وائو کنوں پہلے آوݨ آلے حروف تہجی تے ہمیشاں پیش (  ُ )آندے ۔ جیویں جو دَلو ، ٻدھو، مارو، آئو، ون٘ڄو، اَلائو، ݙیئو، گھِنو، وَنڈو، کَھئو، پیئو، ݙیکھو، لڑو، بِھڑو، کھیݙو، پَݙو، تانگھو، سَڑو، بھَڄو، ٹھرو ، مَرو، ہَرو، وغیرہ وغیرہ ۔

-3 سرائیکی فعل امر دے صیغہ جمع حاضر دے بݨاوݨ کیتے مصدری مادے دے بعد وائو مجہول دا ودھارا کیتا ویندے جیویں جو کرو، ݙرو، بَھرو، وَنجو، آئو، ٻدھو، کھئو، پیئو، سوچو، ݙیکھو، سݨو، ونڈو وغیرہ ۔

-4 سرائیکی زبان دے بعض اسماء دے اخیر ئِ چ وائو مجہول آکرائیں انھیں کوں مونث بݨا ݙیندی ئِ جیویں جو بھارو ، وݙو، دھاݨو، پھاپو، سَدو، پارو، ماندھو، صابو، راݨو، جامو، کالو وغیرہ وغیرہ ۔  

-5 وائو کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتئے ویندن۔ وݙواتا، وݙکوتھا، وݙکناں، وݙپیرا، واچھِل، واشِل، وَحشی، وِسامور، وِسواسی، وِسواسݨ، وِڳاڑو، وِللا، وِللی ، ون٘ڄائو، وِہرا، وَہمی ،وَیری، وَیرݨ، وَہمݨ ، وِہری، وَیل ݙاچی، وڈھی خور، وڈھی ݙئیو وغیرہ وغیرہ۔

ہ:

1۔ جنھیں اسمیں دے اخیر ئِ چ عربی یا فارسی وانگوں’’ ہ ‘‘آون٘ڄے تاں او اسم مذکر ڳݨیے ویندن۔ جیویں جو روضہ ، نسخہ، صفحہ، خواجہ ، سقہ، بندہ ، صوفہ ، پیشہ، تیشہ، خرچہ، چرخہ ، حُقّہ ، ڈبہ، دورہ، طرہ، شیشہ ، آئینہ، پیمانہ، لمحہ، وقفہ، پیسہ وغیرہ وغیرہ ۔

-2 عربی اسماء دی تانیث دی علامت ’’ہ‘‘ ہے اے فارسی اسماء دے اخیر ئِ چ وی ایویں آندی ئِ، اے قاعدہ سرائیکی ئِ چ وی عربی تے فارسی وانگوں ورتیا ویندے کیوں جو سرائیکی زبان عربی تے فارسی کنوں ٻہوں متاثر ئِ۔ جیویں جو ملکہ ، قیصرہ، ضعیفہ، عزیزہ، اداکارہ، زوجہ، حسینہ، والدہ، رفیقہ، گلوکارہ، معلمہ ، سلطانہ ، خالہ ، محترمہ ، مریضہ وغیرہ وغیرہ۔

-4 عربی تے فارسی دے ٻہوں سارے لوظ جہڑے جو سرائیکی زبان ئِ چ وی مستعمل ہن تے جنھیں دے اخیر ئِ چ ہ آندی ئِ بالعموم مونث ڳݨئیے ویندن۔ جیویں جو راہ، نگاہ، درگاہ، بارگاہ، چراگاہ، تنخواہ، پناہ، خانقاہ، توجہ ، توبہ وغیرہ وغیرہ۔

-5 ’’ہ ‘‘کن شروع تھیوݨ آلے لوظ جہڑے جو بری ؍ منفی صفت کیتے ورتیئے ویندن۔ ہارو، ہُڳو، ہاں دا ساڑا، ہَٻا، ہِٻلاسی، ہِٻلاسݨ، ہپھَل، ہݙ حرام ، ہݙ چم حرام، ہݙ چم پلیت، ہِݙکیل، ہَݙل، ہرجائی ، ہُرکو ، ہُرکل، ہڑپو، ہڑپل، ہکڑا، ہکڑی، ہڳل، ہِݨکو، ہنگیرو، ہوݙی، ہوݙل، ہوسی، ہوسݨ، ہولا، ہولی، ہوکݨاں، ہوکݨی، ہوچھا ، ہوچھی ، ہٹھیلا، ہٹھیلی ، ہٹھی، ہٹھل۔

ی:

-1 سرائیکی دے بعض افعال دے صیغہ واحد غائب(مونث) ، صیغہ واحد حاضر (مونث) ، صیغہ واحد متکلم (مونث) کیتے ضمیر متصل ’’ی ‘‘استعمال کیتی ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے ۔

فعل

مصدر

صیغہ واحد غائب(مونث)

صیغہ واحد حاضر(مونث)

صیغہ واحد متکلم (مونث)

ماضی ناتمام

کھاوِݨ (متعدی)

کھاندی ہئی

کھاندی ہانویں

کھاندی ہَم

(متعدی المتعدی)

کھویندی ہئی

کھویندی ہانویں

کھویندی ہََم

ماضی نا تمام جاری

کھاندی پئی ہئی

کھاندی پئی ہانویں

کھاندی پئی ہَم

کھویندی پئی ہئی

کھویندی پئی ہانویں

کھویندی پئی ہَم

ماضی تمام

کھا چکی ہئی

کھا چکی ہانویں

کھا چکی ہم

کھوا چکی ہئی

کھوا چکی ہانویں

کھوا چکی ہم

ماضی شرطیہ یا تمنائی

او کھاندی/ کھویندی

توں کھاندی / کھویندی

میں کھاندی / کھویندی

مضارع

کھاوے پئی / کھواوے پئی

کھانویں پئی/ کھوانویں پئی

کھانواں پئی / کھوانواں پئی

فعل امر

____

کھاندی رہ؍ کھویندی رہ

____

فعل حال

او کھاندی ئِ؍ او کھویندی ئِ

توں کھاندی ئیں؍ توں کھویندی ئیں

میں کھاندی آں؍ میں کھویندی آں

حال نا تمام

کھاوݨ

کھاندی پئی ئِ؍ کھویندی پئی ئِ

کھاندی پئیں؍ کھویندی پئیں

کھاندی پئی آں؍ کھوئیندی پئی آں

ماضی شکیہ مجہول

او کھاندی پئی ہوسی؍ او کھویندی پئی ہوسی

توں کھاندی پئی ہو سیں؍ توں کھویندی پئی ہوسیں

میں کھاندی پئی ہوساں ؍ میں کھویندی پئی ہوساں

فعل مستقبل مجہول

ناتمام

او کھاندی رہسی ؍ او کھویندی رہسی

توںکھاندی رہسیں؍ توں کھویندی رہسیں

میں کھاندی رہساں؍ میں کھویندی رہساں

-2 بعض صفاتی اسم کیفیت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ نیکی ، بندگی، زندگی، صفائی ، گرمی ، سردی ، نرمی ، جوانی ، دیوانی، ودھیکی ، چُھہرکی ، تکھائی ، کھٹائی ، یاری ، مِٹھائی ، سن٘ڄائی، ننڳائی ، ستھرائی، مُٹائی، ٹُھکائی ، گَھڑائی ، گلاَٖئی ، چُٹکی ، گَھٹکی ، بِھرپّی، ٻلکی ، ݙڈھپی، کڑّکی، بھنکی وغیرہ وغیرہ ۔  

-3 بعض سرائیکی اسمائے فاعل جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ کھݙاری، پساری (پنساری)، ونگاری، نِلاری، مَداری، ݙکھاری، شِکاری، لَٻاری، پائولی، پئولی، کَٻالی، موچی، نائی ، قصائی، حلوائی ، دھݨوائی ، مستری، دھوٻی، تیلی ،  چاکی ،طباخی، مراثی، درزی وغیرہ وغیرہ ۔

-4 بعض پَھلیں دے سرائیکی ناں جہڑے جو ’’ی ‘‘تے مکدن۔ انبلی ، منگ پھلی، کچری، گھمانوݨی (خوبانی) ، ڳری،ڳگمبھیری (مِٹھا) وغیرہ ۔

-5 بعض سبزئیں دے سرائیکی ناں جہڑے جو ’’ی ‘‘تے مکدن ۔ ڳوبھی ، مولی ، گاجری ، میتھری ، رتی مرچ، بھنڈی ، توری، وغیرہ ۔

-6 بعض مونث رشتے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ چاچی ، مامی ، ماسی ، نانی ، ݙاݙی، بھتریجی ، بھݨیجی، دھی، پوتری، ݙوہتری ، سالی، سکی ، مترائی ، ݙراݨی، بھرڄائی، سکوئی وغیرہ۔

-7 جسم دے بعض حصئیں دے سرائیکی ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ۔ پِنّی ، تَلی ، تِلی ، کھاݙی، ݙاڑھی، ڳچی، کُھری ، چَرٻی، چیچی انڳل، کوپری، چھاتی، پپلی، سنگھڑی، ختی، مڳی، کنوڑی،مَرھئی، ڳسنی، مُرچی، ٻکی (ہتھ دی)، مکڑ ہݙی، دُنی، کھیری ، چھوݨی (ڳوݙے دی)، نلی ( ٻانہہ یا ڄنگھ دی ہݙی)، ویݨی، ٻکی (گردہ) وغیرہ ۔

-8 کجھ رنگیں دے ناں کرمچی ، خاکی ، غلابی ، سنہری ، کیسری، جامنی ، انگوری، مہندی وغیرہ۔

-9 کجھ بیمارئیں دے ناں ۔ مرگی، ٹھڈی بیماری (تپ دق) ، خرسی ، ابھاسہئی ، اُلٹی ،  ہِݙکی ، ݙاکݨی (زیادہ قے)

-10 کجھ ڳاہݨیں (زیوریں) دے ناں، جھُمکی ، کیٹوی ، والی ، چیلکی ، سنگھارپٹی، نتھلی ، چونبھ کلی، ہسی ، دستی ، چوڑی، آرسی، مندری ، جھاری، پٹھی (انگوٹھی) ، نسی، بسنتی ، پٹڑی وغیرہ ۔

-11 ’’ی ‘‘بطور یائے نسبتی ۔ شہری ، دیہاتی ، پہاڑی ، دمانی ، دیسی ، وطنی ، ملتانی ، لاہوری ، پشوری (پشاوری)، ݙیروی ، بہاولپوری ، تھلوچی، ٻروچی، جھنگوچی، دہلوی ، پاکستانی، بھارتی، ایرانی ، امریکی ، عراقی، عربی ، فارسی ، مکی ، مدنی، حجازی ، ترکی ، افغانی، ترکستانی ، شیرازی، دکنی ، عجمی ، مصری کُردی ، ہندی ، بلوچی، سندھی ، حنفی ، سنی، بدوی ، پارسی، یہودی، عیسائی ، صدیقی ، بنارسی، علوی، فاروقی وغیرہ وغیرہ ۔

-12 کجھ اسمائے آلہ (مونث) ۔گھڑونجی، کاتی، چھری، ݙیوٹی، سوئی ، ݙپھی، کہاڑی، چھٻی، منگری ، پتروٹی، جھجھری، ݙولی، منگھی ، ولٹوئی، ݙوہاوی، مَٹی، مندھاݨی، سنڳی، کلھوٹی، منھی ، تھالی تیسی، وہولی، رنبی، سیناری، کلتری؍ کلوتری، کانٹی، چونڈھی، کنگھی، سوئی گندوئی ، کہئی، ݙاتری، چمچی، تݙی، پڑچھی ، پچھی، پیڑھی، رسی ، چرخی وغیرہ ۔

-13 اکثر جاندار یا بے جان اسمائے مونث دے اخیر ئِ چ ’’ی ‘‘آندی ئِ۔ گھوڑی ، مرغی، ٻکری،کھوتی، مکڑی، ٻلی، ہرݨی ، مورݨی، شیرݨی، کبوتری ، ہتھݨی ، مینڈکی ، بھُتنی، مچھی، مرغابی ، تتلی ، گلہری ، چھپکلی (کِرلی)، قمری ، ٹوکری ، پہاڑی، ہتھوڑی، پیالی ، چرخی ، تختی، ٹوپی، مولھی ، چھڑی، ٹوکری ، روٹی ، سیڑھی، استانی ، مچاݨی ، پٹھاݨی ، کاݨی، بھیݨجی ، ݙاݙی، نانی، ماسی ، مامی ، چاچی، رتی، بگی ، پیلی ، ساوی، کالی ، چھوکری وغیرہ وغیرہ ۔

-14 کجھ مصدری اسمائے کیفیت ۔ اٻالھی، اُپتری سُپتری، اُچھلّی ، اݙاری، اُساری ، اڳلّی ، اڳاڑی ، ٻاگھی، بھڳی، بھنوالی ، بھروڑی، پدھرائی ، پناکی ، پن٘ڄائی ، تاری، پھڑکاری ، پھتکاری، تھپکی ،پُݨائی، تنبݨی، ݙنبھݨی، ٹھکائی ، چُھٹی، ٻدھی ، رادھی، کُہائی ، گھسائی ،  لڑائی، لکھائی ، مروڑی، واݙھی، واہی، وہاجی ۔

-15 کجھ اسمائے مذکر۔ دھوبی ، جوگی، پارسی، درزی، مالی ، بھکاری، چودھری، حاجی،نائی ، یہودی، حلوائی ، قصائی ، فرنگی، بنگالی، بھنگی، کھتری، ہاتھی، امریکی ، افریقی ، ضدی، ہٹھی، موچی، پاولی، ہوݙی، مراثی وغیرہ ۔

-16 بعض صفاتی اسمائے مونث۔اچی، لمبی، مندھری، ڳیٹی، ہٹھیلی، جھکی ، رتی، بگی ، نیلی ، پیلی ، ساوی، غلابی ، عنابی ، چٹی، کوڑی، سچی، کوڑھی، گدڑی، کن٘ڄری، کاݨی، ݙوری، گونگی، لنگڑی، سوڑی، پولھی، گنجی وغیرہ۔

-17 بعض اسمائے مکبر کنوں اسمائے مصغر۔

اسمائے مکبر

اسمائے مصغر

اسمائے مکبر

اسمائے مصغر

اسمائے مکبر

اسمائے مصغر

ٹھیکر

ٹھیکری

ڳنڈھڑ

ڳنڈھڑی

تھڳڑ

تھڳڑی

پھپھڑ

پھپھڑی

کھنگھر

کھنگھری

گندڑ

گندڑی

جھجھر

جھجھری

تھپڑ

تھپڑی

ٹٻر

ٹٻری

دنبڑ

دنبڑی

ڈھینگر

ڈھینگری

پھٻر

پھٻری

ے:

-1 واحد کنوں جمع ۔اوکھے ، بھورے، ٻانھے ، تݙے، اپݨے ، ٻچے، ٻلے ، پترے ، جھانولے ، چوہڑے ، چلھے ، دھاڳے، دنبے ، کنوارے، دیرے، چھیلے ، چندرے، دیگڑے ، دلے ، ڈھورے، سنارے، غوشے، ڳالھے ، وچھیرے ، ہیجڑے، اوپرے، پرائے ، چنگے ، گندے ، چٹے، کوڑے ، کوڑھے، سوہݨے، وݙے، چھوٹے وغیرہ۔

-2 اکثر سرائیکی افعال دے صیغہ جمع غائب، صیغہ جمع حاضر تے صیغہ جمع متکلم کیتے ے بطور ضمیر متصل (مذکر) دے طور تے استعمال کیتی ویندی ئِ ۔ کھاندے پئین، کھاندے ہاوے، کھاندے ہاسے، کھا چکے ہن، کھا چکے ہو ، کھا چکے ہیں، کھاندے ہن، کھاندے ہو، کھاندے ہیں، کھاندے ہوندے، کھاندے ہوسن، کھاندے ہوسو، کھاندے ہوسوں، کھاندے ہوون ہا، کھاندے ہوووہا، کھاندے ہوں ہا وغیرہ ۔

-3 فعل مضارع بݨاوݨ کیتے لازم مصادر دے فعل امر دے بعد ’’ے‘‘ تے متعدی مصادر کیتے ’’وے ‘‘لا ݙتا ویندے مصادر لازم : مرے، بھڄے، اٹھے ، ڄمے ، ڄلے ، چکھے ،جکھے ،  جڑے ، جھرے وغیرہ۔

متعدی مصادر : کھاوے ، ڄاوے ، پیوے ، سیوے ، پاوے وغیرہ ۔

مصادر مجہول: کھویجے ، اٹھیجے ، ݙیویجے ، ولیجے، روئیجے ، مریجے، جڑیجے وغیرہ ۔

xiii۔ امتیاز یا خصوصیت دے لحاظ نال حروف دیاں قسماں:

-1 شمسی حروف تہجی:۔ عربی زبان دے او حروف تہجی جنھیں کنوں پہلے لام التعریف یعنی ’’ال ‘‘لکھیاتاں ویندے پر پڑھیا نھیں ویندا شمسی حروف تہجی اکھیندن۔ شمسی دا لوظی معنی ئِ شمس یعنی سجھ نال واسطہ رکھن آلا۔ ایندا مرادی معنی ئِ ہے جو سجھ دی تیز روشنی ’’ال ‘‘کوں لکا ݙیندی ئِ یا ݙوجھے لوظیںئِ چ ’’ال ‘‘لک ویندے ’’ال ‘‘دے بعد آون آلا حرف تہجی’’ ال ‘‘دے حذف کر ݙیوݨ دے بعد مشدد (یعنی شد آلا) تھی ویندے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اونہہ حرف کوں ݙو مرتبہ پڑھیا ویندے۔ شمسی حروف کوں شمسی آکھݨ دی ہک وجہ اے وی ہے جو الشمس دی شین شمسی حروف تہجی وچ بذات خود وی شامل ئِ۔ شمسی حروف تہجی کجھ ایں ہن۔ ت، ث، د، ذ،ر، ز، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ل، ن = ۱۴۔

-2 قمری حروف تہجی : عربی زبان دے او حروف تہجی جنھیں کنوں پہلے لام التعریف یعنی ال لکھیاوی ویندے تے پڑھےا وی ویندے۔ انھیں حروف تہجی کوں قمری حروف تہجی اینہہ واسطے وی آکھیا ویندے جو ہکڑے تاں القمر دا ق انھیںحروف تہجی وچ بذات خود شامل ئِ تے ݙوجھے قمر دے معنی چندر دے ہن۔ کیوں جو قمری حروف تہجی چندر دی ٹھڈڑی ٹھڈڑی تے مٹھڑی مٹھڑی چاندݨی وانگوں ٹھڈڑے ٹھڈڑے تے نرم خُو ہوندن۔ اینہہ واسطے انھیں حروف تہجی کوں قمری حروف تہجی آکھیا ویندے جہڑے جو اے ہن۔ ا، ب، ج، ح، خ، ع، غ، ف، ق، ک، م، و،ہ، ی =۱۴۔

xiv۔صحت دے لحاظ نال حرف دیاںقسماں: اساں کجھ سادہ اوازا ں کوں بلا تکلف اپݨے ہو نٹھاں تے زبان دی مدد نال ملا کرئیں ( یعنی ہک مرکب اواز بݨا کرئیں) فر فر ٻلیندے ویندے رہندے ہیں۔ ساݙے ہونٹھاں تے زبان دی تھوڑی جھئیں حرکت نال مرکب اوازاں مختلف لوظیں دی صورت ئِ چ بݨدےا ں تے نکلدیاں ویندیاں رہندئین۔ اوازاں دا گھٹ تھیوݨ، ودھݨ ، تیز تھیوݨ، مدھم تھیوݨ، اچا تھیوݨ یا جھکا تھیوݨ ساݙے اپݨے وس ئِ چ ہوندے۔ پر انھیںاوازیں کوں اساں جہڑی صفائی نال ٻلیندے ہیں انھیںکوں اونہہ صفائی نال ضابطہ تحریر ئِ چ گھن آوݨ ٻہوں مشکل ئِ ۔ پوری کوشش دے باوجود دنیا دی کُئی زبان وی پوری کامیابی نال انھیںاوازیں کوں تحریر دے دائرے ئِ چ نھیں گھن آسڳی۔

اے سادہ اوازاں جہڑیاں جو ہونٹھاں ؍ تے زبان دی حرکت نال پیدا تھیندئین انھیںدے بعض حصئیں کوں تاں چھوٹے چھوٹے مناسب حر وف نال جنھیں کوں حروف تہجی آکھیا ویندے ظاہر کیتا ڳئے تے جتھاں ݙو یا ݙوکنوں زیادہ سادہ اوازیں (حروف تہجی) کوں ملاوݨ مقصود ہا اتھاں بعض ایجھیں حروف منتخب کیتے ڳئین جہڑے جو انھیںسادہ اوازیں (حروف تہجی) کوں ملاوݨ دا کم ݙیندن۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ݙو یا ݙو کنوں زیادہ حروف کوں ملاوݨ کیتے انھیںمنتخبہ حروف وچوں کُئی ہک حرف ضرور شامل کیتا ویندے۔ اینہہ واسطے ہر زبان ئِ چ حروف دےا ں صحت دے لحاظ نال ݙو قسماں ہن۔ یعنی حروف علّت تے حروف صحیح۔

-1 حروف علت: علت دا لوظی معنی ئِ بیماری ضعف، علالت، کمزوری ، روڳ، لاغر پن۔ ٻس ایجھیں حروف تہجی جنھیں دی اواز کمزور، مدھم تے ضعیفئِ حروف علت اکھیندن۔ اے حروف ݙوجھے حروف کوں ملا کرئیں اواز کوں طاقتور بݨاوݨ تے قائم رکھݨ دا کم کریندن جیویں جو وارا (و،ا،ر،ا) دے الف متحرک واو تے متحرک ’’ر ‘‘دی اواز کوں ودھاݙیندن تے لوظ روٹی(ر،و،ٹ،ی) دی وائو تے ’’ی ‘‘ر تے ٹ دی آواز کوں ودھا ݙیندی ئِ۔

اے حروف علت اے ہن۔ (ا،و،ی) اے ترے حروف کݙائیں تاں لوظیں دے شروع  تے کݙاہیں لوظیں دے درمیان ئِ چ آکے جے کرمتحرک تھی ونجن تاں وت اے حروف صحیح بݨ ویندن۔ جیویں جو انور (ا،ن،و،ر) دا الف تے وائو یقین (ی،ق،ی،ن) دی پہلی ی تے قیام (ق،ی،ا،م) دی ی وغیرہ ۔

اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی جو کہیں وی لوظ دے شروع ئِ چ آوݨ آلا کُئی وی حرف علت متحرک تھی کرئیں صحیح بݨ ویندے تے ݙوجھی اے ڳالھ جو کہیں وی حرف صحیح دی اپݨی کُئی آواز نھیں ہوندی جے تئیں اوندے اتے یا تلے کوئی حرکت (یعنی زبر، زیر یا پیش) نہ لئی ون٘ڄے یا اوندی اواز طاقتور یا زوردار بݨاوݨ کیتے اوندے اڳوں کُئی حرف علت نہ لایا ون٘ڄے ۔

ٻس حروف علت ݙو قسمی ہن۔ ہک وݙے حروف علّت یعنی (ا، و، ی) تے ݙوجھے چھوٹے حروف علّت (یعنی زبر، زیر ، پیش) ۔ زبر کنوں مراد ادھ الف، زیر کن مراد ادھی ی ، تے پیش کنوں مراد ادھی وائو گھدی ویندی ئِ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ہک الف ݙو زبریں ہک ی ݙو زیریں تے ہک وائو ݙو پیشیں دے برابر ہوندی ئِ۔ لہٰذا انھیںحروف علت کوں حرکتیں دا ناں ݙتا گئے یعنی انھیںحرکتیں دے وسیلے نال صحیح حروف متحرک تھی ویندن بصورت دیگر انھیںصحیح حروف کوں ساکن آ کھےا  ویندے ۔ زبر دی حرکت کوں عربی ئِ چ فتح یا نصب زیر دی حرکت کوں کسرہ یا جر تے پیش دی حرکت کوں ضمہ یا رفع آکھیا ویندے ۔ جہڑے حرف تے کُئی حرکت نہ آوے اوندے اتے جزم یا سکون دی علامت (د) یا (۸) لاݙتی ویندی ئِ ۔ جݙاں جو یائے معدولہ یعنی یائے خفی الصوت تے جزم دی الٹی علامت (v) لئی ویندی ئِ۔ نون غنہ تے وی ایّھا علامت (v) یعنی الٹی جزم لئی ویندی ئِ۔

-2 حروف صحیح : حروف علّت (ا، و، ی) کن علاوہ باقی جتنے وی حروف تہجی بچدن او سارے دے سارے حروف صحیح سݙیندن۔ حروف صحیح ہمیشہ بے اواز تے غیر متحرک ہوندن جے تئیں انھیںدے اڳوں وݙے حروف علت (ا،و،ی) یا انھیںدے اتے تلے چھوٹے حروف علت (زیر، زبر،پیش ) نہ لائے ون٘ڄن۔

xv۔حروف تہجی دا وٹا سٹا تے ودھا گھٹا یعنی تغیر و تبدل یا حذف و اشتقاق: کُئی وی زبان توڑے جو او علاقائی ہووے یا ملکی ہووے اپݨے اِردگرد دے زبانیں کن بہرحال متاثر ضرور تھیندی ئِ۔ تے انھیںزبانیں دے کئی کئی لوظ اپݨی ضرورت دے مطابق تھوڑے ٻہوں ردو بدل دے نال اپݨے لوظیں دے ذخیرے ئِ چ شامل کر گھندی ئِ۔ ساݙی سرائیکی زبان وی اپݨے اِردگرد ئِ چ ٻولیٔں ونجݨ آلیں علاقائی زبانیں (یعنی پنجابی ، ہندکو، پشتو، سندھی ، بلوچی وغیرہ ) کنوں علاوہ اپݨی قومی زبان اردو تے ٻہروں آوݨ آلئیں زبانیں عربی ، فارسی تے کئی ݙوجھیں زبانیں ٻولݨ آلے لوکیں دئیں ونکو ونک ٻولئیں کنوں متاثر تھئی ئِ۔ ایھا وجہ ئِ جو ساݙی سرائیکی زبان انھیںمختلف زبانیں دے ٻہوں سارے لوظ تھوڑے ٻہوں ردو بدل دے بعد اپݨے لوظیں دے ذخیرے ئِ چ شامل کر گھدن ۔

ہک ٻولی کنوں ݙوجھی ٻولی ئِ چ ورتݨ کیتے لوظ جیویں جیویں اپݨی شکل تبدیل کریندن ( یعنی انھیں لوظیں ئِ چ حروف تہجی دا جیویں جیویں تغیر و تبدل تھیندے) اینکوں حروف تہجی دا وٹا سٹا ، تغیر و تبدل یا حذف و اشتقاق آکھیا ویندے ۔ مثال دے طور تے جیویں جو اردو دے الفاظ بکری ، بالٹی تے ابال دی ب کوں سرائیکی حرف تہجی  ٻ نال بدل کرئیں سرائیکی ٻولی ئِ چ انھیںلوظیں کوں ٻکری ،ٻالٹی تے اٻال لکھیا تے پڑھیا ویندے ۔ ایویں ای ہڈی ، لڈو تے کھڈی دی ڈ کوں سرائیکی حرف تہجی ݙ نال تبدیل کرکیں ہݙی ، لݙو تے کھݙی لکھےا تے پڑھےا ویندے ۔

بعض اوقات ٻہرلیں زبانیں دے لوظیں دے حروف تہجی کوں اپݨی ضرورت دے مطابق ودھا گھٹا کرئیں سرائیکی لہجے دے لوظ بݨائے ویندن۔ اینہہ عمل کوں حروف تہجی دا ودھا گھٹا آکھیا ویندے ۔ کبوتر دے ’’ک ‘‘دے بعد ’’م‘‘ دا ودھارا کرکے سرائیکی لہجے دا لوظ کمبوتر بݨایا ویندے ۔

اینہہ تھوڑی جھئیں وضاحت دے بعد سب توں پہلے ترے حروف تہجی (ا، و، ی) دا ذکر کیتا ویندے جنھیں کوں گرائمر دی زبان ئِ چ حروف علت آکھیا ویندے ۔حروف علّت دی کجھ وضاحت آرٹیکل نمبر xiv ئِ چ گذر چکی ئِ پر اِتھاں انھیںدی مزیدوضاحت کیتی ویندی پئی ئِ تاں جو انھیںحروف دے سمجھݨ ئِ چ کوئی ابہام نہ رہ ون٘ڄے کیوں جو انھیںحروف تہجی دا وٹا سٹا، تے ودھا گھٹا، نہایت اہمیت دا حامل ئِ۔ اینہہ اہمیت دے پیش نظر سب توں پہلے حروف علت دے وٹا سٹا تے ودھا گھٹا دی وضاحت کیتی ویندی ئِ۔

-1 اینہہ حقیقت کنوں انکار کائینی جو سرائیکی زبان ئِ چ اردو ، فارسی تے عربی دے بے شمار لوظ تھوڑے ٻہوں رد و بدل دے بعد ورتئے ویندن۔ اردو، فارسی تے عربی دے بعض لوظ ایجھیں ہن جنھیں دی لکھت ئِ چ الف کوں فقط علامتی طور تے لکھےا  ویندے جݙاں جو پڑھدے ویلھے ایندی صرف مدھم جھیٔں اواز کڈھی ویندی ئِ۔

مثال دے طور تے الٰہی، اسمٰعیل، اسحق تے لہٰذا وغیرہ ئِ چ  لکھےا  ونجݨ آلا چھوٹا  جھےا ں الف۔ اینہہ چھوٹے جھئیں الف کوں مکمل حرف تہجی دے طور تے لکھݨ درست کائینی۔ یعنی اتے ݙتے ڳئے لوظیں دی املا الاہی، اسماعیل، اسحاق تے لہاذا کرݨ درست شمار نہ تھیسی ۔توڑے جو ایّھو جھئیں لوظیں ئِ چ الف کوں مکمل حرف تہجی دے طور تے لکھݨ دا رواج عام ئِ ۔پر اینہہ رواج کوں غلط العام تاں آکھیا ون٘ڄ سڳدے پر درست نھیں  ڳݨےا  ون٘ڄ سڳدا۔

-2 کݙہئیں کݙہئیں بعض لوظیں دے شروع ئِ چ الف دا ودھارا کر ݙتا ویندے جے کر الف دا ودھارا نہ وی کیتا ون٘ڄے تاں وی انھیںلوظیں دی املا درست سمجھی ویندی ئِ۔ جیویں جو سکندر دی املا اسکندر ، فلاطون دی افلاطون ، سکول دی اسکول تے سٹیشن دی اسٹیشن درست ڳݨی ویندی ئِ۔

-3 بعض لوظیں ئِ چ لکھئے گئے وائو دی آواز الف وانگوں پڑھی ویندی ئِ۔ جیویں جو زکوات دا تلفظ زکات تے صلوات دا تلفظ صلات کیتا ویندے ۔ ایجھئیں لوظیں ئِ چ وائو دا لکھݨ تاں درست ئِ ۔ پر ایندا پڑھݨ درست کائینی۔

-4 بعض لوظیں ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ آلی ی الف دی آواز ݙیندی ئِ۔ جݙاں جو انھیںلوظیں ئِ چ لکھی ون٘ڄݨ آلی ی دے اتے علامتی طور تے چھوٹا  جھےا ں الف لکھ ݙتا ویندے ۔پر انھیںلوظیں دا تلفظ کریندئیں ہوئیں ی دی بجائے الف پڑھیا ویندے ۔ مثال دے طور تے مصطفیٰ ، مرتضیٰ، مجتبیٰ، موسیٰ، عیسیٰ، دعویٰ تے معنیٰ وغیرہ دی املا۔ انھیںلوظیں دی املا مصطفا، مرتضا ، مجتبا، موسا، عیسا، دعوا یا معنا وغیرہ کرݨ درست کائینی۔

5۔ بعض فارسی لوظ جنھیٔںئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ دے اڳوں جے کر ’’الف‘‘ آ ون٘ڄے تاں انھیں لفظیں دے تلفظ اچ ’’و‘‘ دی آواز کوں حذف کر کے صرف ’’الف‘‘ دی آواز کݙھی ویندی ئِ۔جیویں جو خواہش ،خواب، خواجہ ،تے خیر خواہ دے تلفظ ئِ چ ’’و‘‘ دی آواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ایویں ای بعض لفظیں ئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ معدولہ جیکوں ’’و‘‘ اشمام وی آ کھےا ویندے  (یعنی ایجھئیں دائو جیندی صرف خوشبو آندی ئِ لکھی تاں ویندی ئِ پر پڑھی نھئیں ویندی) ۔جیویں خو ِد ،خو ِش ، خوِیش ،تے خوِرد ئِ چ آوݨ آلی وائو۔

6۔ جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلی وائو کن پہلے آوݨ آلے حرف تہجی تے پیش ہووے تے نال ای اوندے اڳوں ’’ال‘‘ آ ون٘ڄے تاں وت تلفظ ئِ چ ایں ’’و‘‘ دی آواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ جیویں جو ابو البشر ،ابوالہول،ابوالقاسم تے ابو الفضل وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ’’و‘‘ دی آواز۔

-7 جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلی’’ ی ‘‘کنوں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر ہووے تے اوندے اڳوں ال آ ون٘ڄے تاں وت تلفظ کریندئیں ہوئیں اونہہ ’’ی ‘‘دی اواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ۔ جیویں جو فی الحال ، فی الحقیقت ، فی الفور، فی الواقع ، فی النار تے فی البدیہہ وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ’’ی ‘‘دی اواز۔

-8 جے کر کہیں لوظ ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘کنوں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر ہووے تے اوندے اڳوں ’’ل ‘‘آون٘ڄے تاں وت تلفظ کریندئیں ہوئیں اونہہ’’ الف‘‘ دی اواز حذف کر ݙتی ویندی ئِ جیویں جو بالکل، بالفعل، بالواسطہ، بالیقین تے بالعموم ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘دی اواز۔

-9 بعض لوظیں ئِ چ آوݨ آلی ’’وائو‘‘ کوں کݙہئیں کݙہئیں حذف کرݙتا ویندے ۔ پر وائو دے بغیر وی اونہہ لوظ دے معنی

ئِ چ کُئی فرق نھیں آندا۔ جیویں جو گوہر کوں گہر ، خاموشی کوں خامشی تے لوہار کوں لہار لکھݨ۔

-10 بعض اوقات کجھ لوظیں کوں مخفف کرݨ سانگے انھیںلوظیں ئِ چ آوݨ آلے ’’الف ‘‘کوں حذف کر ݙتا ویندے پر ’’الف‘‘ دے بغیر وی اونہہ لوظ دے معنی ء ِچ کوئی فرق نھیں آندا۔ جیویں جو گناہ کوں گنہ، راہ کوں رہ تے نگاہ کوں نگہ لکھݨ۔ ایویں ای لاج کوں لج، بادام کوں بدام تے ٻاہر کوں ٻہر لکھݨ وی درست ئِ۔

-11 بعض عربی اسمائے مونث دے اخیر ئِ چ ’’ت‘‘ آندی ئِ جیکوں اکثر اوقات ’’ۃ ‘‘کرکے لکھیاویندے ۔ پر اردو ، فارسی تے سرائیکی ئِ چ انھیںلوظیں کوں’’ ت‘‘ نال ای لکھیا ویندے ۔ جیویں جو شجاعۃ کوں شجاعت تے سعادۃ کوں سعادت وغیرہ۔ حروف علت دی اینہہ وضاحت دے بعد ہن اتھاں بعض صحیح حروف دے وٹا سٹا تے ودھا گھٹا دی نسبت کجھ مثالاں پیش کیتیاں ویندئین۔

-1 آ کوں الف نال بدلیا ویندے :

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

آباد

اباد

آٹا

اٹا

آزار

ازار

آزمودہ

ازمودہ

  آدھا

ادھا

آسمان

اسمان

آک

اک

آٹھ

اٹھ

آفرین

افرین

آوارہ

اوارہ

آسان

اسان

آخ

اخ

آزاد

ازاد

آرام

ارام

آواز

اواز

آثار

اثار

آشنا

اشنا

آنکھ

اکھ

-2 الف دا ’’ہ ‘‘تے ’’ر ‘‘نال وٹا ندرا:

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اوچھا

ہوچھا

اُدھر

ہوݙے یا اوݙے

افیون

ہفیم

ایک

ہک

اِدھر

ہیݙے یا ایݙے

گرج

گاج

-3 الف دے گھٹاوݨ نال :

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

بادامی

بدامی

بادام

بدام

بارات

برات

پانچواں

پنجواں

پالان

پلاݨ

پھاڳن

پھڳݨ

چالاکی

چلاکی

شاہانہ

شہانہ

شکایت

شکیت

بازار

بزار

باریکی

بریکی

ٻاہر

ٻہر

-4 ب دا ٻ ، پ، و، ی نال وٹاندرا:

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

بالٹی

ٻالٹی

بڈھا

ٻڈھا

ببول

ٻٻل

بوٹی

ٻوٹی

بول

ٻول

بوجھ

ٻوجھ

بیڑی

ٻیڑی

بور

ٻور

بچہ

ٻچہ

بوٹ

ٻوٹ

بوری  

ٻوری

بوکی  

ٻوکی

-5 ت دا ٹ، چ، د، ذ، س ، ش ص، ی نال وٹاندرا:

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

تانگا

ٹانگا

آنت

آندر

پلید

پلیت

مسجد

مسیت

شخص

شخت

بھید

بھیت

دانت

ݙند

تعویذ

تویت

کوشش

کوشت

تہجد

تہجت

شاید

شیت

بکواس

بکوات

-6 ٹ دا ڈ، ڑ، ک نال وٹاندرا:

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

وارنٹ

ورنڈ

پالک

پالٹ

تھکاوٹ

تھکیڑا

دیکھا

ݙٹھا

ٹکڑا

ٹوٹا

-7 ج دا ڄ، چ، ذ ، ز، س ، ی نال وٹاندرا:  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

جال

ڄال

جٹ

ڄٹ

جم

ڄم

جیٹھ

ڄیٹھ

ساجن

سڄݨ

جات

ذات

جمعہ

زماں

مجاور

مزاور

مٹھاس

مٹھاج

جالا

ڄالا

جنڈ

ڄنڈ

لاج

لاڄ  یا لڄ

-8 ’’ح‘‘ دا  ت، و نال تے چ دا ہ نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

محتاج

متھاج

چیل

ہل

محتاجی

متھاجی

-9 خ دا غ، ق، ک، گ نال وٹاندرا:  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

دوزخی

دوزکی

ملک

ملخ

نقشہ

نخشہ

بیساکھ

وساخ

بندوق

بندوخ

چرخہ

چرکھہ

تڑاخا

تڑاکا

ابرق

ابرخ

خوشہ

گچھا /غوشا

میخ

میکھ

تمباکو

تماخوں

بطخ

بدخ

-10 د دا ݙ ، ذ، ر، ز، ک نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

دودھ

ݙدھ

دیا

ݙیوا

یزید

یزیز

داڑھ

ݙاڑھ

دیوالہ

ݙوالہ

گدھ

گرجھ /گجھ

چھید

چھیک

دو

ݙو

وردی

ورزی

1 1۔ ڈ دا ݙ ، ر، ڑ ل نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

ہڈی

ہݙی

ڈاٹ

ݙاٹ

گڈا

گݙا

کھڈ

کھݙ

ڈاک

ݙاک

لڈو

لݙو

ڈنڈا

ݙنڈا

ٹڈا

تݙا

ڈنڈ

ݙنڈ

ڈنٹھل

ݙنڈل

ڈلی

ݙلی

ڈائن

ݙیݨ

-12 ر دا ڑ تے ل نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

الماری

الماڑی

پربال

پڑوال

تھرتھری

تھڑتھلی

دوہرا

ݙوڑا

خریدار

خلیدار

مرہم

ملم

پردہ

پڑدہ

چپراسی

چپڑاسی

دوہری

ݙوڑی

-13 ڑ دا ݙ نال وٹاندرا :   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

بڑا

وݙا

بڑائی

وݙائی

بوڑھا

ٻڈھا

گڑھا

کھݙا

بڑھاپا

ٻڈھیپا

بوڑھے

ٻڈھے

کوڑی

کوݙی

بڑے

وݙے

بھیڑ

بھیݙ

-14 ش دا س ،ص، ک تے ص دا ض نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

تاش

تاس

معصوم

مشوم

شلوار

سلوار

قمیص

قمیض

شنوائی

سݨوائی

پیچش

پیچک

-15 ع دے گھٹانون نال :  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اعتبار

اتبار

اعتقاد

اتقاد

معافی

مافی

اعلان

الان

بدعت

بدت

قاعدہ

قیدہ

اعجاز

اجاز

تعویذ

تویت ؍ تویذ

معاف

ماف

-16 غ دا ک ، گ نال وٹاندرا :  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

غوطہ

گوتہ

نقارہ

نغارا

گستاخ

غستاخ

گمان

غمان

دماغ

دماک

گراری

غراری

گزران

غزران

گلاب

غلاب

بالغ

بالک

جغرافیہ

جگرافیہ

گستاخی

غستاخی

غدود

گدود

-17 ف دا پ ، ک، و نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

فیتہ

پھیتہ

فیرنی

کھیرنی

لفظ

لوظ

18۔ ق ، ک دا گ نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

ٹرنک

ٹرنگ

لوگ

لوک

ڈنک

ݙنگ

پھوگ

پھوڳ

روزگار

رزکار

-19 گ دا ڳ ی ، نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

جگ

جڳ

راگ

راڳ

ساگ

ساڳ

جوگ

جوڳ

سوگ

سوڳ

بھاگ

بھاڳ

پگ

پڳ

چوگ

چوڳ

پھوگ

پھوڳ

بھوگ

بھوڳ

واگ

واڳ

روگ

روڳ

-20 ل دا  ڑ نال تے و دا م ،ہ نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،عربی لوظ

سرائیکی لوظ

تھگلی

تھڳڑی

تھوڑے

تھولے

کریلا

کریڑا

تالی

تاڑی

اکیلا

ہکاڑا

تھوڑی

تھولی

دھول

دھوڑ

صحت مند

صحت وند

دیو

دیہہ

21۔ ن دا ٹ، ڈ، ل تے ݨ نال وٹاندرا:   

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

کوہان

کہانٹ

جتنے

جتلے /جیتلے

اتنا

اتلا /ایتلا

کتنی

کتلی /کیتلی

چنہ

چݨہ

چھینی

چھیݨی

گابھن

ڳبھݨ

مان

ماݨ

جیون

جیوݨ

تن

تݨ

پانی

پاݨی

رانی

راݨی

بان

واݨ

دانہ

داݨہ

پرانا

پراݨا

-22 وائو دے گھٹاوݨ نال :  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اونچا

اچا

پولیس

پلیس

چولھا

چلھا

دھوپ

دھپ

روزگار

رزکار

سوراخ

سراخ

گھونٹ

گھٹ

تُھوک

تُھک

جھومر

جھمر

گودام

گدام

اوکھلی

اکھلی

پوشاک

پشاک

جوتی

جتی

چونچ

چنج

گھونگھٹ

گھنڈ

-23 ی دے گھٹاوݨ نال :  

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

اردو،فارسی،

عربی لوظ

سرائیکی لوظ

بیمار

بمار

بیگانی

بگانی

پیتل

پتل

پودینہ

پودنہ

تیکھی

تکھی

چھینک

نچھ

دیوانہ

دوانہ

سیدھا

سدھا

گیدڑ

گدڑ

پشیمان

پشمان

پیغام

پغام

تیزاب

تزاب

تیکھے

تکھے

چھیل

چھل

سیدھی

سدھی

کیل

کل

میٹھا

مٹھا

بیگانہ

بگانہ

تیتر

تتر

نیند

نندر

دیوالی

ݙوالی

نوٹ: اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ء ِجو ݙوجھیں زبانیں کنوں گھدے ڳئے لوظیں کنوں جݙاں (الف،و، ی) یعنی حروف علت کوں حذف کریسوں تاں وت انھیں لوظیں کنوں بݨݨ آلے سرائیکی لوظیں تے الف دے گھٹاوݨ سانگے زبر ، وائو، گھٹاوݨ سانگے پیش تے ’’ی‘‘ گھٹاوݨ سانگے زیر لا ݙیسوں مثال دے طور تے لاکھ دا الف گھٹاوݨ سانگے لَکھ دی’’ ل‘‘ دے اتے زبر تے مول دی وائو گھٹاوݨ سانگے مُل دی’’ م‘‘ دے اتے پیش تے چھیل دی ’’ی‘‘ گھٹاوݨ سانگے چِھل دی ’’چھ ‘‘دے ہیٹھوں زیر لا ݙیسوں ۔کئی کئی لوظ اینہہ اصول کنوں مستثنیٰ وی تھی ویندن ۔

____۰۰۰ ____