Wb/skr/اصطلاحواں
جامع سرائیکی قواعد
پہلا بھانگا
اِصطلاحاں
۱: اِصطلاح :اِصطلاح دا لُغوی مَعنی ہے آپت ئِ چ صلح کَرݨ یا ہِک ݙوجھے نال کہیں ڳالھ تے متّفق تِھیوݨ، تے اِیندا مرادی مَعنی ہے کہیں علمی یا فنی گروہ دا کہیں لوظ دے عام (لغوی) مَعنیئں کِن علاوہ کہیں خاص مفہوم تے مُتفّق تھی وَن٘ڄن۔
۲: حروف تَہجّی:او حروف جیئں کِن کُئی زبان وجود ئِ چ آندی ئِ او حروف اُونہہ زبان دے حروفِ تَہجّی اَکھیِندن ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ کہیں وی زبان کوں ٻولݨ ، لکھݨ تے پڑھݨ کیتے جنھیں لوظیں دا سہارا گِھدا وَیندے او لوظ کُجھ حروف دا مجموعہ ہوندِن ۔ انھیں حرفیں کُوں حروفِ تَہجّی آکھیا ویندے ۔
۳: حروف تَہجّی دی اہمیت :ہر زبان دے حروفِ تَہجّی دی لِکھّت (املا) اُوندے لِہجے دے اصولیں دے مطابق وضع کیتی وَیندی ئِ ۔ ہر زبان آپنیْ ارد گرد دے زبانیںکِن ضرور متاثّر ِتھیندی ئِ ۔ اِینہہ واسطے جَݙاں وی کوئی زبان بݨدیئِ یا جَیندی نویں سِرو ٻولݨ دی شروعات تِھیندی ئِ تاں او زبان آپنیْ ارد گرد دے زبانین کن ضرور متاثّر ہوندی ئِ۔ اِیھّا وَجہ ئِ جو کہیں وی زبان ئِ چ اَس پَوسَ دے مختلف زبانیں دے حروف تَہجّی دا تاثر ضرور شامل ہوندے ۔ لسانیات دے ماہرین دے آکھݨ موجب ہر ٻارھاں میل دے بعد اَس پَوس دیں زبانیں دے لوظیں تے لہجئیںدی ملاوٹ دی وجہ کِن کہیں وی زبان دے لوظیں دے تَلفّظ تے لہجے ئِ چ تھوڑی ٻہوں تبدیلی ضرور تھی ویندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اینہہ ڳالھ کوں کجھ ایں وی آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو ’’ کہیں وی زبان دی بݨت ئِ چ اَس پَوس دے زبانیں دے حروف تَہجّی وی ٻہوں کردار ادا کریندن ‘‘ اینہہ ڳالھوںاساں جݙاں وی سرائیکی زبان دی تاریخ تے اُوندی بَݨت تے وُݨت تے نگاہ مریندے ہَیں تاں ساکوں معلوم تِھیندے جو سرائیکی زبان ئِ چ عربی، فارسی ، سندھی ، اردو تے کئی ٻئیں آریائی تے غیر آریائی زبانیں دے ڈھیر سارے لوظ موجود ہِن ۔ اے وی حقیقت ئِ جو سرائیکی زبان ہِک ٻہوں قدیم زبان ئِ، ایندی قدامت بارے کوئی حتمی رائے تاں پیش نئیں کیتی ون٘ڄ سڳدی پر اے ضرور آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو سرائیکی زبان دا وادی سندھ دیں قدیم ترین زبانیں ئِ چ شمار تھیندے ۔ حقیقت تاں اے ہے جݙاں جو تقریباً ساڈھے ترے ہزار سال ق م ئِ چ (یعنی اڄ توں تقریباً ساڈھے پنج ہزار سال پہلوں‘ بعـض لکھتیں ء ِ چ ساڈھے ست ہزار سال پہلوں)دراوڑ نامی قوم جِہڑی جو غالباً حلب، دمشق (شام) ، بحیرہ روم دے ساحلی علاقیئں دی رہا کُو ہئی‘ وادی سندھ ئِ چ وڑ آئی تاں اِتھوں دیں قدیم رہاکو قومیں دیاں زباناں سرائیکی زبان نال ٻہوں مشابہت رکھیندیاں ہَن۔ محققّینِ لسانیات دی تحقیق دے مطابق انھیں قدیم زبانیں ئِ چ بے شمار سرائیکی لوظ پاتے وَیندِن ۔ تاں وَت اے ڳالھ نشابر تھی کرئیں سامݨے آویندی ئِ جو سرائیکی زبان کئی ہزار سال قدیم ئِ ۔ اے وی ہک حقیقت ئِ جو برصغیر ہندوستان دیاں او زباناں جہڑیاں جو سرائیکی دے بعد معرضِ وجود ئِ چ آئین یا او زباناں جہڑیاں جو سرائیکی دیاں ہم عصر ہن سرائیکی لوظیں تے لہجے کن ضرور متاثّر تھین ۔ جئیں ویلھے اساں سرائیکی حروف تَہجّی دی بݨت تے غور کریندے ہیں تاں وَت ساکوں معلوم تھیندے جو سرائیکی زبان دے حروف تَہجّی کئی ٻئیں زبانیں وچ وی پاتے ویندِن ۔ ایندا مطلب اے وی تھی سڳدے جو یا تاں او زباناں سرائیکی زبان کِن متاثّر ہَن یا سرائیکی زبان اِنھیں زبانیں کِن متاثّر ئِ۔ ݙوہیں ڳالھیں ممکن تھی سڳدئین۔
۴:سرائیکی زبان دے حروف تَہجّی:سرائیکی زبان دے حروف تَہجّی ݙو قسمی ہِن۔
الف-مفرد حروف تَہجّی۔ ب-مرکّب حروف تَہجّی۔
۱:مفرد حروف تَہجّی:سرائیکی زبان دے مفرد حروف تَہجیّ اے ہِن۔
-1ݙوجھے زبانیںکِن گِھدے ڳئیے حروف تَہجّی ۔ -2خالص سرائیکی لہجے دے حروف تَہجّی ۔
الف: ݙوجھے زبانیںکِن گِھدے ڳئیے حروف تَہجّی : آ، ا ، ب ،پ، ت، ٹ ، ث، ج، چ، ح ، خ، د، ڈ، ذ ، ر،ڑ، ز، ژ ، س، ش، ص، ض ، ط ،ظ، ع، غ، ف، ق، ک، گ، ل، م ،ن، و ، ہ، ء، ی، ے۔ (۳۸)
ب: سرائیکی زبان دے خالص لہجے آلے حروفِ تَہجّی: ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ۔ (۵)
۲: مرکب حروف تَہجّی:سرائیکی زبان دے مرکب حروف تَہجّی ۔بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ ، چھ، دھ، ڈھ، رھ، ڑھ، کھ ، گھ، لھ ، مھ ، نھ ،وھ، یھ۔، ن٘ڄ (نون غنہ +ڄ) ،نڳ (نون غنہ + ڳ) = (۱۹)
ایں طرحاں مفرد تے مرکب حروف تَہجّی ملا کر ئیں سرائیکی زبان دے حروف تَہجّی دی تعداد۶۲یعنی(۱۹+ ۵+ ۳۸)بݨدی ئِ جہڑی جو دنیا دے تمام زبانیں دے حروف تَہجّی دی تعداد کن زیادہ ئِ ۔ کہیں وی زبان دی وسعت دا اندازہ اُوندے حروف تَہجّی دی تعدادکِن وی لایا ون٘ڄ سڳدے ۔ سرائیکی زبان دے حروف تَہجّی دی تعداد کن اے اندازہ تھیندے جو سرائیکی زبان ٻہوں وسیع زبان ئِ۔ اینہہ زبان دی وسعت تے بلاغت نال دنیا دی کُئی زبان وی بر نئیں میچ سڳدی، اے وی ہِک حقیقت ئِ جو اینہہ زبان ئِ چ دنیا دے ٻئیں زبانیں دے لوظیں کوں اپنے تصرّف ئِ چ آنݨ دی پوری پوری صلاحیت موجودئِ جݙاں جو ٻیاں زباناں سرائیکی لہجے دے لوظیں کوں اپناوݨ تے انھیں دے تلفّظ کُوں ادا کرݨ دی صلاحیت نئیں رکھیندیاں ۔ مزے دی ڳالھ تاں اے ہے جو سرائیکی ٻولݨ آلے لوک دنیا دی کُئی وی زبان اوندے لہجے دی پوری صحت نال ٻول سڳدن جݙاں جو سندھی زبان ٻولݨ آلیئں کن علاوہ دنیا دی کوئی ٻئی زبان ٻولݨ آلا سرائیکی زبان دے مخصوص لہجے آلے حروف تَہجّی کوں پوری صوتی صحت نال نئیں ٻول سڳدا کیوں جو سندھی تے سرائیکی زباناں جاڑیاں بھیݨیںہِن ۔ انھیں زبانیں دا اݨ تَرُّٹ رشتہ اڄاں توݨیں قائم تے دائم ئِ۔ اینہہ ڳالھ دی بنیادی وجہ اے وی ہے جو انھیں زبانیں دے مخصوص لہجے آلے حروف تَہجّی صوتی اعتبار نال ہِکّو جَھئیں ہِن جݙاں جو انھیں دے حروف تَہجّی دی لِکّھت بھانویں جو وَکھو وَکھ کیوں نئیں۔
۵:حرکات : زبر (__ َ ) ، زیر (__ ِ ) تے پیش ( __ ُ ) کوں حرکات آکھیا وَیندے ۔ جہڑے حرف تَہجّی تے کُئی حرکت آون٘ڄے تاں اونہہ حرف تہجّی کوں متحرک آکھیا وَیندے ۔ زبر کہیں وی حرف تَہجّی دے اُتّے ، زیر ہیٹھ تے پیش اُتّے ہوندے ۔ زبر کوں عربی ئِ چ ’’ فَتحہ ‘‘زیر کوں ’’کَسرہ ‘‘ تے پیش کوں ’’ضَمہ ‘‘ آکھیا ویندے۔ جِہڑے حرف تَہجّی تے زبر آوے اوکوں مَفتوح ، زیر آلے کُوں مکسُور تے پیش آلے کُوں مَضموم آکھیا ویندے ۔
۶:جزم :اینہہ علامت کوں (۸) جزم آکھیا ویندے ۔ بعض دفعہ اے علامت ایں وی (د) لکھی ویندی ئِ ۔ جہڑے حرف تَہجّی تے جزم آون٘ڄے اونہہ حرف تَہجّی کوں ساکن یا غیر متحرک آکھیا ویندے مثلاً عَظمَت (عَ،ظ،مَ،ت) ئِ چ (ع تے م ) متحرک ہِن جݙاں جو (ظ تے ت ) ساکِن یعنی غیر متحرک ہِن۔ اے علامت ہمیشہ حرف تَہجّی دے اُتے آندی ئِ۔ یاد رہوے جو ساکن حرف تَہجّی ہمیشہ ݙو متحرک حروف تَہجّی دے درمیان آندے یا کہیں وی لوظ دا آخری حرفِ تَہجّی ہوندے۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آ لی ئِ جو کُئی سہ حرفی یا سہ حرفی کِن وݙا لوظ جَیندے الف کِن پہلے حرف علّت ’’ی‘‘ یا ’’و‘‘ متحرک ہووے تاں وَت الف تے اوندے بعد آوݨ آلا حرف تَہجّی غیر متحرک ہوندے ۔ مثلاً یار (یَ۔ا۔ر) واٹ (وَ۔ا۔ٹ) ، پیار (پِ۔ یَ۔ ا۔ ر) ، تنوار (تَ۔ ن۔ وَ۔ ا۔ر ) وغیرہ ۔ ایویں ای غیر متحرک ’’و‘‘ یا غِیر متحرک ’’ی‘‘ کن پہلا حرف تَہجّی متحرک تے آخری ساکن ہوندے مثلاً تنور ( تَ۔ نُ۔و۔ر) وزیر (وَ۔زِ۔ی۔ر) وغیرہ۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو حروف علّت (ا،و،ی) توڑے جو کہیں لوظ دے وچکار ہوون یا اخیر ئِ چ ہوون انھیں تے کوئی حرکت (زبر، زیر، پیش ، جزم ، شد یا مد)نھئیںلکھی ویندی۔
۷:تَشدِید: اے علامت (__ ّ ) تشدید اکھیندی ئِ۔ اے علامت ہمیشہ حرفِ تَہجّی دے اُتے آندیئِ ۔ جہڑے حرفِ تَہجّی تے تَشدید آون٘ڄے اونکوں (مُشَدِّد) آکھیا ویندے ۔ جہڑے حرفِ تَہجّی تے تَشدید آون٘ڄے اونہہ حرف تَہجّی کوں ݙو دفعہ پڑھیا ویندے ۔ پراے حرف پہلی دفعہ ساکن تے ݙوجھی دفعہ متحّرک شمار تھیندے مثلاًمُحبّت (مُ، حَ، ب، بَ، ت) یا مُنوّر (مُ، نَ، و، وَ، ر) بروزن فَعولُن (فَ، عُ، و، لُ، ن ) دے وزن تے اے لوظ یعنی محبت تے مُنوّر چار حرفی دی بجائے پنج حرفی لوظ شمار تھیسن۔
۸:تَنوین: جݙاں جو کہیں حرف تَہجّی دے اتے ݙو زبراں ( __ ً ) ، ݙو پیش ( __ ُ‘ ) یا تلے ݙو زیریں ( __ ٍ ) آون٘ڄن اونکوں تنوین آکھیا ویندے ۔ انھیں علامتیں نال نون دی آواز پیدا تھیندی ئِ۔ مثلاً ، خصوصاً ، تقریباً ، نورٌ وغیرہ۔تنوین ہمیشہ کہیں وی لوظ دے آخری متحرک حرفِ تَہجّی تے آندی ئِ ۔زبر آلی تنوین کہیں وی اسم دی مفعولی حالت ، زیر آلی تنوین اضافی حالت تے پیش آلی تنوین فاعلی حالت ئِ چ آندی ئِ۔ تنوین ہیٹھ ایندڑحرف تَہجّی کو منون آکھیا ویندے ۔
۹:الف ممدودہ: جئیں ویلھے الف دے اُتے مد ( __ٓ )آون٘ڄے تاں اونکوں چِھک کرئیں پڑھیاویندے ۔ جیویں جو آپ ، آر، آس وغیرہ (آ) یعنی الف ممدودہ کوں ݙو الفیں دے برابر شمار کیتا ویندے جیندے وچوں پہلا الف متحرک تے ݙوجھا ساکن شمار تھیندے ۔ مثلاً آپ ( اَ،اپ) بر وزن ِفَعل (فَ،ع،ل) یعنی آپ آر تے آس ݙو حرفی دی بجائے سہ حرفی لوظ شمار تھیسن ۔
۱۰:الف مقصورہ : جہڑا الف چِھک کرئیں نہ پڑھیا ون٘ڄے ’’الف مقصورہ ‘‘ اکھیندے مثلاً اَنورَ ( اَ، ن، وَ،ر ) ، نُورا ( نُ، و،رَ ، ا) ، نارا (نَ،ا،رَ،ا)۔ اے ڳالھ ضرور ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو کہیں وی لوظ دے شروع ئِ چ آوݨ آلا الف مقصورہ متحرک ہوندے جیویں جو ’’اَنور‘‘ دا الف تے کہیں لوظ دے وچکار یا اخیر ئِ چ آوݨ آلا الف مقصورہ ساکن یا غیر متحرک ہوندے جیویں جو نورا یا نارا دے اخیر یا وچکار آوݨ آلے ’’ الف‘‘۔
۱۱:الف خفی الصوت :ایجھاں الف جیندی آواز الف مقصورہ کِن وی گھَٹ ہووے الف خفی الصّوت اکھِیندے ۔ سرائیکی ٻلیندئیں ہوئیں بعض لوظیں دے اخیرئِ چ ’’ اِ چ یا وِچ ‘‘ یا ’’اے یا ہے ‘‘ آندے جیکر کُئی لوظ لکھدئیں ہوئیں ’’ اِچ یا وِچ ‘‘ یا ’’ اے یا ہے ‘‘ کوں پورا پورا لکھیا ون٘ڄے تاں تحریر ئِ چ کُئی خوبصورتی پیدا نئیں تھیندی تے بعض اوقات قاری پڑھدئیں ہوئیں اونہہ تحریر کوں روانی نال نئیں پڑھ سڳدا بلکہ جا جا تے اَجھّکدے ۔ اینہہ واسطے ایجھئیں لوظیں یعنی ( اِچ تے وِچ دے الف تے وائو ‘تے اے تے ہے دے الف تے ہائے ہوّز ) کوںحذف کرکے انھیں دی جاتے ہمزہ مکسورہ (ئِ) یعنی (زیر آلا ھمزہ ) لاݙتا ون٘ڄے تاں جوتحریر ئِ چ روانی تے خوبصورتی پیدا تھی ون٘ڄے ۔ مثلاً گھر اِچ یا گھر وِچ دی بجائے گھر ئِ چ کَون ہے یا کَون اے دی بجائے کون ئِ تے کون ان یا کون ہن دی بجائے کَون ء ِن وغیرہ وغیرہ ۔ (ایندی مزید وضاحت کیتے’’یارھواں بھانگا‘‘ پڑھو)۔
ایویں ای ’’او یا ہو ‘‘ دے الف یا ہائے ہوّز کوں جے کر ہمزہ مَضموم (ء ُ) یعنی (پیش آلا ہمزہ ) نال بدل ݙتا ون٘ڄے تاں اے زیادہ مستحسن ئِ ۔ مثلاً آندے پئے او یا آندے پئے ہو کوں (آندے پے ء ُ) لکھن ْنال تحریر ئِ چ حسن تے روانی پیدا تھی ویندی ئِ ۔ اے ڳالھ وی ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو ’’ھمزہ‘‘ بجائے خود وی الف خفی الصوت شمار کیتا ویندے ۔ مثلاً کئی تے کوئی تے آوݨ آلا ھمزہ (ء) صوتی اعتبار نال ’’ الف خفی الصوت ‘‘ ہے ۔لہذا ’’ اِ چ یا وِچ ‘‘ یا ’’ اے یا ہے ‘‘ یا ’’اِن یا ہِن ‘‘ دے الف تے وائو یا الف تے ہائے ہوّز دی جاتے (ہمزہ مکسورہ یعنی ئِ) لاوݨ تے ’’ او یا ہو ‘‘ دے الف تے ہائے ہوّز دی جاتے (ہمزہ مضموم یعنی ء ُ) لاوݨ ء ِچ کُئی قباحت پیدا نھئیں تھیندی بلکہ تحریر زیادہ خوبصورت تے رواں تھی ویندی ئِ ۔
’’الف خفی الصوت‘‘ دی مزید وضا حت کیتے اتھاں ہک ٻئی تو جیہہ وی پیش کیتی ویندی ئِ تاں جو ایندے سمجھن ئِ چ مزید اسانی رہوے ۔ پہلے اے ڳا لھ یا د رکھݨ آلی ئِ جو ’’ حر وفِ علت ‘‘ ݙو قسمی ہو ند ن ۔ ہکڑے وݙے حروف علت ( ا، و ، ی ) تے ݙوجھے چھو ٹے حروف علت ( زبر ، زیر ، پیش ) ۔ حروف علت دراصل ا و حروف تہجی ہو ندن جنھیں دی اواز نہا یت ای کمز ور تے مدھم ہو ندی ئِ ۔ جݙاں جو چھو ٹے حروف علت (زبر ، زیر ، پیش ) دی اواز وݙے حر وف علت دی اواز کن وی ادھی ہو ندی ئِ۔ ݙوجھے لو ظیں ء چ زبر دی اواز الف دی اواز دی ادھی ، زیر دی اواز ’’ ی ‘‘ دی اواز دی ادھی تے پیش دی اواز ’’ واؤ ‘‘ دی اواز دی ادھی ہو ندی ئِ ۔ ہک ٻئی اے ڳا لھ وی یا د رکھݨ آلی ئِ ، توڑے جو عربی حروف ِ تہجی ء ِچ ہمزہ ’’ ء ‘‘ کو ں ہک حرف تہجی دا درجہ ݙتا ویندے پر ایندی اواز الف دی اواز دی آدھل دے برابر ہو ندی ئِ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ زبر دی اواز تے ہمزہ دی اواز تقریباً تقریباً ہکو ں جھئیں ہو ندی ئِ ۔ لہٰذا الف خفی الصوت یعنی ( ئِ ) دی اواز۲ /۱=(الف +ی)دی اواز تے ء ُ دی اواز ۲/۱=(الف +پیش ) دی اواز ۔ ساݙے سرائیکی اہل قلم ’’ ئِ‘‘ کوں ’’اے ‘‘ تے ’’ ء ُ ‘‘ کو ں ’’ او ‘‘ لکھدن۔ جڈاٖں جو اے دی اواز =الف +ی تے او دی اواز= الف +’’واو‘‘دے برابر ہوندی ئِ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اے دی اواز =۲(ئِ)، تے او دی اواز=۲ (ء ُ)۔ یا ایں آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو اے تے او دی اواز ئِ ، ء ُ کن ݙوڑی ہوندیئِ۔ٻس اتھاں اے ڳا لھ نشابر تھی کے سامنے آڳئی ئِ جو اے تے او سرائیکی زبا ن دی صوتی ضرورت کو ں پو را نھئیںکریندے بلکہ تحریر دی روانی ئِ چ مزاحم تھیندن ۔ جݙاں جو ئِ تے ء ُ سرائیکی زبان دی صوتی ضرورت دے عین مطا بق ہن بلکہ ئِ تے ء ُ (یعنی الف خفی الصوت) دا استعمال قابل ستائش وی ہے کیوں جو ایندے استعمال نا ل نہ صرف تحریر ئِ چ روانی پیدا تھیندی ئِ بلکہ اوندی خوبصورتی ئِ چ اضا فہ وی تھیندے۔
۱۲:وائو معروف : کہیں وی لوظ دی ابتداء، وچکار یا اخیر ئِ چ آون آلی ’’وائو‘‘ جہڑی جو کھل کر ئیں پڑھی ون٘ڄے ’’وائو معروف ‘‘ آکھیندی ئِ ۔ جیویں جو نُور (نُ،و،ر) ، نُورا ( نُ، و،رَ،ا) نُورو (نُ، و، رُ، و) ، وُجود (وَ،جُ،و،د) ، وُضو (وُ،ضُ،و) وغیرہ ء ِچ آوݨ آلی وائو ۔ کہیں لوظ دی ابتدائِ چ آوݨ آلی وائو تے بذات خود پیش ( ُ ) آندے جیویں جو وُجود تے وُضو دی وائو معروف۔ جَݙاں جو کہیںوی لوظ دے وچکار یا اخیر ئِ چ آوݨ آلی وائو معروف کِن پہلے حرف ِتَہجّی اُتے پیـش آندے۔ پر’’واؤ‘‘ معروف بذاتِ خود غیر متحرّک ہو ندی ئِ ۔ جیویں جو اُتے ݙتے ڳئے لوظ نور‘نورا‘ نورو ‘ وُجود تے وُضو وغیرہ وچ آوݨ آلی ’’وائو‘‘۔
۱۳:وائو مجہول : کہیں وی لوظ دے شروع ، وچکار یا اخیر ئِ چ آوݨ والی ایجھیئیں ’’وائو‘‘ جہڑی کھل کرئیں نہ پڑھی ون٘ڄے ’’وائو مجہول‘‘ اَکھِیندی ئِ۔ جیویں جو زور ، شور، وال ، واٹ ، وَر، وِٹھ چَلو ،گَلٖو وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی وائو ۔
۱۴:وائو مَعدولہ : ایجھیں ’’وائو‘‘ جہڑی جولکھی تاں ون٘ڄے پر پڑھی نہ ون٘ڄے ’’وائو معدولہ‘‘ اَکھِیندی ئِ۔ جیویں جو خُوِد ، خُوِش، خوِاب وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی وائو۔ وائو معدولہ دے تَلوں زیر وانگوں ہک خط چھِک ݙ تا ویندے۔
۱۵:ہائے مختفی یاہائے خفی الصوت: ایجھیئں ہائے ہوّز(ہ) جہڑی جو کھل کرئیں نہ پڑھی ون٘ڄے ہائے مختفی یا ہائے خفی الصَّوت اَکھِیندی ئِ ۔ جیویں جو کہ نہ ، یہ ، چھتہ ، کھٻہ ، کچہ، رسہ، داݨہ ،چرکھہ ، خرچہ، کمینہ ، حسینہ ، حادثہ ، فاصلہ وغیرہ ئِ چ اخیر تے آوݨ آلی ہائے ہوز۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو کہیں وی لوظ دے اخیر ئِ چ آوݨ آلی خفی الصَّوت ہائے ہَوّز شعر دی تقطیع کر یندئیں ہوئیں ڈھَے ویندی ئِ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ حذف کر ݙتی ویندی ئِ یا اے الف دی صورت اختیار کرکے آپݨاں وجود ضائع کر ݙیندی ئِ۔ جیویں جو اتے ݙتے ڳئے لوظیں دے اخیر ئِ چ آوݨ آلی ہائے ہوّز۔ݙوجھی اے ڳالھ جو کٹویں حروف ِ تَہجّی (یعنی ایجھیں حروفِ تَہجّی جنھیں دے سرے نھئیں بݨدے مثلاً د، ݙ، ڈ، ذ، ر، ڑ، ز، ژ تے و) دے اخیر ئِ چ آوݨ آلی ہائے ہَوزّ وی خفی الصَّوت ہوندی ئِ پرشرط اے ہے جو ہائے ہوّز کِن پہلے آوݨ آلاکٹواں حرف ِ تَہجّی متحرک ہو وے جیویں جو پردَہ ، انڈَہ ، گر دَہ ، جلوَہ تے پہرَہ وغیرہ ۔
۱۶:ہائے ملفوظی یا ہائے جلی الصَّوت : ایجھیئں ہائے ہَو زّ جہِڑی جو کھُل کر ئیں پڑھی ون٘ڄے ہائے ملفوظی یا ہائے جلی الصَّوت اَکھِیندی ئِ ۔ مثلاً ٻہہ ، سَہہ، ٹَھہہ، مُنہہ ، سُنہہ ، دِیہہ، رِیہہ، کِینہہ ، ٻانہہ، دانہہ، اُونہہ ، تَریہہ، مَریہہ، گواہ ، گناہ، واہ ، روہ ، ڳوہ، گروہ وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ہائے ہَوزّ۔ اے ڳالھ یا د رہوے جو شعر دی تقطیع کریندیں ہوئیں ہائے جلی الصَّوت حذف نھئیں تھیندی بلکہ شمار کیتی ویندی ئِ۔ ٻیاتاں کہیںوی لوظ دی ہائے ہوز کن پہلے آوݨ آلا حرفِ تَہجّی جے کرحرف عِلّت (یعنی الف ، ی، و یا نون غنہ ) ہوسی (جہڑا جو ہمیشہ غیر متحرک یعنی ساکن ہوندے ) تا او ہائے ہوز ہائے جلی الصَّوت اکِھیسی پر ݙو حرفی لوظ تے اے قانون لاگو نئیں تھیندا جیویں جو اُتے مثال ئِ چ ݙتے ڳئے ݙو حرفی لوظ ݙٹھے ون٘ڄ سڳدن دیہہ ( دِ، ے، ہ) ٻانہہ ( ٻ، ا، ن، ہ) ، ڳوہ (ڳ، و، ہ) سُنہہ (سُ ، ن ،ہ ) مُنہہ (مُ ، ن، ہ) وغیرہ ئِ چ ( ی ، ا، و، ں ) ہائے ہَوزّ کِن پہلے آئین اینہہ واسطے اے ہائے ہوز جلی الصوت اکھیسی۔
ہائے خفی الصَّوت تے جلی الصَّوت دی املا کوں نشابر کرݨ وی ضروری ئِ۔ جے کر انھیں دی املا درست نہ ہوسی تاں وت انھیں دا ہک ٻئے کِن نکھیڑا ٻہوں اڑانگھا تھی ویسی ۔ لکھت دے لحاظ نال ہر حرفِ تَہجّی دیاں ترے شکلاں ہوندئین یعنی ( ۱۔ ابتدائی شکل ، ۲۔ درمیانی شکل، ۳۔ اخیری شکل ) ہائے ہَوزّ دیاں اے مطلوبہ ترے شکلاں کجھ ایں ہِن۔
ا۔ ابتدائی شکل : ہہ۔ مثلا ہد ہد ، ہرمل ، ہاتھی ، ہوا ، ہلکا وغیرہ ۔
ب۔ درمیانی شکل : ہر، مثلاً بہت ، بہار ، جہڑی وغیرہ ۔
ج۔ اخیری شکل: ’’ ٓ ‘‘،’’ ہہ ‘‘ ہ :ہائے ہوّز دی اے اخیری شکل ٻہوں اہم ئِ کیوں جو لکھاری ہمیشہ ایندی لِکھّت ئِ چ غلطی دے مرتکب تھیندن ۔ ہائے ہَوزّ دی اے ( ٓ ) پہلی شکل ہمیشاں ہائے خفی الصَّوت کیتے استعمال تھیندی ئِ جیویں جو آرٹیکل ۱۵ ہیٹھ مثالاں ݙتیاں ڳئیں۔ جݙاں جو ݙوجھیاں ݙو شکلاں (ہہ، ہ ) ہائے جلی الصوت کیتے استعمال تھیندئین جیویں جو آرٹیکل ۱۶ ہیٹھ مثالاں ݙتیاں ڳئین ۔ ہائے خفی الصّوت کوں ہائے جلی الصّوت آلی کار تے ہائے جلی الصّوت کوں ہائے خفی الصّوت وانگوں لکھݨ سراسر غلط ئِ ۔جے کر انھیں دی شکل کوں گݙ مݙ کر ݙتا ویسی تاں وت لوظیں دا درست تلفظ کرݨ دا رستہ ونجیج ویسی۔
۱۷:ہائے ݙو چشمی یا ہائے مخلوطی:ہائے ݙو چشمی یعنی ݙو اکھیں آلی ہائے ہوز یا ہائے مخلوط ( ھ ) خط نستعلیق ئِ چ لکھئے گئے کہیں وی لوظ دے آغاز ، درمیان یا اخیر ئِ چ آپݨی اصل مجرد شکل یعنی ’’ھ‘‘ وچ نھئیں لکھی ون٘ڄ سڳدی۔ مثال دے طور تے ہوا کوں ھوا تے گروہ کوں گروھ لکھݨ درست نھئیں۔ البتہ خط نسخ ئِ چ لکھئے ڳئے لوظیں دے شروع ، درمیان تے اخیر ئِ چ اپݨی اصل شکل ’’ھ‘‘ وچ لکھی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔ سندھی زبان چونکہ عربی وانگوں خط نسخ ئِ چ لکھی ویندی ئِ اینہہ ڳالھوں سندھی زبان ئِ چ اے ݙو اکھیں آلی ہائے مخلوط آپݨی پوری شکل ئِ چ استعمال تھیندی ئِ۔ دراصل ایندی صرف ہکّا ابتدائی شکل ئِ جݙاں جو نہ تاں ایندی کُئی درمیانی شکل ئِ تے نہ ای کُئی اخیری شکل۔ سرائیکی زبان دا رسم الخط چونکہ نستعلیق ئِ لہٰذا ݙو اکھیں آلی یا ہائے مخلوطی ’’ھ‘‘ سرائیکی زبان دے کہیں وی لوظ دے آغاز ، درمیان یا اخیر ئِ چ آپݨی اصل مجرد شکل ئِ چ نھئیں لکھی ون٘ڄ سڳدی۔ لاہور کوں لاھور ،شہر کوں شھر یا بہار کوں بھار نھئیں لکھیا ون٘ڄ سڳدا ۔ البتہ کچھ مفرد حروف تَہجّی دے نال ڳنڈھ کرئیں مرکب حروف تَہجّی بݨائے ون٘ڄ سڳدن مثلاً ب،پ، ت، ٹ ج، چ، د، ڈ، ر، ڑ ، ک ، گ ، ل م، ن، و، ی نال ڳنڈھ کرئیں بھ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ، وھ، یھ، مرکب حروف تَہجّی بݨائے ویندن ۔انھیں مرکب حروف تَہجّی دی تعداد ستارھاں (۱۷) ئِ۔ جݙاں جواتے ݙتے ڳئے مفرد حروف تَہجّی نال ݙو اکھیں آلی ہائے ہوّز ’’ھ‘‘ ڳنڈھ ݙتی ویندی ئِ تاں وت اینہہ ڳانڈھے کوں تروڑیا نھئیں ون٘ڄ سڳدا ۔ یعنی بھ دی ’’ب ‘‘کن ’’ھ‘‘ جدا نھئیںکیتی ون٘ڄ سڳدی ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اُتے ݙتے ڳئے ستارھاں مرکب حروف تَہجّی کن ’’ھ‘‘ نہ جدا کرکے لکھی ون٘ڄ سڳدی ئِ تے نہ پڑھی ون٘ڄ سڳدی ئِ۔
ݙٹھا ا ے ڳئے جو ساݙے اردو تے سرائیکی زبان دے اکثر لکھاری آپݨی لکھت ئِ چ ’’ھ‘‘ دا استعمال اکثر غلط کریندن ۔ اے استعمال اتنا غلط تھی ڳئے جو وݙے وݙے مہاندرے لکھاری وی غیر محسوس طور تے اے غلطی کرٻہندن ݙو اکھیں آلی ’’ھ‘‘ دی خط نسخ ئِ چ تاں وکھری لکھت جائز ئِ پر خط نستعلیق ئِ چ ایندی مجرد شکل ئِ چ املا سراسر غلط ئِ ۔ لُطف دی ڳالھ تاں اے ہے جو فارسی ، اردو تے سرائیکی لُغتیں دے لکھارئیں وی ’’ھ‘‘ دی درست املا دے پاسے توجہ نھئیں کیتی ۔ شاید ایندی وجہ اے وی تھی سڳدی ئِ جو اے لوک ’’ھ‘‘ کوں ہک مفرد حرف تَہجّی شمار کریندن پر اے خیال سراسر غلط ئِ کیوں جو خط نستعلیق ئِ چ کہیں وی لوظ دے آغاز ، درمیان یا اخیر ئِ چ اینکوں ایندی مجرد شکل ’’ھ‘‘ نال لکھݨ درست کائینی جیویں جو اتے ݙتیٔں ڳئیں مثالیں ئِ چ لکھیا ڳئے ۔ ہے کوں ھِ لکھݨ وی غلط ء ِ
۱۸:یائے معروف : جہڑی ’’یے‘‘ کھُل کرئیں پڑھی ون٘ڄے ’’یائے معروف ‘‘ اکھیندی ئِ ۔ مثال دے طور تے فقیر (فَ، قِ، ی، ر) ، تعریف (تَ، ع، رِ، ی، ف) تے تصویر (تَ، ص، وِ، ی، ر) وچ آوݨ آلی ’’ی‘‘۔لہٰذا ’’ی‘‘ کوں یائے معروف یا ڈوٖجھے لوظیں ئِ چ ’’چھوٹی یے ‘‘ آکھیا ویندے ۔
۱۹:یائے مجہول :جہڑی ’’یے‘‘ کھُل کرئیں نہ پڑھی ون٘ڄے ۔ ’’یائے مجہول ‘‘اکھیندی ئِ ۔مثلاً دلیر (د، ل، ے، ر) فریب (ف، ر، ے، ب) ٻیٹ(ٻ،ے،ٹ) وچ آوݨ آلی ’’ے‘‘لہٰذا ’’ے‘‘ یعنی وݙی یے کوں یائے مجہول آکھیاویندے ۔ اینہہ واسطے سرائیکی ء ِ چ’’ی‘‘ تے ’’ے‘‘ کوں انجو انج حرف تَہجّی شمار کیتا ویندے ۔
۲۰:یائے خفی الصّوت : یائے خفی الصّوت دا استعمال سرائیکی زبان ئِ چ ٻہوں اہم ئِ ۔ کیوں جو کہیں وی لوظ دے تلفظ ئِ چ یائے خفی الصّوت ٻہوں اہم کردار ادا کریندی ئِ ۔ یائے خفی الصّوت دا تصوّر صرف سرائیکی زبان ئِ چ ای پاتا ویندے ۔ سرائیکی کِن علاوہ کہیں ٻئی زبان ئِ چ یائے خفی الصّوت دا وجود کائینی ۔ سرائیکی زبان دے لکھارئیں کوں یائے خفی الصّوت دے استعمال تے دسترس رکھݨ ٻہوں ضروری ئِ ۔ خصوصاً سرائیکی زبان دے شعراء کیتے ایندے استعمال تے کما حَقّہ‘ دسترس رکھݨ ضروری ئِ۔ لطف دی ڳالھ تاں اے ہے جو ساݙے سرائیکی زبان دے دانشور اڄاں تیئں یائے خفی الصّوت کوں ہک نویکلا حرف تَہجّی منݨ یا نہ منݨ دی بحث ئِ چ مبتلا ہِن تے نال ای ایندی املا وی اڄاں تئیں متنازعہ ئِ۔ اے ڳالھ ضروری تاں نھئیں جو یائے خفی الصّوت کوں ہَروں بھَروں حرف تَہجّی منیاون٘ڄے پر اے ضروری ئِ جو ایندی کُئی نہ کُئی اِملا ضرور مقرر کر ݙتی ون٘ڄے۔ حضرت ظامی بہاولپوری تاں ایندی املا ’’یO ‘‘ کیتی ئِ جݙاں جو میݙے نزدیک ایندی لکھت ’’ ی ‘‘ ہووݨی چاہیدی ئِ ۔ کیوں جواَلٹی جزم ’‘ء‘‘ الف خفی الصوت دی آواز ݙیندی ئِ۔ لہٰذا جے کݙۂیں ’’ی‘‘ دے اتے ’’الٹی جزم ( )‘‘ لا ݙتی ون٘ڄے تاں اے ’’ی‘‘ یعنی یا ئے معروف دی آواز کوں مدھم کر ݙیسی ۔ لہٰذا ’’ی‘‘ تے ’’الٹی جزم ( )‘‘ لا ݙیوݨ یائے خفی الصّوت دے مقصد کوں پورا کرݙیندی ئِ ۔ اتھاں یائے خفی الصّوت دی املا دے کجھ اصول بیان کیتے ویندن تاں جو ایندے وجود کوں نشابر کیتا ون٘ڄ سڳے ۔
الف :ایجھیئں مصادر جئیں کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں مصدری علامت ہٹاوݨ دے بعد جے کݙہیں ’’یا‘‘ دا ڳنڈھݨ ضروری تھی ون٘ڄے تاں وت اونہہ ’’یا‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں یائے خفی الصّوت ’’ی‘‘ نال لکھݨ ضروری تھی ویندے کیوں جو سرائیکی زبان ئِ چ اینہہ لوظ دا تلفّظ ایویں ای کیتا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدر کن ماضی مطلق معروف ’’لکھیا‘‘ سمݨ کن ’’سمیا ‘‘ تے کھیݙݨ کِن ’’کھیڈیا‘‘ وغیرہ وغیرہ ۔ جے کر ماضی مطلق معروف ’’لکھیا ‘‘ کوں ’’لکھیا‘‘ سمیا کوں ’’سمیا ‘‘ تے کھیݙیا کوں ’’کھیݙیا‘‘ یعنی انھیں لوظیں دی ’’یائے خفی الصّوت ‘‘ کوں ’’ یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیا ویسی تاں وت اے لوظ سرائیکی دی بجائے پنجابی زبان دے لوظ ڳݨیئے ویسن ۔ اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو لازم مصدر کن متعدی تے متعدی مصدر کِن متعدی المتعدی بناْکرئیں ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں ’’یا‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں ’’یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدر کن متعدی لکھانوݨ تے متعدی المتعدی لکھوانوݨ بݨدے تے انھیں مصادر کن ماضی مطلق معروف ’’ لکھایا‘‘ یا ’’لکھوایا ‘‘ بݨسی ۔ لہٰذا انھیں لوظیں کوں ’’ یائے خفی الصّوت ‘‘ دی بجائے ’’یائے جلی الصّوت ‘‘ نال لکھیا تے پڑھیاویسی ۔
ب:متعدی مصادر کِن جݙاں ماضی مطلق معروف بݨائی ون٘ڄے تے اونکوں جملے ئِ چ استعمال کیتا ون٘ڄے تاں جے کݙۂیں جملے دا مفعول جمع مونث ہووے تاں ماضی مطلق معروف دا صیغہ جمع غائب موئنث بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے ۔ مثلاً متعدی مصادر۔ لکھن ْ، پڑھݨ تے کھاوݨ کن ماضی مطلق معروف ئِ چ بݨائے ڳئے کجھ جملے ملاحظہ تھیون۔
۱ اسلم چھٹی لکھی ، اسلم چھِٹیاں لکھیاں (چھِٹیاں بطور مفعول جمع مونث)
۲ میں کتاب پڑھی ، میں کتاباں پڑھیاں (کتاباں بطور مفعول جمع مونث)
۳ اُونہہ روٹی کھادھی ، اُونہہ روٹیاں کھادھیاں (روٹیاں بطور مفعول جمع مونث)
ج:کہیں وی لازم مصدر کن ماضی مطلق معروف دے صیغے جمع غائب مونث ، جمع حاضر مونث تے جمع متکلم مونث ئِ چ ہمیشاں یائے خفی الصوت ای استعمال تھیندی ئِ۔ مثلاً درکݨ ، سمݨ تے رووݨ مصادر کن ماضی مطلق معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصدر
صیغہ جمع غائب مونث
صیغہ جمع حاضر مونث
صیغہ جمع متکلم مونث
درکݨ
او درکیاں
تساں درکءیاں
اساں درکیءاں
سمݨ
او ستیاں
تساںستیاں
اساںستیاں
رووݨ
او رنیاں
تساںر نیاں
اساںر نیاں
د:کہیںوی لازم یا متعدی مصدر کن فعل حال معروف دے صیغے جمع غائب مونث، جمع حاضر مونث تے جمع متکلم مونث ئِ چ ہمیشاں یائے خفی الصّوت استعمال تھیندی ئِ مثال دے طور تے سمݨ ، کھاوݨ تے لکھݨ مصادر کن فعل حال معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصدر
صیغہ جمع غائب مونث
صیغہ جمع حاضر مونث
صیغہ جمع متکلم مونث
سمݨ
او سَمدین
تساں سمدیاںء ُ
اساں سمدیاں ہیں
کھاوݨ
او کھا ندین
تساں کھاندیاںء ُ
اساں کھاندیاں ہیں
لکھݨ
او لکھدین
تساں لکھدیاںء ُ
اساں لکھدیاں ہیں
ر:ایجھیں لازم یا متعدی مصادر جنھیں کن ماضی مطلق معروف بݨیندئیں ہوئیں اخیر ئِ چ ’’یا‘‘ آوے تاں وت لازم مصادر کن ماضی قریب معروف مذکردے سارے صیغے تے مونث دے صیغے جمع غائب ، جمع حاضر تے جمع متکلم ئِ چ پر متعدی مصادر دے مذکر تے مونث دے سارے صیغیئں ئِ چ آوݨ آلی ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت لکھی تے پڑھی ویسی مصادر درکِݨ تے مارݨ کن ماضی قریب معروف دے مطلوبہ صیغے کجھ ایں بݨسن۔
مصد ر
واحد غائب
جمع غائب
واحد حاضر
جمع حاضر
واحد متکلم
جمع متکلم
درکݨ (مذکر)
او درکیا
او درکیءن
توں درکیءں
تسا ں درکےے وے
میں درکیاں
اسا ں درکےے سے
درکݨ(مونث)
او درکی
او درکین
توں درکیں
تساں درکیں وے
میں درکی آں
اساں درکیں سے
مارݨ (مذکر)
اونہہ مارئیے
انھیں مارئیے
توں مارئیے
تساں مارئیے
میں مارئےے
اساں مارئےے
مارݨ (مونث)
اونہہ مارئیے
انھیں مارئیے
توں مارئیے
تساں مارئیے
میں مارئیے
اساں مارئیے
س: کہیں وی مصدر کِن اسم حالیہ بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال کیتا ویندے ۔ مثلاً لکھݨ مصدرکݨ اسم حالیہ لکھدئیں ہوئیں یا لکھدئیں لکھدئیںبݨدے ۔لہٰذا انھیں ݙوہائیں لوظیں ئِ چ استعمال تھیوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت شمار تھیسی ۔
ص: کوئی وی مونث اسم جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے اوندی جمع بݨیندیئں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے مثلاً والی کن والیاں ۔ چٹھی کن چٹھیاں تے روٹی کن روٹیاں وغیرہ۔
ک: کوئی وی مونث اسم جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے اوندی جمع نسبتی بݨیندئیں ہوئیں یائے خفی الصوت دا استعمال تھیندے مثلاً والی کن والیئں ، چٹھی کن چٹھیں تے روٹی کن روٹیں وغیرہ ۔
ل: ماضی قریب معروف دا کوئی ایجھاں جملہ جیندا فعل متعدی تے جیندا فاعل کوئی ایجھاں اسم ہووے جیندے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ ہووے تاں وت اونہہ فاعل دی جمع بݨیندیں ہوئیں یائے خفی الصّوت دا استعمال تھیندے مثلاً موچی چم چِھلیءے ، درزی جوڑا سیتے، ݙاچی پاݨی پیتے اینجھیں جملے ہن جنھیں دے فعل چھلیءے (چھلݨ مصدر) ، سیتے (سیوݨ مصدر)، پیتے (پیوݨ مصدر ) متعدی ہِن تے فاعل موچی، درزی تے ݙاچی ہن ۔ لہٰذا فاعلیں کوں جمع بݨیندئیں ہوئیں اے جملے کجھ ایں لِکھیسِن ۔ موچیءں چم چھلءیے۔ درزئیں جوڑا سیتے تے ݙاچیءں پاݨی پیتے ۔ انھیں فاعلیں ئِ چ استعمال تھیوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ یائے خفی الصّوت ڳݨی ویسی ۔
۲۱:حروف ابجد: عربی زبان دے حروف تَہجّی جیندی تعداد اٹھاویہہ ہے ۔ انھیں کوں اٹھ لوظیں ئِ چ جمع کر ݙتا ڳئے تے وت ہر حرف تَہجّی دی ہک قیمت وی مقرر کر ݙتی ڳئی ئِ۔ انھیں کوں حروف ابجدوی آکھیا ویندے جہڑے جو اے ہِن ابجد، ہوّز، حطّی، کَلِمَن سَعفَص، قَرشَت ، ثَخَذ ،ضَظَّغ۔
حروف ابجد دیاں قیمتاں کجھ ایں ہن
ابجد
اَ
ب
جُ
د
عددی قیمت
۱
۲
۳
۴
ہوّز
ہَ
وّ
ز
عددی قیمت
۵
۶
۷
حطی
حُ
طِ
ی،ے
عددی قیمت
۸
۹
۱۰
کلمن
کَ
لِ
مَ
ن
عددی قیمت
۲۰
۳۰
۴۰
۵۰
سعفص
سَ
ع
فَ
ص
عددی قیمت
۶۰
۷۰
۸۰
۹۰
قرشت
قَ
ر
شَ
ت
عددی قیمت
۱۰۰
۲۰۰
۳۰۰
۴۰۰
ثخذ
ثَ
خَ
ذ
عددی قیمت
۵۰۰
۶۰۰
۷۰۰
ضظغ
ضَ
ظّ
غ
عددی قیمت
۸۰۰
۹۰۰
۱۰۰۰
عربی زبان دے اٹھاویہہ حروف ابجد دے علاوہ فارسی زبان دے زائد حروف اے ہِن : پ ، چ، گ، ژ (۴)
اردو زبان دے فارسی حروف ابجد کِن زائد حروف اے ہِن : ٹ،ڈ،ڑ(۳)
سرائیکی زبان دے اردو حروف ابجد کِن زائد حروف اے ہِن : ٻ، ڄ، ݙ، ڳ، ݨ (۵)
عربی کن سرائیکی زبان دے زائد حروف ابجد اے ہِن: ٻ، پ، ٹ، ڄ، چ، ڈ، ݙ، ڑ، ژ ، ڳ، گ، ݨ (۱۲)
سرائیکی حروف ابجد دی قیمت کجھ ایں مقرر تھیسی: ٻ تے پ کوں ب نال رکھ کے انھیں دی قیمت ۲مقرر تھیسی کیوں جو ’’ب‘‘ دی قیمت ۲ ہے ۔ ٹ کو ت نال لکھ کر ئیں ایندی قیمت ۴۰۰ ، ڄ تے چ کو ج نال لکھ کرئیں انھیں دی قیمت ۳ ، ݙ تے ڈ کوں د نال رکھ کرئیں انھیں دی قیمت ۷ ، ڳ تے گ کوں ک نال رکھ کرئیں انھیں دی قیمت ۲۰ تے ݨ کوں ن نال رکھ کرئیں ایندی قیمت ۵۰ مقرر تھیسی۔
ہندی لہجے آلے مرکب حروف تَہجّی جہڑے جو ہائے مخلوط ’’ھ‘‘ نال ملا کرئیں بݨائے ڳئییں او اے ہن بھ ، پھ، تھ، ٹھ، جھ، چھ، دھ، ڈھ، رھ، ڑھ، کھ، گھ، لھ، مھ، نھ، وھ، یھ،انھیں حروف کن علاوہ سرائیکی لہجے دے مرکب حروف تَہجّی ن٘ڄ ، نڳ وی ہن۔ انھیں حروف دی قیمت معلوم کرݨ کیتے ݙیکھو ݙوجھے با ب دا پہلا آرٹیکل ۔
۲۲:حروف علّت : علّت دا لغوی معنی بیمار ، کمزور تے ضعیف دے ہِن ۔ ایجھیں حروف تَہجّی جنھیں دی آواز مدھم تے کمزور ہے حروفِ علّت اکھیندن ۔ حروفِ علّت صرف ترے ہِن۔ جہڑے جو اے ہِن۔ ’’ا، و، ی ‘‘ حروف علّت کن علاوہ ٻئے تمامی صحیح حروف تَہجّی اکھیندن ۔ جے کݙۂیں حروفِ علّت تے زبر (__ َ ) زیر (__ ِ ) یا پیش (__ ُ ) دی حرکت آ ون٘ڄے تاں وت اے حروف وی صحیح حروف شمار تھیندن ۔ اے ڳالھ وی یاد رکھݨ آلی ئِ جو جیکر حروف علّت کہیں لوظ دے شروع ئِ چ آ ون٘ڄن تاں وت او خود بخود متحرک تھی ویندن تے صحیح حرف تَہجّی بݨ ویندن جیویں جو انور (اَ، ن، وَ، ر) دا الف ، وݙی (وَ، ݙ ،ی) دی ’’وائو‘‘ تے یقین ( یَ، قِ، ی، ن) دی ’’ی‘‘ متحرک تھی کرئیں صحیح حرف تَہجّی بݨ ڳئی ئِ ۔ ٻیا تاں کُئی وی حرفِ علّت کہیں وی متحرک حرف تَہجّی دے بعد آ کرئیں اوندی آواز کوں مزید ودھا ݙیندے جیویں جو وارا (وَ،ا،رَ،ا) دے الف متحرک ’’و‘‘ تے ’’ر‘‘ دی آواز کوں تے روٹی (ر، و، ٹِ، ی) ئِ چ ’’و‘‘ تے ’’ی‘‘ ’’ر‘‘ تے ٹ دی آواز کوں ودھا ݙیندن۔
۲۳:نون : حرف تَہجّی ’’ن‘‘ دا تلفّظ ݙو قسمی ئِ ۔
-1متحرک -2ساکن
جہڑی نون تے کُئی نہ کُئی حرکت آون٘ڄے تاں وت اونہہ ’’ن‘‘ کوں متحرک آکھیا ویندے۔ مثال دے طور تے نعمت (نِ، ع، مَ ،ت) ، نور (نُ، و،ر) تے انار (اَ، نَ، ا، ر) دی نون ۔ تے جہڑی نون غیر متحرک ہووے اوکوں ساکن نون آکھیا ویندے ۔ کہیں وی لوظ دے اخیر ئِ چ آوݨ آلی نون ہمیشہ ساکن ہوندی ئِ۔ مثلا کودن (کَ، و ، دَ، ن) یعنی کم عقل دی نون، یا دامن (دَ، ا، مَ،ن) وطن (وَ، طَ ، ن) ، امن (اَ،مَ،ن) دی نون ۔
غیر کِن اڄاں وفاداری دی کجُھ امیّد ہے
پر بھرا دے سردا دشمن اڄ بھرا لڳدے میکوں (امان اﷲ کاظمؔ)
اینہہ شعر ئِ چ کِن تے دشمن دی نون ساکِن ئِ۔
۲۴:نون غُنہ: نون ساکن ݙو قسمی ئِ پہلی او نون ساکن جہڑی جو اتے بیان کیتی ڳئی ئِ تے ݙوجھی نون ساکن کوں نون غنہ آکھیا ویندے ۔نون ساکن تے نون غنہ ئِ چ ٻہوں فرق ئِ ۔ نون ساکن کوں کہیں وی شعر دی تقطیع ئِ شامل کیتا ویندے جݙاں جو نون غنہ حذف تھی ویندی ئِ ۔اُتے ݙتے ڳئے شعر دی تقطیع ملاحظہ ہووے پہلا مصرعہ۔
غیر کِن اڄاں وفاداری دی کجھ امید ہے
غَ۔ی۔ر۔کِ۔ن۔اَ۔ج
غیر کن اڄ (فاعلا تن) ۔ فَ۔ا۔عِ۔لَ۔ا۔تُ۔ن
ڄ۔ا۔وَ۔فَ۔ا۔دَ۔ا
ڄاوفادا(فاعلا تن) ۔ فَ۔ا۔عِ۔لَ۔ا۔تُ۔ن
رِی۔دِ۔ی۔کُ۔جھ۔اُ۔م
ری دی کُجھ ام (فاعلا تن) ۔ فَ۔ا۔عِ۔لَ۔ا۔تُ۔ن
مِ۔ی۔د۔ہِ۔ی
مید ہے (فاعلا ت) ۔ فَ۔ا۔عِ۔لَ۔ا۔ت
ڳالھ کجھ ایں تھئی ئِ جو ’’کِن ‘‘دی ’’نون ساکن ‘‘تاں تقطیع ء ِچ شامل تھئی ئِ پر ’’اڄاں ‘‘دی نون غنہ شامل نھئیں تھئی ۔ ݙوجھی ڳالھ اے ہے جو جہڑی نون ساکن کہیں حرفِ علّت دے بعد آوے یا جہڑی کہیں اڳلے صحیح حرف تَہجّی نال ڳنڈھی کھڑی ہووے ۔ ’’نون غنہ ‘‘اکھیندی ئِ ۔ مثلاً ݙند (ݙ،ن،د) بھنگی (بھَ، ں، گِ،ی) بنڈل (بَ،ں،ڈَ،ل) وغیرہ ئِ چ آوݨ آلی ’’ن ‘‘نون غنہ ئِ۔
نانگ تہذیبِ فرنگ دا ، ڈنگ کے وہندا ، وہ گئے
ماندریئں کوں مندر بھل گئے ، ٻس کُٹیندے پئے لکیر
(امان اﷲ کاظم)
بحر، فاعلاتن ، فاعلاتن ، فاعلاتن ، فاعلات۔
پہلا مصرعہ:نانگ تہذیب فرنگ دا، بروزن فاعلاتن فاعلاتن۔
14حروف تَہجّی جیندے وچ نانگ تے فرنگ دے ’’ݙونون غنے‘‘ شامل کائینی۔
ݙنگ کے وہندا (بروزن فاعلاتن )7 حروف تَہجّی جیندے وچ ݙنگ تے وہندا دے ’’ݙو نون غنے‘‘ شامل کائینی ایویں ای ݙوجھے مصرعے دے لوظیں۔ ماندرئیں کوں، مندر تے کٹیندے دے ’’پنج نون غنے ‘‘ شامل کائینی ٻس ایجھیں نون جہڑی جو نک ئِ چ ٻولی ون٘ڄے لکھی تاں ون٘ڄے پر پڑھی نہ ون٘ڄے تے نہ او کہیں تقطیع ئِ چ شامل کیتی ون٘ڄے نون غنہ اکھیندی ئِ۔
۲۵: سرائیکی زبان ئِ چ لوظیں دی بھن گھڑ: سرائیکی ٻولی ہک ایجھیں ٻولی ئِ جیندے ئِ چ لوظیں دی بھن گھڑ یعنی تقصیر (تخفیف) یا تزیید (اضافہ) کیتی ویندی ئِ ۔ خاص طور تے سرائیکی شاعری ئِ چ بھن گھڑ دی اے صورت ٻہوں نظر آندی ئِ ۔ اینہہ بھن گھڑ دے اتھاں کجھ اصول بیان کیتے ویندے پین تاں جو اینہہ بھن گھڑ دی وجہ کن بݨݨ آلے نویں لوظیں دی وضع قطع آسانی نال سمجھ ئِ چ آون٘ڄے۔ او اصول کجھ ایں ہن۔
ا۔ حذف: لوظیں دی بھن گھڑ دی ایجھیں حالت جیندے ئِ چ کہیں لوظ دے وچکار کہیں حرفِ تَہجّی کوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے۔ حذف شدہ حرف یا حروف تَہجّی دے بعد نویں بݨݨ آلے لوظ کوں محذوف آکھیا ویندے مثلاً پریت کن محذوف پیت، پریم کِن محذوف پرم، شاباش کِن محذوف شابش تے چھوڑ کن محذوف چھݙ وغیرہ اتھاں کجھ اشعار بطور نمونہ پیش کیتے ویندن۔
۱
پیت ، پرم دی چاشنی چکھڑیئُم
وسرئیے ݙکھڑے، سُکھڑے
فریدؒ
۲
پنّوں ہوت نہ کھڑ مکلایا
__
چھݙ کلھڑی کیچ سدھایا
فریدؒ
۳
کجھ بگانہ کجھ آشنا میݙا
__
ہا تاں میݙا پر او نہ ہا میݙا
ریاض رحمانی
۴
جݙاں وی رات کوں چوݙی دے چندر کوں ݙہداں
ݙسانواں کیا، میکوں کیا کیا خیال آندے ہِن
نقوی احمد پوری
۵
رب دے سامھیں جئیں ݙینہہ دھرتی خبراں بیان کریسی
ٻولݨ دی رب طاقت ݙیسی، دھرتی صاف ٻلیسی
۶
رحمت نال وسیندے جو سئیں رم جھم بارش باراں
تسڑی روہی وچ کر ݙیندے ٹوبھے تار متاراں
خادم حسین مخفی
اُتے ݙتے ڳئے شعر نمبر ۱ ئِ چ پریت کن محذوف پیت، پریم کِن محذوف پرم، ݙوجھے شعر ئِ چ چھوڑ کِن محذوف چھݙ تریجھے شعر ئِ چ بیگانہ کن محذوف بگانہ، چوتھے شعر ئِ چ چوݙھویں کِن محذوف چوݙی پنجویں شعر ئِ چ سامݨھیں کن محذوف سامھیں تے چھیویں شعر ئِ چ سائیں کن محذوف سئیں ٻدھا ڳئے ۔
ب۔ترخیم : کہیں وی لوظ دی او حالت ئِ جیندے ئِ چ اونہہ لوظ دے اخیری حرف تَہجّی کوں گرا ݙتا (حذف کر ڈتا) ون٘ڄے۔ ترخیم دا لغوی معنی وی کہیں لوظ کوں لنڈا کر ݙیونئِ ۔ ترخیم زیادہ تر شاعری ئِ چ ای مستعمل ئِ۔ مثلاً شاباش کوں شابش، چندر کوں چن، کتھاں کو کتھ، جتھاں کو جتھ، جݙاں کوں جݙ تے کݙاں کوں کݙ ٻدھا ویندے ۔ اتھاں کجھ اشعار بطور نمونہ پیش کیتے ویندن۔
۱
کتھ آدم تے کتھ شیثؑ نبی
__
کتھ نوحؑ کتھاں طوفان آیا
فریدؒ
۲
کربل دے وچ تیغ چلا کر
__
ایڑھا کیس کرایا
فریدؒ
۳
شابش مار ریاض کوں ویندی
__
جتنے لبھنی سارے پتھر
ریاض رحمانی
۴
تیر نگہ دا رڳ رڳ رچیا
__
سارا بدن چرنگ یارا
فریدؒ
۵
چوݙی دی سوہݨی رات ہئی_ ہک نور دی برسات ہئی
سانول کوں ول ول یاد کر_ پیندا ڳیئُم پیندا ڳیئُم
نقوی احمد پوری
۶
چندر میݙے کول ہے، تے رات وی چوݙی دی ہے
اڄ تاں لڳدی ہے سراندی تے پواندی روشنی
نقوی احمد پوری
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ کتھاں یا کتھائیں کِن رخم کتھ، ݙوجھے شعر ئِ چ کربلا کن رخم کربل، تریجھے شعر ئِ چ شاباش کن رخم شابش ، چوتھے شعر ئِ چ نگاہ کن رخم نگہ تے پنجویں تے چھیوں شعر ئِ چ چوݙھویں کن چوݙی رخم ٻدھا ڳئے ۔
ج۔تحریک: جئیں حالت ئِ چ کہیں لوظ دے کہیں ساکن (غیر متحرک) حرف تَہجّی کوں شعری ضرورت دے پیش نظر متحرک بناْ ݙتا ون٘ڄے‘ اوکوں تحریک آکھیا ویندے مثال دے طور تے شرم (شَ،ر،م) کوں شرم (شَ، رَ، م) گرم (گَ،ر،م) کوں گرم (گَ،رَ،م) قہر (قَ،ہ،ر) کوں قہر (قَ، ہَ،ر) شہر (شَ،ہ،ر) کوں شہر(شَ،ہَ،ر) قبر (قَ،ب،ر)کوں قبر (قَ،بَ،ر) صبر (صَ،ب،ر) کوں صبر (صَ،بَ،ر) ٻدھݨ تحریک اکھیندے حقیقت تاں اے ہے جو اسلام ئِ چ کہیںوی حرام چیز کوں استعمال کرݨ دی اونہہ ویلھے اجازت ݙتی ویندی ئِ جݙاں کہیں انسان دی زندگی بچاوݨی ہووے ۔ اینہہ کن اے ثابت نھئیں تھیندا جو اونہہ حرام چیز کوں ہمہ وقتی حلال قرار ݙے ݙتا ڳئے تے اساں اوندا بے دھڑک استعمال شروع کر ݙیووں ۔لفظی تحریک دے متعلق اے سمجھ گھنݨ جو ٻس اے ہر وقت جائز ئِ تاں اے ڳالھ درست کائینی ساݙے وسیب دے سرائیکی شعراء تحریک کوں آپݨے اتے سراسر حلال کر گھدے تے اوندا بے دھڑک استعمال پئے کریندن۔ حالانکہ اے صرف بعض نا گزیر وجوہ دی بنا تے‘ اتے ضرورت شعری کیتے جائز قرار ݙتا ڳئے ۔
۱
سخت سفر وچ ، ظلم قہر وچ
ہوت نہ کیتم کاری
فریدؒ
۲
شان شرم ڳیا بھیم بھرم ڳیا
دین دھرم ڳیا دیر حرم ڳیا
۳
لطف کرم ڳیا، نیک رحم ڳیا
لڳڑی شہر خواری
فریدؒ
۴
پیچ پیا ول کیچ شہر دا
مشکل پینڈا روہ ݙونگر دا
۵
آیا پہرہ سخت پہر دا
رُلدے ِپھردے َمربھُر ڳیوسے
فریدؒ
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ قہر کوں قَہَر ، ݙوجھے شعر ئِ چ شرم کوں شَرَم بھرم کوں بھَرَم دھرم کوں دَھرَم ، حرم کوں حَرَم ، تریجھے شعر ئِ چ رحم کو َرحَم ، چوتھے شعر ئِ چ شہر کوں شَہَر تے پنجویں شعر ئِ چ پہر کوں پَہَرٻدھا ڳئے ۔ اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو بھرم ، دھرم تے حرم دی ’’ر‘‘ عموماً متحرک ٻدھی ویندی ئِ۔ جڈاٖں جو فریدݨ ؒ سئیں تریجھے شعر ئِ چ لوظ شہر (شَ، ہ، ر) کوں شہر (شَ، ہ، ر) ای ٻدھے جݙاں جو چوتھے شعر ئِ چ اینہہ لوظ کوں شہر (شَ، ہَ، ر) بدٖھے یعنی سئیں ہوراں تحریک کوں سراسر جائز قرار نھئیںݙتا۔
د۔تزیید:کہیں لوظ دے اخیر ئِ چ کہیں ہک حرف علّت (ا، و، ی) دے ودھارے کوں ’’تزیید‘‘ آکھیا ویندے تزیید دا لغوی معنی ہے ودھارا یا اضافہ مثال دے طور تے کجل کوں کجلا ، پلیت کوں پلیتا اصل کوں اصلوں ، سبھ کوں سبھو، کری کوں کروی تے جان کوں جانی ٻدھݨ تزییداکھیندے۔
۱
کجلا پائیم، سرخی لائیم
کیتم یار وسارا
فرید ؒ
۲
اصلوں محض وِساریسُں
لاکر پرم پلیتا
فریدؒ
۳
عشق ئِ چ سبھو الوہا تلوہا کھڑاں لٹا
ٻئی کیا اچھاڑ ݙیواں میں دل دی مُکاݨ تے
ریاض رحمانی
۴
گور کھٹ کئی میل دے وچ باغ، ٻوٹے، پھل رَہا
کچی کروی ریت دے کوٹھے بݨانوݨ چھوڑ دے
شاکر شجاع آبادی
۵
نہ ݙٹھم نہ سُݨیئُم ٻئی جا، قوم اوہا بیابانی
کتیاں وانگ ودن کت چھوڑی، سݨ توں سیفل جانی
خادم حسین مخفی
۶
راتوں رات نسوکڑ ݙکھڑے
کالے روہ سدھائے
فریدؒ
۷
فخر الدین مٹھل دے شوقوں
دم دم پیڑ سوائی
فریدؒ
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ کجل کوں کجلا ، ݙوجھے شعر ئِ چ اصل کوں اصلوں تے پلیت کوں پلیتا ، تریجھے شعر ئِ چ سبھ کوں سبھو، چوتھے شعر ئِ چ کری کوں کروی ، پنجویں شعر ئِ چ جان کوں جانی ، چھیویں شعر ئِ چ رات کوں راتوں تے ستویں شعر ئِ چ شوق کوں شوقوں ٻدھا ڳئے ۔
ر۔اشباع: اشباع دا لغوی معنی ئِ ’’حرکت کوں دراز کرݨ ‘‘ یعنی کہیں لوظ ئِ چ موجود کہیں حرف تَہجّی دی حرکت زبر ( َ ) کوں اتنا لمباچھکیا ون٘ڄے جو او ’’الف بݨ ون٘ڄے زیر کوں اتنا لمبا چھِکیا ون٘ڄے جو او ’’ی‘‘ تے پیش ( ُ ) کوں اتنا لمبا چاچِھکیا ون٘ڄے جو او ( وائو) دی آواز ݙیوݨ لڳے اشباع اکھیندے مثال دے طور تے فیصلہ کوں فیصلا ۔ بھلئو کوں بھلا وو مکئو کوں مکاوو۔ کرخت کوں کرختا ، بخت کوں بختا ، سخت کوں سختا تے تخت کوں تختا وغیرہ وغیرہ ۔
۱
رنجکی یار بھلاوو چا
اُجڑیاں کو ڳل لاوو چا
۲
یار اڳوں تاں رسسو ناں
ایّھا ڳالھ مکاوو چا
شاکر شجاع آبادی
۳
اے مناسب نھئیں اݙو سکرات ہے توں ٹر پیئں
جسم ، روح دی کشمکش دا فیصلا تھیوݨ تاں ݙے
امان اللہ کاظم
۴
ایݙا کول کراڑ وی چنڳاں نھئیں، میݙا چن دلدار کرختا !
نت رس ویندا ہیں شاکر توں، میݙا بھاڳ سہاڳ تے بختا !
ہوندے کاوڑ غصہ کہیں ویلھے، میݙا ڈھول مزاج دے سختا !
کݙہیں دھرتی تے وی لہہ پیا کر ٻس کہیں سلیمان دے تختا !
شاکر شجاع آبادی
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ بھلئو کو بھلاوو ، تے لئو کوں لاوو، ݙوجھے شعر ئِ چ نہ کوں ناں تے مکئو کوں مکاوو، تریجھے شعر
ئِ چ فیصلہ کوں فیصلا ، تے چوتھے بند ئِ چ کرخت کوں کرختا، بخت کوں بختا، سخت کوں سختا، تے تخت کوں تختا ٻدھا ڳئے ۔
س۔ابدال: ابدال دا لغوی معنی ئِ بدل ݙیوݨ جݙاں جو علم صرف دی اصطلاح ئِ چ ایندا معنی ئِ کہیں لوظ دی شکل تبدیل کرکے نویں شکل ݙے ݙیوݨ ݙوجھے لوظیں ئِ چ ابدال اونہہ حالت کوں آکھیا ویندے جیندے ئِ چ کہیں ٻئی زبان دے لوظ دے کہیں ہک حرف یا ہک توں زیادہ حروف تَہجّی کوں تبدیل کرکے اونہہ لوظ دی اصل شکل کوں بدل ݙتا ون٘ڄے ۔ مثال دے طور تے مہمان کوں مزمان ، جانور کوں زناور تے کفن کو خفن یا خفنی ئِ چ بدل ݙیوݨ کوں ابدال آکھیا ویندے ۔
۱
چھوٹے وقت کنوارے ویلھے
__
لڳڑُم تیݙڑا دانگ
فریدؒ
کیچ ڳئیوں یار بروچل
_
نہ کل لدھڑو سانول ول
فریدؒ
۲
مہینوال نہال نہ کیتُم
_
چھݙ کلھڑی نال نہ نیتُم
فریدؒ
دل کھسدا ، بھیت نہ ݙسدا
تھی اوپرا دوروں ہسدا
فریدؒ
۳
کون آکھے او تے میں ہیں، ہکے آدم دی اُلھادھ
۴
دیکھ تن میݙے تے لیراں، پیا کریندا ہے کریر
امان اللہ کاظم
۵
وقت کاظم تیݙے ہتھ کن جے کݙۂیں چھٹ پووے
۶
ہتھ ولا آسی نہ مُنہہ زور زناور وانگوں
امان اللہ کاظم
۷
کوئی پندھیڑو تھکیا ہُٹیا شیت ہووے گھل دے وچ
قافلے والو! ذرا اجھکو، صدا ݙیندے ڄلوں
ریاض رحمانی
۸
جڳ بے اَرام کیوں ئِ
گھر گھر متام کیوں ئِ
قیس فریدی
۹
نہ رب پشاک پوائی ئِ نہ جھولی اݙݨی پئی ئِ
ننگیج ݙے کے کڄئِیںچا، پناوݨاں جو نہ ہا
قیس فریدی
اتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ داغ کوں دانگ، ݙوجھے شعر ئِ چ بلوچ کوں بروچل ، تریجھے شعر ئِ چ چھوڑ کوںچھݙ ، چوتھے شعر ئِ چ بھید کوں بھیت ، پنجویں شعر ئِ چ اولاد کوں الھادھ، چھیویں شعر ئِ چ جانور کوں زناور، ستویں شعر ئِ چ شاید کوں شیت، اٹھویں شعر ئِ چ آرام کوں ارام تے ماتم کوں متام جݙاں جو ناویں شعر ئِ چ پوشاک کوں پشاک تے ننگ کوں ننگیج ئِ چ بدل ݙتا ڳئے ۔
ش۔اشتقاق: اشتقاق دا لغوی معنی ئِ کہیں چیز کوں پاڑ کرائیں اوندے وچوں کجھ کڈھ گھنݨ علم صرف دی اصطلاح ئِ چ اینہہ کِن مراد ئِ ہک کلمے کن ݙوجھا کلمہ بݨاوݨ ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اشتقاق دامطلب ئِ کہیں وی لوظ دا مشتق بناوݨ۔
-1
دلڑی دشمن، سخت ستائے
سینے چبھڑی سانگ
فریدؒ
-2
کتھ لیلیٰ، کتھ مجنوں
کتھ سوہݨی مہنیوال
فریدؒ
-3
چار ݙہاڑے چیتر دے
کڈھے ٻاکروال
فریدؒ
-4
پربھت دھاراں روہ گھنیرے
__
جتھ لانگھے جتھ تھیئُم وہیرے
فرید
-5
بیشک درد منداں دے دیرے
__
جتھ تھلڑا جتھ سن٘ڄڑیاں جاہیں
فریدؒ
-6
ٻہہ اوڈھر محبوب توں، ہنجھ نہ ہر گز کیر
__
سچی تاہنگ وصال دی ݙیندی قسمت پھیر
امان اللہ کاظم
-7
لبھ آیا فٹ سعد کوں سیفل ، حال حوال ونڈیونے
__
وچھڑئے یا رملئیے آجیندئیں، لکھ الحمد پڑھیونے
خادم مخفی
-8
جیت دا کوئی شوق نھئیں، ارمان نھئیںکہیں ہار دا
__
دل اکھیندے کھیݙی رکھاں ، جوا تیݙے پیار دا
ریاض رحمانی
اُتے ݙتے ڳئے پہلے شعر ئِ چ دل کن مشتق دلڑی (اسم مصغر)، ݙوجھے شعر ئِ چ منجھ (دامانی لہجہ) یا مینھ (ریاستی لہجہ) کن مشتق مہینوال (اسم فاعل) ، تر یجھے شعرئِ چ ٻکری کن مشتق ٻاکروال (اسم فاعل) چوتھے شعر ئِ چ واہ کن مشتق وہیرے (اسم مصغر)، پنجویں شعر ئِ چ تھل کن مشتق تھلڑا (اسم مصغر)، چھیویں شعر ئِ چ تاہنگݨ مصدر کن مشتق تاہنگ (حاصل مصدر) ، ستویں شعر ئِ چ وچھڑݨ مصدر کن مشتق وچھڑئے (اسم مفعول) تے اٹھویں شعر ئِ چ جیتݨ مصدر کن مشتق جیت تے ہارݨ مصدر کن مشتق ہار (حاصل مصدر) اشتقاق دیاں مثالاں ہن۔
ص ۔ادغام: ݙو ہم جنس یا ہم مخرج لوظیں کوں ملا کرئیں پڑھن ْیا لکھݨ کوں یا انھیں ݙو لوظیں کن کُئی ہک یا ہک کن زیادہ حروفِ تَہجّی کوں حذف کر کرائیں نواں لوظ بݨاوݨ کوں ’’ادغام‘‘ آکھیا ویندے ۔ادغام دا لغوی معنی ئِ ݙو لوظیں کوں ٻٹا کرݨ یا ہک لوظ کوں ٻئے لوظ ئِ چ مدغم کرݨ ۔ مثال دے طور تے بد تر کو بتر (بد دی د کوں حذف کرکے تر نال جوڑ ݙتا ڳئے ) شادباش کوں شاباش (شاد دی ’’د‘‘ کوں حذف کرکے باش نال جوڑ ݙتا ڳئے ) تے یاد داشت کوں یاد اشت (یاد دی د کوں حذف کرکے داشت نال جوڑ ݙتا ڳئے ) وغیرہ وغیرہ بݨاݙیوݨ کوں ’’ادغام‘‘ دا ناں ݙتا ویندے۔
اُتے ݙتیںڳئیں مثالیں دے لوظ اگرچہ فارسی زبان کن گھِدے ڳین پر اے لوظ سرائیکی زبان ئِ چ وی مستعمل ہِن۔
۲۶:اوقاف یعنی علامات وقف: انسان دی اے عادت ئِ جو ڳالھ کریندئیں ہوئیں یا اپݨی تقریر دے وچکار اپݨی آواز کوں کݙۂیں اچا تے کݙۂیں مدھم کر ݙیندے تے کتھئیں او رک رک کرئیں ڳالھ کریندے تے بعض اوقات کتھئیں او بالکل ای چپ کر ویندے۔ انھیں سارئیں حرکتیں کوں ظاہر کرݨ کیتے مختلف علاماتاں وضع کیتیاں ڳیں جنھیں کوں ’’علامات وقف‘‘ آکھیا ویندے۔جہڑیاں جو اے ہِن۔
ا۔وقف کامل: وقف کامل ہک علامت ئِ جہڑی جو اونہہ ویلھے استعمال کیتی ویندی ئِ جݙاں جو زیادہ رکݨاہووے۔ اے علامت عموماً عبارت دے پیر گراف مکݨ دے بعد لئی ویندی ئِ جہڑی جو اے ہے (÷)۔
ب۔وقف خفیف یا سکتہ: وقف خفیف یا سکتے دی علامت الٹی ’’وائو‘‘ (،) ہے ۔ اے علامت ہک جملے دے لوظیں ، یا چھوٹے چھوٹے مرکبات دے درمیان استعمال کیتی ویندی ئِ ۔ݙوجھے لوظیں ئِ چ وقف خفیف تے تھوڑا تھوڑا رکݨاپوندے ۔ مثال دے طور تے روٹی ، کپڑا تے مکان ہر انسان دی ضرورت ئِ۔ قلم، دوات تے کاغذ گھن آئو۔ میں ویندا پیئاں ، توں وی آون٘ڄ وغیرہ وغیرہ ۔
ج۔وقفہ: وقفے دی علامت اے ہے( _ ) وقف خفیف یا سکتے دی نسبت وقفے تے زیادہ رکݨاپوندے ۔ اے علامت عام طور تے کہیں وی جملے دے خاتمے تے لئی ویندی ئِ۔ مثال دے طور تے میں روٹی کھا گھدی ئِ۔ احمد سکول ویندا پئے۔ ٻال روندا کھڑے ۔ وغیرہ وغیرہ ۔
د۔ علامت تعجب یا ندا: تعجب یا ندا دی علامت اے ہے(!) اے علامت درج ذیل مقامات تے استعمال تھیندی ئِ۔ (i) جݙاں جو کہیں شخص کوں سݙیا ون٘ڄے یا کوئی منادی کیتی ون٘ڄے ۔ مثال دے طور تے یا الٰہی ! تیݙے اݨ پھر بندے کتھان ون٘ڄن۔بھراوو! میݙی ڳالھ غور نال سݨو۔ (ii)اظہار حکم دے طور تے مثال دے طور ے چپ! ساہ نہ کڈھ، ٹرپو! میکوں ارام کرݨ ݙے ۔ بھڄ پو! مال ولا گھنا وغیرہ وغیرہ ۔ (iii)اظہار خواہش دے وقت، مثال دے طور تے افسوس ! بے خوندا مارٖیا ڳئے ۔ کاش ! اکبر امتحان ئِ چ پاس تھی ویندا۔ ہے ہے ! بھیݙ حرام تھی پئی ئِ۔ (iv)خالص تعجب واسطے ۔ مثال دے طور تے واہ واہ ! ݙاہڈھا ہتھ ماریئی ۔ بھل وے بھل ! تیݙی چلاکی ۔(v)خوشی دے موقعے تے مثال دے طور تے آہا! کیجھاں خوبصورت پھل ئِ۔ سبحان اللہ ! کنوار کیجھیں سوہݨی ئِ۔ (vi)افسو س دے موقعے تے مثال دے طور تے ہائے ہائے ! میݙے پتر کوں کیا تھی ڳئے ۔ ہائے وے بد بختی ! تیں میکوں کِݙہؤدا نھئیں چھوڑیا ۔ اوہو ! سٹ لڳ پئی وی۔ (vii)کہیں کوں تنبیہہ کرݨ یا وارننگ ݙیوݨ دے موقعے تے مثال دے طور تے خبردار ! ٻال تے ہتھ نہ چاویں ، ٻس ٻس! ٻہوں تھی ڳئی ئِ۔ (viii)کہیں کوں شاباش ݙیوݨ یا کہیں دی تعریف کرݨ دے موقعے تے۔ مرحبا! نانگ کوں مار کیں وݙی بہادری دا ثبوت ݙتی، شاباش ! ظالم حاکم دے اڳوں سچ آکھئی۔ (ix) دعا دے طور تے مثلاً اللہ کرے کامیاب تھی ون٘ڄیں! ، وݙی عمر ہووی! جیندا وتیں، تتی وا نہ لڳی!۔
ر۔ علامت استفہام :کہیں سوالیہ قسم دے جملے دے بعد اے (؟) علامت لا ݙتی ویندی ئِ۔ اینہہ علامت کوں استفہامیہ علامت آکھیا ویندے۔مثال دے طور تے کتھاں ویندا پئیں ؟ کون ئِ جہڑا تیݙا مقابلہ کرے ؟ چور بینک دے ست لکھ لٹ ڳئے ؟ ٻس چپ تھی ڳئیں ؟ وغیرہ وغیرہ ۔
س۔ علامت تفصیلیہ : اے علامت ( :۔ )تفصیل بیان کرݨ یا کہیں گالٖھ دی تشریح دے موقعے تے استعمال کیتی ویندی ئِ۔ مثلاً جہڑا آدمی ا نھیں ڳالھیں تے عمل کریسی کݙۂیں بیمار نہ تھیسی :۔ رات کوں جلدی سم ون٘ڄے ، فجریں جلدی اٹھے ، وقت تے روٹی کھاوے تے تھوڑی جھئیں سیر ضرور کرے وغیرہ وغیرہ ۔
ش۔علامت حذف :اے علامت (۔۔۔۔۔) ہمیشہ محذوف کلمات کیتے یا چھوڑیے ہوئے کلمات کیتے استعمال کیتی ویندی ئِ۔ مثلاً دل کوں ۔۔۔۔۔ راہ ہوندی ئِ۔
ص۔خط مستقیم دی علامت : اے علامت ( __ ) خا لصاً محذوف کلمات کیتے استعمال کیتی ویندی ئِ ۔ مثلاً اکبر تے _____ تیݙے کول ضرور آسن ۔
ض۔قوسین : اے علامت ( ) کہیں جملہ معترضہ (یعنی او زائد جملہ جیکوں جے کر عبارت کن حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں عبارت دے مطلب ئِ چ کوئی فرق نہ آوے جملہ معترضہ اکھیندے) یا ڳالھ ئِ چ ڳالھ یا کہیں ڳالھ دی تشریح دے موقعے تے استعمال کریندے ہئیں۔ جیویں جو زید (خدا بخش) ݙاہڈھا نیک آدمی ہا۔
ط۔واوین: اے علامت ’’ ‘‘ کہیں ݙوجھے شخص دی آکھی ہوئی ڳالھ کوں دوہریندئیں ہوئیں استعمال کیتی ویندی ئِ۔ بوعلی سینا دا قول ئِ ’’ خالص گھیئو سونے دے کشتے کِن بہتر ئِ ‘‘ ۔
ظ۔علامت تعریف : اے علامت ( ؔ ) اسمائے معرفہ خصوصا شعراء دے اختیار کیتے ڳئے مختصر ناں یعنی تخلص دے اتے استعمال کیتی ویندی ئِ۔ مثلاً غالب ؔ ، ذوق ؔ ، داغ ؔ ، دامن ؔ وغیرہ وغیرہ۔
ع ۔علامت شعر :اے علامت ( ؎ ) کہیں وی شعر کوں لکھݨ کن پہلوں لکھی ویندی ئِ مثلا۔
؎
اساں سو بد مست قلندر ہوں
کݙیں مسجد ہوں ، کݙیں مندر ہوں
فریدؒ
ک۔علامت مصرع : اے علامت ( ع) شعر دے کہیں ہک مصرعے کن پہلوں لکھی ویندی ئِ ۔ مثلاً
ع ہے عشق دا جلوہ ہر ہر جا (فریدؒ)
۲۷۔ امالہ: امالہ دا لغوی معنی ئِ آپ دو چھکݨ یا آپ د و جھکاوݨ ۔ ایندا ݙوجھا معنی ئِ فتحہ یعنی ( __ َ ) زبر کوں کسرہ (__ ِ ) زیر دو اتنا جھکاوݨ جو او یائے مجہول (ے) دی اواز ݙیوݨ لڳ ون٘ڄے ۔علم صرف دی اصطلاح ئِ چ کہیں لوظ دے الف یا ہائے ہوّ ز (ہ) کوں یائے مجہول (ے) نال تبدیل کر ݙیوݨ کوں امالہ آکھیا ویندے مثال دے طور تے حساب کوں حسیب، رکاب کوں رکیب ، کتاب کوں کتیب وغیرہ ایویں ای آگرہ کن آگرے ، ٻڈھا کن ٻڈھے تے بندہ کن بندے وغیرہ اے ڳالھ گنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو کجھ لوک امالے دا غلط استعمال کریندن مثال دے طور تے ۔
غلط جملہ درست جملہ
۱
اے خدا تے بندہ دا معاملہ ئِ
۱
اے خدا تے بندے دا معاملہ ئِ۔
۲
میں لیہ ویندا پیاں
۲
میں لیے ویندا پیاں
۳
او کمرہ ئِ چ ٻیٹھے
۳
او کمرے ئِ چ ٻیٹھے
۴
کعبہ دو منہہ کرکے نماز پڑھ
۴
کعبے دو منہہ کرکے نماز پڑھ
۲۸۔روزمرہ تے محاورہ:روزمرہ عام ٻول چال کوں آکھیا ویندے جیویں جو اساں ہک ٻئے نال ڳالھ ُمہاڑ کریندے ہئیں۔ محاورہ علم صرف دی او اصطلاح ئِ جیندے ئِ چ لوظیں دے حقیقی معنی دے بجائے خاص معنے گھدے ویند ِن۔ جیویں جو میں ’’روٹی کھادی ‘‘ یا میں ’’قسم کھادی‘‘ دے معنیاں ئِ چ فرق ئِ۔ یعنی میں ’’روٹی کھادی ‘‘ حقیقی معنی ئِ چ استعمال تھئے جݙاں جو میں قسم کھادی مراد ی معنی ئِ چ استعمال تھئے۔ نوعیت دے لحاظ نال روزمرہ تے محاورے ئِ چ تھوڑا جیھاں فرق ئِ ۔ اے فرق کجھ ایں ہے۔ (۱)روزمرہ ئِ چ لوظ آپݨے اصلی تے حقیقی معنیں ئِ چ استعمال تھیندن ۔ جݙاں جو محاوے ئِ چ لوظ غیر حقیقی تے مجازی معنیں ئِ چ استعمال تھیندن ۔(۲) روزہ مرہ ہک تے ہک تو ودھ لوظیں تے مشتمل ہوندے جݙاں جو محاورہ ہک لوظ تے مشتمل نھئیں ہوندا۔ ایندی بݨت کیتے کم از کم ݙو لوظاں دا ہووݨ ضروری ئِ۔ (۳)روزمرہ ئِ چ مصدر دا ہووݨ ضروری کائینی جݙاں جو محاورے ئِ چ مصدر دا ہووݨ ضروری ئِ۔ (۴) کوئی لوظ اپنی حیثیت ئِ چ ۔روزمرہ نھئیں ہوندا جݙاںجو او جملے ئِ چ استعمال تھی کے روزمرہ بݨدے پر محاورہ جملے ئِ چ استعمال نہ تھیوے تاں وی او محاورہ ہوندے ۔(۵) روزمرہ دی پابندی دے بغیر درست ڳالھ مہاڑ نھئیں تھی سڳدی جݙاںجو محاورے دے بغیر وی ڳالھ مہاڑ درست تھی سڳدی ئِ۔ (۶) اے ضروری کائینی جو ہر روزمرہ محاورہ وی ہووے جݙاں جو اے ضروری ئِ جومحاورہ روزمرہ دا پابند ہووے ۔
دنیا دی کئی زبان وی ایجھیئیں کائینی جیندے ئِ چ محاورے استعمال نہ کیتے ویندے ہوون ۔ محاورہ زبان دا سݨھپ تے ڳاہݨاں ئِ۔ محاورے دے ورتݨ نال نظم ہووے یا نثر ݙوہائیں دا قد ودھ ویندے ایندے نال لوظیں دا ورتارا کھلدے تے تحریر ئِ چ باریکی تے لطافت پیدا تھیندی ئِ۔ ایندے استعمال نال لطیف جذبیئاں تے اچیاں سوچاں دا بھر پور اظہار کیتا ون٘ڄ سڳدے ۔ محاورہ جتھاں زبان دی وسعت کوں نشابر کریندے اتھاں زبان تے بیان تے لکھاری دی مضبوط گرفت کوں وی ظاہر کریندے ۔
محاورے دا استعمال سرائیکی زبان ئِ چ اتنا عام تے وافر ئِ جو بعض دفعہ تاں این لڳدے جو ساری ڳالھ مہاڑ محاورے ئِ چ ای تھیندی پئی ئِ۔ سرائیکی زبان ئِ چ محاوریں دا زیادہ تے بھرپور استعمال تے عام زندگی ئِ چ ایندا ورتارا اینہہ زبان دی وسعت کوںنشابر کریندے ۔
محاورے دی مختصر تعریف کجھ ایں کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔ جو محاورہ لوظیں دا ایجھاں مجموعہ ہوندے جیندے لوظ ݙسݨ ء ِچ تاں عام لڳدن پر محاورے دی ترکیب انھیں لوظیں دے عام معنئیں کوں خاص بناْݙیندی ئِ ۔ محاورے دے متعلق اے آکھیا ویندے جو :
۱۔محاورے ئِ چ گھٹو گھٹ ݙو لوظ ضرور ہوندن۔۲۔محاورہ ہمیشہ گرائمر دے قاعدئیں تے اصولیں دے عین مطابق ہوندے ۔ ۳۔محاورہ اہل زبان دی ٻول چال (روزمرہ) دے مطابق ہوندے ۔ ۴۔محاورہ اصلی معنیئں دی بجائے مجازی معنیئں ئِ چ ورتیا ویندے ۔۵۔محاورے ئِ چ ہمیشاںمصدر موجود ہوندے ۔۶۔اکثر محاورے استعارے وی ہوندن۔۷۔کہیں وی محاورے ئِ چ استعمال کیتے ڳئے مصدر دے تقریباً سارے مشتقات استعمال تھی سڳدن پر اصل محاورے ء ِ چ کئی تبدیلی رونما نھئیں تھیندی ۔ ۸۔محاورے دے لوظیں ئِ چ کہیں قسم دی تبدیلی نھیٔں کیتی ون٘ڄ سڳدی نہ تاںمحاورہ غلط قرار ݙے ݙتا ویندے ۔
سرائیکی زبان دے محاوریں دا ذخیرہ اݨ کھٹ ئِ جہڑا جو اینہہ زبان دی وسعت دا مظہر ئِ ۔ اکثر اوقات ساݙا اݨ پڑھ سرائیکی طبقہ وی اپݨی روزمرہ دی ٻول چال ئِ چ بے شمار محاورے ٻول ویندے ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ محاوریں دا استعمال ساݙے سرائیکی وسیب دا عام ورتارا ئِ۔ مثال دے طور تے چند ہک محاورے ملاحظہ ہوون۔ اچا جھکا تھیوݨ، اٹھ نال مکوڑا ٻدھݨ۔ بڑ بڑ کرݨ، برتھا تھیوݨ، جُتیاں سدھیاں کرݨ، جتی چا ہڑھݨ، ڄبھ کڈھݨ ، جھورا لڳݨ ، جھولی اݙݨ ، جھوک رساوݨ، جھمر مارݨ وغیرہ ۔
۲۹ ۔ سرائیکی اکھاݨ : اکھان دے مترادف اردو لوظ ’’کہاوت‘‘ یا ’’ ضرب المثل‘‘ ہِن۔ اکھاݨ دناویں دے تجربات دا نچوڑ ہوندی ئِ۔ اکھاݨ کوں کہیں سَچے تے سُچے انسان دا ’’ قول ‘‘وی آکھ سڳدے ہیں۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ اکھاݨ ہک ایجھاں سچ ہوندے جیکوں عالمی حیثیت حاصل ہوندی ئِ۔ اکھاݨ ء ِ چ دناویں دا تجربہ ، انھیں دی سچی تے کھری سوچ، زندگی دے رمزیں دا سگھڑپ، ورتاریں دا سݨھپ ، تہذیب تے ثقافت دا ݙنگھرپ‘ وسیب دے رسمیں تے ریتیں دا جمال، چاہویں‘ سدھریں، محرومئیں تے گزرئیں وہاݨئیں دا ماضی ، مستقبل تے حال ‘غرض زندگی دی ہر حقیقت آپݨے بھرپورسچ نال جلوہ گر ہوندی ئِ۔
کجھ لوک اکھاݨ تے محاورے ئِ چ کوئی فرق نھئیں کریندے تے اکھاݨ کوں وی محاورہ تصور کریندن اے ڳالھ درست نھئیں۔ اکھاݨ تے محاورے ئِ چ ٻہوں فرق ئِ۔اکھاݨ ہک مختصر مگر جامع تے مکمل فقرہ ہوندے تے او فقرہ وی ایجھا جیندے ئِ چ دناویں دا صدئیں دا تجربہ تے سوچ رچی ہوئی ہوندی ئِ۔ ہر اکھاݨ دے پچھوں بعض اوقات ہک کہاݨی موجود ہوندی ئِ جہڑی جو آپ وہاݨی کن گزر کرئیں جگ ٖوہاݨی بݨ ویندی ئِ۔ جݙاں جو محاورہ ݙو یا ݙو توں ودھ کجھ لوظیں دا مرکب ہوندے تے اے تحریر ئِ چ جذب تھی کے گم تھی ویندے ۔ ایندا فقط اتنا کم ئِ جو اے تحریر کوں خوبصورت ، پُر معنی تے چسولا بنا ݙیندے ۔ توڑے جو محاورہ ہک سچائی دا روپ دھار کے آندے پر اے لکھاری تے منحصر ہوندے جو او ایندا کہڑے انداز نال استعمال کریندے ۔جݙاں جواکھاݨ کہیں لکھاری دے قلم دی مرہون منت نھئیںہوندی۔ او آپݨے آپ ئِ چ ہک ایجھئیں سچائی ہوندی ئِ جہڑی جو سر چڑھ کرئیں ٻلیندی ئِ۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ محاورہ کہیں وی تحریر ئِ چ جذب تھی کرائیں گم تھی ویندے پر اکھاݨ آپݨے وکھرپ کوں ٹھوک وڄاکے ظاہر کریندی ئِ تے اپݨا وجود ہمیشہ برقرار رکھیندی ئِ ۔ اتھاں مثال دے طور تے چند سرائیکی اکھاݨاں پیش کیتیاں ویندئین۔
(1) آپ نہ جوڳی ، ڳوانڈھ ولاوے ۔) (2اپݨاں اوہو جہڑا ویلھے سِر َپکرے ۔) (3اپݨے سِردا بار ݙاہڈھا لڳدے ۔) (4 اَکھ ڈُھکدی نھئیں، ناں چراغ شاہ۔) (5بھُلݨ کم انسان دا، بخشݨ کم رحمان دا۔) (6پت ڳئی پریت ڳئی ۔) (7جتنے دم اتنے غم۔ (8)جݙے رب اݙے سب۔ (9)فِکربُری ، فاقہ بھلا ۔ (10)غَرضؤ دیوانہ ہوندے ۔
سرائیکی اکھاݨیں دی تعداد ہک اندازے دے مطابق ویہہ (20)ہزار توں وی ودھ ئِ ۔ ساݙے سرائیکی دے دانشور ، ادیب تے لکھاری سرائیکی اکھاݨاں جمع کرݨ دی بھرپور کوشش کریندے پئے ہِن ۔ہُݨ تیئں سرائیکی اکھاݨیں دے کئی مجموعے منظر عام تے آچکئین ۔ اکھاݨیں (ضرب الامثال) دا ایݙا وݙا ذخیرہ دنیا دی کہیں وی زبان ئِ چ موجود کائینی ۔ اے ڳالھ سرائیکی زبان دی وسعت دا ہک بیّن ثبوت ئِ۔
۳۰۔پہاکے :سرائیکی زبان دا اے وکھرپ ئِ جو ایندے ئِ چ بعض اکھاݨان ایجھیئاں وی ہِن جنھیںدیاں تخلیق کرݨ آلیاں عورتاں ہِن۔ لہٰذا ایھو جھیئاں اکھاݨاں جیندیاں خالق عورتاں ہوون یا انھیں کو ں عورتیں دی زبا ن کن ادا کرݨ دی آہر کیتی ڳئی ہووے ۔ عام اصطلاح ئِ چ انھیں کوں ’’پہاکے‘‘ آکھیا ویندے ۔ ݙوجھے لوظاں ئِ چ ’’پہاکے‘‘ او ’’اکھاݨاں ‘‘ ہن جہڑٖیاں جو عورت دی زبان کنوں ادا تھیون ۔ انھیں اکھاݨیں وچ طنز دا پہلو وی ہوندے تے اصلاح دا پہلو وی۔
’’پہاکے ‘‘ زیادہ تر ݙو حصیں تے مشتمل ہوندن ۔ عام طور تے اے ݙوہیں حصے ہم قافیہ ہوندن۔ پہاکے سرائیکی زبان دے سݨھپ تے اوندے وکھرپ کوں نشابر کریندن۔ دنیا دی کہیں وی ٻئی زبان ئِ چ پاتیٔں ون٘ڄݨ آلئیں اکھاݨیں کوں عورت تے مرد دے لحاظ نال انجو انج نھئیں کیتا ویندا جیویں جو سرائیکی زبان ئِ چ انھیں اکھاݨیئں کوں انجو انج حیثیت ݙتی ویندی ئِ۔ اے وکھرا تے انوکھا پن صرف سرائیکی زبان دے اکھاݨیں کوں ای حاصل ئِ۔ جو انھیں کوں ݙو وکھو وکھ ونکئیں ئِ چ ونڈ ݙیندے۔ سرائیکی زبان دے کجھ پہاکے ملاحظہ ہوون۔
(1)جیویں ما اونویں ماسی، کندھ ایرے تے آسی ۔ (2)ارسی کرسی، کندھ ایرے تے ٹُرسی۔(3)آپ ہوویں تکڑی ، تاں کیوں لڳی پھکڑی ۔ (4)پتر منگݨ ڳئی ، ہتھوں پئے کھسوا آئی ۔ (5)گنجی کیا دھوسی، کیا نپڑیسی ۔(6)بکھ دی ماری نہ موئی ، غمیں دی ماری مرڳئی ۔ (7)عمراں گزاری پیکئیں ، ناں اللہ وسائی ۔ (8)صورت ٻہہ ݙٹھا ، کیرت ٻہہ کھادھا۔ (9)سر چِٹا، مغز پھِٹا۔ (10)سانگا کرکے سُتی ، اَٹّا کھا ڳئی کُتی ۔ (11)رَن وِللی کیویں ڄاپے ، ڳالھ کریندی کھِلے آپے ۔
اے ڳالھ ڳنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو سرائیکی اکھاݨاں ہوون یا سرائیکی پہاکے اے زمانے دے نال نال آپݨے تخلیقی عمل کن گزردے رہندن۔ ہک ایاݨا ٻال ٻولݨ دا ڈھنگ آپݨی ما کِن سکھدے اینہہ واسطے کہیں وی انسان دی بنیادی زبان کوں اوندی ’’ مادری زبان‘‘ آکھیا ویندے ۔ اینہہ ڳالھ کِن اے حقیقت نشابر تھی کے سامݨھے آندی ئِ جو ’’ تریمتانویں زبان (عورت دی زبان) کوں ای ہمیشاں منڈھلی تے اصلی زبان سمجھیا ویندے ۔ سرائیکی ’’پہاکے‘‘ چونکہ تریمتانویں زبان دے زُمرے ئِ چ آندن اینہہ واسطے پہاکئیں دی زبان خالص تے اصلی زبان شمار کیتی ویندی ئِ۔
اے ڳالھ وی سمجھݨ آلی ئِ جو سندھی زبان ئِ چ اکھاݨ کوں ای پہاکا آکھیاویندے ۔ سندھی ٻولی دی تاریخ جہڑی جو 1956 دی لکھیئل ئِ تے ایندے مصنف ’’بھیرومل مہر چندا ݙوانی ‘‘ دا آکھݨ ئِ جو اڄاں تیئں سندھی لکھاری فقط ݙڈھ ہزار پہاکے جمع کرکے طبع کروا سڳئن ۔ جݙاں جو سرائیکی اکھاݨیں تے پہاکیں دا ݙہ ہزار توں ودھ ذخیرہ زیور طباعت کن آراستہ تھی چکے مستقبل قریب تائیں انشاء اللہ اے ذخیرہ کئی گنا تھی ویسی ۔ سرائیکی زبان دی وسعت دا اے ہک وݙا ثبوت ئِ۔
۳۱ ۔علم صرف : عربی لغت ئِ چ صرف پھیر کوں آہدن پر قواعد دے لحاظ نال صرف اونہہ علم دا ناں ئِ جیندے ئِ چ لوظیں دا ہیر پھیر کیتا ویندے ، تے مختلف کلمے بݨانوݨ تے بحث کیتی ویندی ئِ۔ اینہہ علم دے جاݨݨ نال اے خبر وی پوندی ئِ جو کوئی ٻولی کیویں لکھی پڑھی تے ٻولی ویندی ئِ۔ صرف دا بنیادی موضوع لوظ ئِ۔ لہٰذا اینہہ علم ئِ چ لوظیں دیں قسمیں انھیں دیں انجو انج صورتیں ۔ اسمیں دے ہیر پھیر تے، افعال تے انھیں دے گردانیں تے بحث کیتی ویندی ئِ۔
۳۲۔ علم نحو: لوظ ’’نحو‘‘ دا اصلی معنی ئِ ’’رستہ یا پاسہ‘‘ پر ایندا اصطلاحی معنی ئِ حروف تَہجّی کوں ہک ٻئے دے پاسے نال رکھ کے لوظ بݨانوݨ ، لوظ ہک ٻئے دے پاسے نال رکھ کے جملے بݨانوݨ تے جملے ہک ٻئے دے پاسے نال رکھ کے بیان ، تقریر، یا دلیل بݨانون‘‘ ۔
اینہہ تعریف کوں سامݨھے رکھ کرائیں آکھیا ون٘ڄ سڳدے جو ’’علم نحو دا رواجی معنی او دستور ، طرز یا قانون ئِ جیندے تراݨتے حروف تَہجّی ، لوظ یا جملے ہک ٻئے نال جو ڑیئے ویندن جہڑے جو اینہہ جڑت دی بنیاد تے ہک ٻئے نال موافقت وی رکھیندن تے ہک ٻئے تے اثر انداز تھی کرائیں نویاں صورتاں وی بݨیندن ۔
اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جہڑے اصطلاحی ناں مثال دے طور تے اسم، فعل ، حرف، صفت ضمیر ، جنس تے عدد دی حالت تے زمانے وغیرہ علم صرف ئِ چ اینہہ واسطے ورتیئے ویندن تاں جو خبر پووے جو انھیں لوظیں دیاں انجو انج صورتاں کہڑیاں ہِن۔ پر نحو ئِ چ اینہہ واسطے ورتیئے ویندن جو انھیں لوظیں دی جڑت دے قانون معلوم تھی سڳن جیندے تراݨ تے اے لوظ درست ٻولیئے ، لکھیئے تے پڑھیئے ون٘ڄ سڳن۔
۰ __ ۰ __ ۰