Wb/skr/اسم ذات دا بیان

جامع سرائیکی قواعد

پنجواں بھانگا

عام ناں یعنی اسم ذات

اسم ذات دی تعریف:  اسم ذات او اسم ئِ جئیں ء ِچ ہک شے دی حقیقت دی سن٘ڄاݨ ٻئی شے دی حقیقت کن انج پاتی ون٘ڄے یا ݙوجھے لوظیں ء ِچ ایجھیں عام ناں جنھیں دی حقیقت یا سن٘ڄاݨ ہک ٻئے کنوں وکھو وکھ ہووے پراونہہ حقیقت یا سن٘ڄاݨ کنوں کوئی وصف (صفت) مراد نہ ہووے اسم ذات اکھیندن۔ مثال دے طور تے بھا، پاݨی، کرسی ، لوٹا، چھڄ، زناور، وݨ، انسان ، پھل، ٻوٹا، قلم، مس، مسواݨی، کتاب، کاپی، پتھر وغیرہ وغیرہ ۔

اسم ذات دیاں قسماں :اسم ذات یا عام ناں سَت قسمی ہوندن‘ اے قسماں کجھ ایں ہن۔

الف ۔اسم مصغّر

ب۔اسم مکبّر

ج ۔اسم ظرف

د۔اسم آلہ

ر۔اسم صوت

س۔اسم جنس

ص۔اسم عدد

الف :اسم مصغّر یا چھوٹا ناں

اسم مصغّر دی تعریف:تصغیر دا لوظی معنی ء ِ چھوٹا کرݨ یا چھوٹا تھیوݨ ۔لہٰذا او اسم جہڑا جو چھوٹے یا نکے تھیوݨ یا ہووݨ دے معنی ݙیوے اسم مصغر یا چھوٹا ناں اکھیندے۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ ایں وی آکھیاون٘ڄ سڳدے جو او اسم جئیں کنوں اے معلوم تھیوے جو کہیں شے کوں اوندی اصلی حالت کنوں چھوٹا کرکے بیان کیتا ڳئے اسم مصغر اکھیندے۔ مثال دے طور تے ٻال کنوں ٻلونگڑا، ٻچے کنوں ٻچونگڑا، صندوق کنوںصندوقڑی، پڑوٹے کنوں پڑوٹی وغیرہ ۔

اسم مصغّر بݨاوݨ دے قاعدے :

-1 کجھ عام نانویں دے صفتیں دے اخیر ئِ چ مونث نانویں کیتے ’’ڑی‘‘ جݙاں جو مذکر نانویں کیتے ’’ڑا‘‘ دا اضافہ کرکے اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے ۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جئیں ناں دے اخیر ء ِچ حروف علّت (یعنی ا، و، ی) وچوں جے کر کُئی ہک حرف آویسی تاں وت اونہہ حرف کوں اسم مصغر بݨیندیں ہوئیں حذف کر ݙتا ویسی مثال دے طور تے ݙیکھو۔  

صفت

مذکر اسم مصغر

مونث اسم مصغر

صفت

مذکر اسم مصغر

مونث اسم مصغر

رڄا /رڄی

رڄڑا

رڄڑی

رُجھا/رُجھی

رُجھڑا

رُجھڑی

غریب

غریبڑا

غریبڑی

ٹھڈھا /ٹھڈی

ٹھڈھڑا

ٹھڈھڑی

بھولا /بھولی

بھولڑا

بھولڑی

کالا /کالی

کالڑا

کالڑی

سانولا /سانولی

سانولڑا

سانولڑی

اوّلا

اوّلڑا

اوّلڑی

میلا /میلی

میلڑا

میلڑی

-2 ایجھیں اسم مصغر جہڑے اسماء یا صفات کنوں بطور مونث بݨائے ویندن:

نانواں /صفت

مونث اسم مصغر

نانواں /صفت

مونث اسم مصغر

نانواں /صفت

مونث اسم مصغر

امّاں

امڑی

دل

دلڑی

تتی

تتڑی

تسی

تسڑی

پکھی

پکھڑی

ڳنڈھ

ڳنڈھڑی

جند

جندڑی

ڄنگھ

ڄنگھڑی

کُتی

کُتڑی

سُتی

سُتڑی

دَم

دَمڑی

چَم

چَمڑی

-3 کجھ ایجھئیں نانویں یا صفات جئیں کنیں مذکر اسم مصغّر بݨائے ویندن:

نانواں /صفت

مذکراسم مصغر

نانواں /صفت

مذکراسم مصغر

نانواں /صفت

مذکراسم مصغر

پُنھل

پُنھلڑا

تھل

تھَلڑا

نِکا

نِکڑا

جِھکا

جِھکڑا

جَت

جَتڑا

بَر

بَرڑا

چھلاّ

چَھلڑا

بِکھا

بِکھڑا

ٹِکا

ٹِکڑا

-4 ایجھیںاسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آ ون٘ڄے تاں اوکوں ہٹا کرئیں باقی دے نال ’’و‘‘ کوں بطور لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغّر بݨ ویندے جیویں جو :

اسم صفت

اسم مصغر

اسم صفت

اسم مصغر

اسم صفت

اسم مصغر

سُکا

سُکو

لمبا

لمبو

سچا

سچو

کالا

کالو

پتلا

پتلو

کَوڑا

کَوڑو

ٹُھلا

ٹھلُو

بھڑا کا

بھڑاکو

مِٹھا

مِٹھویا مٹھل

-5 بعض اسماء یا اسمائے صفت دے اخیر ئِ چ ’’ٹا‘‘ یا ’’وٹا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغّر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

سِر

سِروٹا

ڄال

ڄلوٹا

سِلھ

سِلھوٹا

پڑوٹ

پروٹا

ٻوری  

ٻورٹا

کالا

کالٹا

-6 بعض اسماء یا اسمائے صفت دے اخیر ئِ چ ’’ک‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغّر بݨایا ون٘ڄ سڳدے  :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

ڈھول

ڈھولک

وِیلا

وِیلک

ݙل

ݙالک

لُولھ

لُولھک

پُھوت

پھوتک /پھتک

جالا

جالک

-7 بعض اسماء یا اسمائے صفت دے اخیر ئِ چ ’’ڑہ‘‘ یا ’’وڑہ‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو:  

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

بند

بندوڑہ /بندڑہ

جھل

جھلوڑہ

کھوتا

کھتوڑہ

ٻاتا

ٻتڑا یاٻبتوڑہ

جِھکا

جِھکڑا یا جھکوڑہ

وَل

وَلوڑہ

ٻال

بلوڑہ

پَھٹ

پھٹڑہ

پَٹ

پٹڑہ

جَھٹ

جھٹڑہ

پھیتا

پھِتوڑہ

بھَت

بھتڑا یا بھتوڑہ

-8 بعض اسماء یا اسمائے صفت دے اخیر ئِ چ ’’چی‘‘ یا ’’چہ‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے ۔ جیکر کہیں اسم دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آون٘ڄے تاں اوکوں حذف کر ݙتا ویندے جیویں جو :  

اسم صفت

اسم مصغر

اسم صفت

اسم مصغر

اسم صفت

اسم مصغر

باغ

بغوچہ/بغوچی

سُکا

سکچہ /سکچی

مَہرا

مہرچہ

ݙندالی

ݙاندالچہ /ݙندالچی

مَندھرا

مندھرچہ /  مندھرچی

کھٻڑ

کھٻڑچہ /کھٻڑچی

-9 بعض اسماء یا اسمائے صفت دے اخیر ء ِچ آوݨ آلا ’’الف‘‘ حذف کرکے باقی نال مذکر کیتے ’’کا‘‘ تے مونث کیتے ’’کی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :  

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

وَہڑا

وہڑکا/وہڑکی

سوہݨا

سوہݨکا /سوہݨکی

وݙا

وݙکا/وݙکی

ڈھول

ڈھولکا/ڈھولکی

تھال

تھالکا/تھالکی

ٻال

ٻالکا/ٻالکی

ڄالا

ڄالکا

چھالا

چھالکا

ہوڑا

ہوڑکا/ہوڑکی

-10 بعض اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ی‘‘ آون٘ڄے تے اینہہ کنوں پہلوں ’’ڈ‘‘ ہووے تاں الف یا ی کوں حذف کرکے باقی نال مذکر کیتے ’’ڑا‘‘ تے مونث کیتے ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

ٻوݙا /ٻوݙی

ٻوݙڑا/ٻوݙڑی

توݙا/توݙی

توݙڑا/توݙڑی

ݙوݙا/ݙوݙی

ݙوݙڑا/ݙوݙڑی

کوݙی

کوݙڑی

روݙا/روݙی

روݙڑا/روݙڑی

جیݙا /جیݙی

جیݙڑا/جیݙڑی

چوݙی

چوݙڑی

لوݙا/لوݙی

لوݙڑا/لوݙڑی

ایݙا /ایݙی

ایݙڑا/ایݙڑی

-11 بعض اسماء یا اسمائے صفات جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ی‘‘ آون٘ڄے تے انھیں کنوں پہلوں ’’ل‘‘ ہووے تاں وت ’’الف‘‘ یا ’’ی‘‘ کوں حذف کرکے باقی نال مذکر کیتے ’’ڑا‘‘ تے مونث کیتے ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ لا ݙیوݨ نال اسم مصغربݨایا ویندے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

تالا

تالڑا

جالا

جالڑا/جالڑی

چھالا

چھالڑا/چھالڑی

کالا/کالی

کالڑا/کالڑی

لالی

لالڑی

والا/والی

والڑا/والڑی

تھالی

تھالڑی

کھالا

کھالڑا

پالا

پالڑا

ڄالا /ڄالی

ڄالڑا / ڄالڑی

چالا

چالڑا

ڳالھا /ڳالھی

ڳالھڑا /ڳالھڑی

-12 ایجھئیں اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’یلا‘‘ یا ’’یلی‘‘ ہووے تاں وت اخیرلے ’’الف‘‘ یا ’’ی‘‘  کوں حذف کرکے باقی نال ’’ڑا‘‘ یا ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغربݨایا ویندے جیویں جو:  

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

ٻیلا

ٻیلڑا

پیلا/پیلی

پیلڑا/پیلڑی

تھیلا /تھیلی

تھیلڑا/تھیلڑی

ٹھیلا

ٹھیلڑا

دھیلا

دھیلڑا

ݙیلھا

ݙیلھڑا

ریلا

ریلڑا

لیلا /لیلی

لیلڑا /لیلڑی

میلا /میلی

میلڑا /میلڑی

سیلھی

سیلھڑی

نیلا /نیلی

نیلڑا/نیلڑی

ویلھا

ویلھڑا

-13 ایجھئیں اسما یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ی‘‘ ہووے تے انھیں کنوں پہلوں ’’مشدّد’’ ل‘‘ آ ون٘ڄے تاں وت الف یا ی کوں حذف کرکے باقی نال ’’ڑا‘‘ یا ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨایا ویندے جیویں جو :  

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

بھَلاّ/بھَلّی

بھَلڑا /بھَلڑی

َپلاّ/پَلّی

پَلڑاپَلڑی

پھَلّی

پھَلڑی

تھَلاّ /تھلّی

تھَلڑا /تھَلڑی

پُھلا

پھُلڑا

ٹھُلھا/ٹھُلھی

ٹھُلھڑا/ُٹھلھڑی

چَلھّا

چلھڑا

ڈھّلا /ڈھلی

ڈھلڑا/ڈھلڑی

کلّھا /کلّھی

کلّھڑا/کلّھڑی

لَلّا/لَلی

لَلڑا/لَلڑی

چَھلاّ

چھلڑا

ٻلّھا

ٻلھڑا

14 ۔ ایجھئیں اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’یرا‘‘ آون٘ڄے تاں وت ’’یرا‘‘ دے الف کوں حذف کرکے باقی نال ’’ڑا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھݨ نال اسم مصغر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اَیرا

ایرڑا

ٻیرا

ٻیرڑا

پھیر ا

پھیرڑا

زیرا

زیرڑا

ڳیرا

ڳیرڑا

لیرا

لیرڑا

-15 ایجھئیں اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیرء ِچ ’’ورا‘‘ آون٘ڄے تاں وت ’’ورا‘‘ دے الف کوں حذف کرکے باقی نال ’’ڑا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغّر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اُورا

اورڑا

بُھورا

بھُورڑا

جھورا

جھورڑا

ڈورا

ڈورڑا

کورا

کورڑا

ڳورا

ڳورڑا

16۔ ایجھیں اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر اِ چ ’’وری‘‘ آون٘ڄے تاں وت ’’وری‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں حذف کرکے باقی نال ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغربݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

ٻوری

ٻورڑی

بُھوری

بھورڑی

پُوری

پورڑی

ڈھوری

ڈھورڑی

ݙوری

ݙورڑی

کوری

کورڑی

-17 ایجھئیں اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ل‘‘ یا ’’ لھ‘‘ آون٘ڄے تاں وت انھیں دے اڳوں ’’ڑا‘‘ یا ’’ڑی‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغربݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویںجو:

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

پُھل

پُھلڑا

تَل

تَلڑا

تَھل

تھلڑا

جھَل

جھَلڑی

چھَل

چھِلڑی

دِل

دلڑی

سِلھ

سلھڑی

کِھل

کھِلڑی

گھِل

گھلڑی

-18 بعض سرائیکی مصادر دے ’’مصدری مادہ‘‘ یعنی ’’فعل امر‘‘ دے بعد ’’اوڑا‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨ ویندے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

بھُلݨ

بھلاوڑا

پَلݨ

پلاوڑا

پھُلݨ

پھُلاوڑا

رُسݨ

رُساوڑا

وَلݨ

وَلاوڑا

رُلݨ

رُلاوڑا

ڳلݨ

ڳلاوڑا

لِکھݨ

لکھاوڑا

نَسݨ

نساوڑا

-19 بعض اسماء یا اسمائے صفت کنوں بے قاعدہ بݨݨ آلے اسمائے مصغّر۔

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

سُکا

سکٹو /سُکٹا

موٹا

موٹو

لٹور

لٹوری

ٹٹور

ٹٹوری

مندھرا

مندھرٹا

مُناں

منوں

پنُوں

پنھل

کنِل

کنوں

بنرا

بنّاں

ڈھولا

ڈھولݨ

ڳٹکا

ڳٹکو

عاشق

عاشقو

آلسی

السوڑ

امب

امبلی

پاڳل

پڳلا

-20 سرائیکی زبان دے اکثر اسماء مونث جنھیں دے اخیر ء ِ چ ’’ی‘‘ آندی اے اسمائے مصغر شمار کیتے ویندن جیویںجو:

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغر

ݙبہ

ݙبی

ٹٻہ

ٹٻی

بٹھہ

بٹھی

پیالہ

پیالی

چولا

چولی

چھٻا

چھٻی

سوٹا

سوٹی

ݙولا

ݙولی

کوٹھا

کوٹھی

لوٹا

لوٹی

کٹورا

کٹوری

منگر

منگری

-21 بعض اسماء یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’الف‘‘ آندے تاں وت اونہہ ’’الف‘‘ کوں حذف کرکے باقی دے نال مذکر کیتے ’’یرا‘‘ تے مونث کیتے ’’یری‘‘ دالاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مصغر بݨ ویندے جیکر کہیں اسم یا اسم صفت دے اخیرلے ’’الف‘‘ کنوں علاوہ درمیان ء ِ چ کوئی حرف علت (ا،و،ی) آون٘ڄے تاں او وی حذف کر ݙتا ویندے جیویں جو :

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اسم یا اسم صفت

اسم مصغّر

اوکھا

اُکھیرا/اکھیری

بَھلا

بھَلیرا/بھَلیری

پھِکّا

پھِکیرا/پھِکیری

تِکھا

تکھیرا/تکھیری

تھولا

تھُلیرا/تھلیری

ٹُھلا

ٹھُلیرا/ٹھُلیری

پَکا

پکیرا/پکیری

جِھکا

جھکیرا/جھکیری

چھوٹا

چھٹیرا/چھٹیری

دَڈا

دَڈیرا/دڈیری

لٹُو

لُٹیرا/لٹیری

لوا

لویرا/لویری

مَٹھا

مَٹھیرا/مٹھیری

موٹا

مُٹیرا/مٹیری

وَدھ

ودھیرا/ودھیری

ب ۔اسم تکبیر یا مکبّر:

اسم مکّبر دی تعریف:تصغیر دی ضد تکبیر ء ِ ۔ تکبیر دا لوظی معنی ء ِ ’’وݙا کرݨ‘‘ یا ’’وݙاتھیوݨ‘‘ یا ’’وݙا بݨاوݨ ‘‘  ۔لہٰذا او اسم جو کہیں اسم دی وݙائی بیان کرے یا کہیںاسم دی اصلی شکل کنوں وݙائی دا اظہار تھیوے یا اوندے وچ وݙائی دے معنی پاتے ون٘ڄݨ اسم تکبیر یا اسم مکبر اکھیندے ۔ جیویں جوڳنڈھ کنوں ڳنڈھڑ، ٹھیکری کنوں ٹھیکر مندھاݨی کنوں مندھاݨ ، ݙولی کنوں ݙول ، کنالی کنوں کنال وغیرہ وغیرہ

اسم مکبّربݨاوݨ دے قاعدے :

-1 کہیں وی مونث اسم دی اخیرلی ’’ی‘‘ کوں حذف کرݙتا ون٘ڄے تاں باقی اسم مکبر بچ ویندے ݙوجھے لوظیں ء ِ چ کہیں وی اسم دا صیغہ مذکر بطور اسم مکبّر استعمال تھیندے جیویں جو :  

اسم مونث

اسم مکبر

اسم مونث

اسم مکبر

اسم مونث

اسم مکبر

ٻوٹی

ٻوٹ

تھالی  

تھال

ݙولی

ݙول

پہاڑی

پہاڑ

تھڳڑی

تھڳڑ

ٹَٻری

ٹٻر

ٹوپی

ٹوپ

چھپری

چھپر

راگݨی

راڳ

ڈھینگری

ڈھینگر

طاقی

طاق

کُنالی

کنال

-2 بعض اسمائے مونث دے اخیر ء ِ چ آوݨ آلی ’’ی‘‘ کوں ’’الف‘‘ نال بدل کرئیں بݨݨ آلا اسم مذکر اسم مکبر دے طور تے استعمال تھیندے جیویں جو :   

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

ٹوکری

ٹوکرا

ݙوݙی

ݙوݙا

کٹوری

کٹورا

کہاڑی

کہاڑا

مولھی

مولھا

ٻانھی

ٻانھا

ٻڈھی

ٻڈھا

تَݙی

تَݙا

تِݙی

تِݙا

چَلھی

چَلھا

ٻکری

ٻکرا

چیڑی

چیڑا

-3 بعض اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ڑی‘‘ آندے تاں وت ’’ڑی‘‘ دی اخیرلی ’’ی‘‘ کوں حذف کرݙتا ون٘ڄے تاں باقی اسم مکبر بچ ویندے جیویں جو :  

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اَڳاڑی

اڳاڑ

ٻڈھڑی

ٻڈھڑ

ٻٹِوڑی

ٻٹوڑ

ٻناڑی

ٻناڑ

بھُڳڑی

بھُڳڑ

ٻتَڑی

ٻتڑ

ترڳڑی

ترڳڑ

ترنگڑی

ترنگڑ

تھِڳڑی

تھڳڑ

جھڑی

جھڑ

پھپھڑی

پھپھڑ

پلوڑی

پلوڑ

-4 بعض اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِ چ ’’ڑی‘‘ آندے تاں وت ’’ڑی‘‘ دی ’’ی‘‘ کوں ’’الف‘‘ نال بدل ݙتا ون٘ڄے تاں اسم مکبّر حاصل تھیندے جیویں جو :  

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

ٻیڑی

ٻیڑا

ٻڈھڑی

ٻڈھڑا

تَھڑی

تَھڑا

دَڑی

دَڑا

دیگڑی

دیگڑا

دَھڑی

دھڑا

رِہڑی

رہڑا

کُوکڑی

کُوکڑا

لَڑی

لڑا

-5 بعض اسمائے مونث یا مذکر نال ’’ڑ‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مکبر بݨایا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو :  

اسم مونث

اسم مکبر

اسم مونث

اسم مکبر

اسم مونث

اسم مکبر

بگ

بگڑ

بھِلھ

بھِلھڑ

ٻوتھ

ٻوتھڑ

پڳ

پڳڑ

پَنڈ

پنڈڑ

تھَپ

تھَپڑ

جَھت

جھتڑ

جھَل

جھلڑ

چھل

چھلڑ

دَن

دَنڑ

لَپ

لپڑ

گلَٖھ

گلھڑ

-6 بعض اسمائے مونث /مذکر دے اخیرٔ ِچ ’’اڑ‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مکبّر بݨ ویندے جیکراسماء دے وچکار یا اخیر ء ِچ کوئی حرف علّت (ا،و،ی) آونجے تاں وت اوکوں حذف کر ݙتا ویندے جیویں جو :

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

ٻوتھی

ٻتھاڑ

اُچ

اُچاڑ

پہاڑی

پہاڑ

ٻنی

ٻناڑ

جھِک

جھِکاڑ

کھاکھ

کھکھاڑ

-7 بعض اسمائے مونث /مذکر جنھیںدے اخیر اِ چ ’’الف‘‘ آون٘ڄے تاں وت اونہہ ’’الف‘‘ کو حذف کرݨ سیتی اسم مکبر بݨ ویندے جیویں جو :

اسم مونث

اسم مکبر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

ٻکوٹا

ٻکوٹ

تِلولا

تلول

چَموٹا

چموٹ

چَپوٹا

چپوٹ

جھمبوٹا

جھمبوٹ

جھولا

جھول

ݙولا

ݙول

ڈھولا

ڈھول

سلھوٹا

سلھوٹ

غلولا

غلول

منجھولا

منجھول

پڑوٹا

پڑوٹ

-8 بعض اسمائے مونث /مذکر جنھیں دے اخیر ء ِ چ ’’ی‘‘ آندی ء ِ، تاں وت ’’ی‘‘ کوں حذف کر ݙتا ون٘ڄے تاں باقی اسم مکبر بچ ویندے تے بعض اسماء دی ’’ی‘‘ حذف کرݨ دے بعد باقی نال ’’اݨ‘‘ دا ودھارا کیتا ویندے جیویں

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

مندھاݨی

مندھاݨ

پراݨی

پراݨ

کھنبھاݨی

کھنبھاݨ

رَچھی

رچھاݨ

کَھݙی

کھݙاݨ

ٹِٻی

ٹٻاݨ

َمݙی

مڈاݨ

تھوبی

تھُباݨ

اَݙی

اݙاݨ

ݙپھی

ݙپھاݨ

واہی

وہاݨ

لَݙی

لݙاݨ

-9 بعض اسمائے مونث / مذکر جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ی‘‘ آندی ئِ ، تاں وت ’’ی‘‘ کوں حذف کرکے باقی نال ’’اں‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مکبر بݨ ویندے جیویں جو :

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

ٻنی

ٻناں

پِنی

پِناں

ݙنی

ݙناں

کُنی

کناں

مُنی

مناں

مَنھی

منھاں

-10 بعض اسمائے فارسی نال ’’شاہ‘‘ یا ’’شہ‘‘ دا سابقہ ڳنڈھ ݙیوݨ نال اسم مکبر بݨ ویندے جیویں جو:

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

اسم مونث

اسم مکبّر

باز

شاہباز

کار

شاہکار

راہ

شاہراہ

سوار

شہ سوار

شاہ

شہنشاہ

خرچ

شہ خرچ

پر

شہپر

رڳ

شہ رڳ

توت

شہتوت

تیر

شہتیر

زور

شہزور

-11 بعض اسمائے مونث / مذکر کنوں بے قاعدہ بݨݨ آلے اسم مکبر جیویں جو :

اسم مونث /مذکر

اسم مکبّر

اسم مونث / مذکر

اسم مکبّر

اسم مونث / مذکر

اسم مکبّر

بھنگی

بھَنگڑ

کھُتھڑا

کھتھڑ

ڈِھلا

ڈِھلُڑ

ٹُھلا

ٹھُلڑ

کلھوٹی

کلھوٹ

چِھلوٹا

چھلوٹ

گھنگھوٹی

گھنگھوٹ

پچھڑوٹی

پچھڑوٹ

مندھرا

مندھروٹ

ڳبھرو

ڳبھراٹ

کھنبھ

کھنبھلاٹ

ڄال

ڄلوٹ

-12بعض اسماء جہڑے جو اسم مکبر دے طور تے استعمال کیتے ویندن ۔آڑنگ، آکڑا،اَجڑ، آنھِل ، اندھیج، اڑانگھا ، اوجھ ، الوچ، اُک، اُلیل، انگرکھا، اُلاڑ، آنڈ، اُچاڑ، بٹھ، بوخر، بغلول، بھِلھ، بھینگ‘ ٻسکار،ٻلیم،ٻکھڑ، ٻانڈ، ٻانبھن، ٻاگھڑ ٻلا‘ٻڑکار، ٻکاٹ، ٻڑک، ٻڑھا، ٻسک، ٻگھیلا، ٻلانگ، ٻلیدھ، ٻوک، بھِکل، بھَنبھ، ٻدھاݨ، بھَبھوت، ٻٹََھل ،ٻگھ، ٻبھا، پمَݨ ، پَدھر، پھانگ، پھَݙا، پھلپھوٹ، پھُمݨ ، پھِٻر، تاخوں ، تاوڑی ، تراٹ، تراکڑ، ترڳڑ، ترنگڑ، تڑپھا، تغار، َتلونگ، تلھٹ، تنچھَڑ،تَنوݨ ،تاچھڑ، تنَھر، تھَنبھ، تھَٻا، ٹِڳ، ڈِھڳ،ٹِل، ِٹھٹھ، جمبیل ، جھنگ، جلال، جھپال، جھرونبھا، جھَجھر، جپَھا، چَکل، چِنگھاٹ، چخا، چکبھیڑ، چَکّل، چبِھڑ، چیتھڑ، ِجھرڑاٹ، خپڑ، چِکاٹ، دَھچر، دَرمڑ، دُناڑ، دیہہ، دُپھ، دھانک، دُھڑا، ݙندال، ݙھینگر، ݙاکݨی، ݙاٻݨ ، ݙنبھرا، ݙنبھ، راخس، رغیلا، ریپھڑ، رَچھ، رڑاٹ، زیپڑا، زَلّل، زنبوٹا، زُنبہ، سرانہہ، سندھاݨ، شاغلا، شَپڑ، سانڈھ، طبل، غربان، غرش، غروال، کڄڑ، کرنگھا، کوتھ، کھانبھا، کٻاڑ، کوڑھ، کھَنبھ، کھَݙ، کھپارا، کھول، کھلول،کَھنگر، گھاݨ گوگڑ، گھاگھر، گھاگھ، گھُرکاٹ،گُراڑا، گھرڑا، گھٻکار، گھمساݨ،ڳتھل، ڳلڑھ، ڳپل، ڳلَتھّا، ڳوسوں ، ڳپاٹ، گھانگھا، ڳلھوڑ، لٹھ، لیچڑ، لَچھّا، لوتھ، لُمب، لانگھا، مِہاڳ، میڑھ، مُول، مَم، ممَݨ، مڳتر، مسواݨ، مستوکڑ، مَچھّڈ، مکھڈ، متھنجݨ، ملپھ، مگر مچھ، مڑیچا، مݙیہہ، مریہہ، مَچ، مجھنگ، مچھیل، مَنگھ، وَڳ، وݙاݨ ، ولھر، وکھر، واچھڑ۔

ج ____اسم ظرف:

اسم ظرف دی تعریف : ظرف دا لغوی معنی اے (i) تھاں ، بھانڈا، برتن ، (ii)گنجائش، حوصلہ ، بردباری، (iii)صرف تے نَحو دی اصطلاح اِ چ اسم ظرف، اسم ذات دی ہک ایجھیں قسم ء ِ جہڑی جو جاء یا وقت دے معنی تے دلالت کریندی ء ِ مثال دے طور تے جھر ، جھنگی ، مسیت ، ٹٻہ ، سکول ، فجر ، نماشاں ، ݙینہہ، رات ہفتہ ، مہینہ ، سال وغیرہ ۔

اسم ظرف کوں سمجھݨ تے سن٘ڄاݨݨ کیتے کجھ جملے مثال دے طور تے پیش کیتے ویندن۔

جملہ

سوال

جواب

-1اسلم ہݨیں ہݨیں ویندا پئے ۔

کݙاں؟

ہݨیںہݨیں (وقت)

-2احمد اندرو وڑ ڳئے۔

کتھاں ؟

اندرو (جاء)

-3ٻال ہولئیں ہولئیں ٹردا ودے۔

کیویں ؟

ہولئیں ہولئیں (انداز ، طور، ریت)

-4اصغرٻہوں بھڄئے۔

کتنا؟

ٻہوں (قدر یا مقدار)

-5کجھ وی تاں نوھی سوچا۔

اقرار یا انکار؟

نوھی سوچا (انکاری انداز)

-6اکبر بالکل تِکھّا لکھدے۔

کیجھاں؟

بالکل تِکھّا (صفت)

-7تئیں وݙا چنڳا ںکم کیتے۔

کیجھاں

چنڳاں (صفت)

-8  توں ٻہوں تِکھّا لکھدیں۔

کیجھاں

ٻہوں تکھا( صفت)

پہلے ، ݙوجھے ، تریجھے تے چوتھے جملے ء ِچ ہݨیں ہݨیں ، اندرو،ٻہوں تے ہولئیں ہولئیں جھئیں لوظ افعال ون٘ڄݨ ، وڑݨ ، ٹرݨ تے بھڄݨ کنوں پہلوں آئین۔ اے لوظ فعل دی حقیقت کوں ودھیک نشابر کریندن۔ لہٰذا جہڑے لوظ فعل کنوں پہلوں آکرئیں اوندی حقیقت کوں ودھیک نشابرکَرِن ’’ظرف‘‘ اکھیندن۔ پنجویں جملے دا انداز انکاری ء ِ یعنی فعل سوچݨ کنوں پہلوں لوظ ’’نوھی‘‘ انکار دے طور تے استعمال تھئے ۔ جݙاں جو چھیویں جملے ء ِ چ فعل لکھݨ دی صفت ’’بالکل تکھا‘‘ بیان کیتی ڳئی ستویں جملے ء ِ چ چنگاں کنوں پہلوں آوݨ آلی صفت ’’وݙا‘‘ تے اٹھویں جملے ء ِچ تکھا کنوں پہلوں آوݨ آلی صفت ٻہوں ’’چنڳاں تے تکھا دی حقیقت کوںودھیک نشابر کریندی ء ِ۔ لہٰذا چنڳاں کنوں پہلوں آوݨ آلی صفت وݙا تے تکھا کنوں پہلوں آوݨ آلی صفت ٻہوں اسم ظرف آکھیسی۔ ایویں ای چھیویں جملے ء ِچ تکھا کنوں پہلوں بالکل دا ودھارا کیتا ڳئے لہٰذا بالکل وی اسم ظرف آکھیسی۔

مکدی ڳالھ اُتے پیش کیتیں ڳئیں مثالیں دی بنیاد تے ’’اسم ظرف‘‘ دی تعریف کجھ ایں وی کیتی ون٘ڄ سڳدی ء ِ جو ’’اسم ظرف‘‘ او لوظ ہوندے جئیں وچوں وقت، جاء ریت ( طور ، طریقہ ، انداز، قاعدہ ، قانون ، تمیز، تجویز، تدبیر) ، قدر (مقدار، قیمت ، بھا، ڳݨ، جوہر، رتبہ، درجہ ، لحاظ) ، انداز تے اقرار یا انکار دا معنی نکلے اسم ظرف اکھیندے ۔ ݙوجھے لوظیں ء ِچ او اسم جیندا کہیں جملے  فعل، صفت یا کہیں ٻئے ظرف نال تعلق (ڳانڈھا) ہووے اسم ظرف ڳݨیا ویندے ۔ مزید وضاحت کیتے اتھاں مزید مثالاں پیش کیتیاں ویندئین۔

-1 سرائیکی زبان ء ِ چ بعض صفتیں دے لوظ اسم ظرف دے طور تے ورتئے ویندن۔ خاص کر اونہہ حالت ء ِ چ جݙاں جو انھیں دا تعلق اسم یا ضمیر کنوں سوا کہیں ٻئے لوظ نال ہووے ۔ جیویں جو ’’اسلم تکھا ٹردے یا چھوٹے ٻال ٻہوں روندن ‘‘ وچ تکھا تے ٻہوں دراصل اسم صفت دے لوظ ہن پر اتھاں ’’ظرف‘‘ دی صورت ء ِ چ استعمال تھین جنھیں دا ڳانڈھا افعال ٹرن تے رووݨ نال ء ِ۔

-2 بعض اسم جہڑے جو فاعلی یا عام صورت ء ِچ ہوندن بذات خود ’’ظرف‘‘ دا کم ݙیندن جیویں جو ’’رات چندر گرہن تھیئِ۔ ہک پاسے تھی ٻہہ‘‘ انھیںجملئیں ء ِچ رات تے ’’ہک پاسے‘‘ توڑے جو اسم ہن تے اے اسم فاعلی صورت ء ِچ ورتئے ڳئین پر اتھاں اے افعال تھیوݨ تے ٻہوں نال ڳانڈھے دی وجہ کنوں ’’ظرف‘‘ دے طور تے استعمال تھین۔

اسم ظرف دیاں صورتاں : اتھاں کجھ اسمیں دیاں ایجھاں صورتاں بیان کیتیاں ویندئین جہڑیاں جو ’’اسم ظرف‘‘ دے طور تے استعمال تھیندیاں رہندئین۔

-1ایجھئیں اسم جہڑے جو بنیادی طور تے ظرف کیتے استعمال کیتے ویندن:ہَت =(بے انداز، بے انتہا، ٻہوں زیادہ، حدکنوں ودھیک وغیرہ وغیرہ)،اِتھ =(اتھاں ، اینہہ جاء تے ، سولا، ایہہ) ،اُتھ =(اتھاں ، پرے ، اونہہ جا تے) ،اُتے یا اتیں ، اتو، اتاں ، اتے اتے (ٻہوں اتے، ولا ولا ، ساندھوڑاندھ، لڳ ولڳ، ذری ذری، ہک سرئو، پکو پک، سلسلہ وار، ہک ٻئے دے اڳوں پچھوں ، ہمیشاں ، روز روز، روز ݙہاڑی)،اڄاں =(ہݨ تئیں، اڄ تئیں، اڄواڄ، اینہہ وقت تئیں، اڄݨ، اڄݨ تئیں ،اڄݨ توݨیں) ،کلھ = (گذرئیل ݙینہہ) ، کلتھوں =(ݙو ݙینہہ پہلوں)، اڑتھوں =(ترے ݙینہہ پہلوں) ، پڑتھوں =(چار ݙینہہ پہلوں)،ٻس (خاتمہ، کافی ، فقط، ٻہوں)،ٻہوں =(ٻہوں شئے، ٻہوں مُد، ٻہوں چنڳاں، ٻہوں کجھ ،ٻہوں سارا، بالکل ، نہایت) ،ترُت = (جلدی ، جھٹ پٹ، یکدم ، ٹھہ پھہ، اینہہ ویلھے، فوراً، ݙوٹوک، تُرکی بہ ترکی) ،سچی =( سچی مچی، سچ پچ ، یقیناً ، پک)،جݙاں= (جئیںوقت، جئیں ویلھے، جݙوں ، جݙاں تݙاں)،جے کݙہیں =(جے کر، مبادا، شاید)،جیویں =(وانگوں، وانگر، وانگیں، ایویں تیوں ، جیویں تاں، سمجھ تاں، گویا) ،جھٹ پٹ =(جلدی ، فوراً) ،جہڑا ، جہڑی، جہڑے ، جہڑیاں =(جو، وانگیں، جنھاں جِنھاں تنِھاں، کیویں ای) ،جتھاں تتھاں =(جہڑی جا تے ، جہڑے پاسے )،مسیں مسیں =(مشکل نال ، اڄاں، فقط ، تھوڑا تھوڑا‘ وِرلے ، وِرلے ، کݙہیں کݙہیں، خدا خدا کرکے)،نت (مسلسل، ہمیشاں ، ڳنڈھئیل ، ہک ٻئے دے اڳوں پچھوں، واری واری ، سدا ،مدام، دائم، ہرہمیش، ساندھوڑاندھ، جاوداں، ہر ویلھے)،اَنت =(آخر کار، اخیر، اوڑک، قصہ کوتاہ، پچھاڑی، انجام کار، انتہاء)،ہݨیں تئیں =  (اینہہ وقت، جلدی، تازہ، ہݨیں ہݨ، ہݨیںلا)،ہرو بھرو =(خواہ مخواہ، فی الفور، بناں سبب، ہݨیں جھئیں، بے وجہ، اڄائی، مفت، خالی خولی) ،ہُݨ= (اینہہ گھڑی، اینہہ ویلھے ، فوراً ، جلدی) ،ہک واری =(ہک دفعہ ، ہک پھیرے ، ہک چکر ، ہک وار، ہک مرتبہ، کݙہیں، کݙہیں وی) ،کیوں =(کہڑے سبب، کہیں کیتے ، کہیں واسطے)۔

-2کجھ صفتاں جہڑیاں جو ظرف دے طور تے استعمال تھیندئین:

اچن چیتی (بے خبری ء ِچ ، اچانک، ناگہاں، اتفاقاً، اچل چیت، اچاچیتی، یکدم ابڑغُت)،اݙو =(نزدیک، قریب، کولھو)،اُݙو=( پریں ، دور)،اونہوں =(انکار دا لوظ، منع کرݨ دا انداز) ، آں ہاں)،اویل سویل =(اڳیں پچھیں، دیر نال یا وقت کنوں اگیں)،تھولا =(تھوڑا ، ذری جتنا، ٻہوں گھٹ)،ݙاڈھا =(زورآور، مضبوط، قابو، پختہ، پوختہ، پکا، سخت، رُکھّا ، جابر، ظالم، تکھا، تیز، ٻہوں زیادہ، وزبر، بے حد، بالکل، اوکھا)،سودھا =(راست باز، صاف دل، کھرا، سچا)،ہُرڑا (چست، چالاک، چوبند)،سوایا =(ودھیک ، کجھ زیادہ) ۔

-3کجھ ایجھئیں صفات جنھیںکنوں وقت یا جاء دے معنی نکلݨ تے جنھیںدے اخیرئِ چ الف ، وائو، اں یا ی ہووے۔ اڳو یا اڳوں، اڳاں، اڳونہاں، اڳونہی، اڳونہے، اڳانہاں، پچھو، پچھوں، پچھاں، پچھانہاں، پچھونہاں، پچھونہی، پچھونہے ، پچھلا، پچھلی ، پچھلے ، پچھلیاں، اڳیرے ، اڳیرا، اڳیری ، اڳیریاں، پرو، پرھاں، پرھوں، پرھیں، پرونہاں، پرونہی، پرونہے، پروبھرا، پروبھری، پروبھرے ، پروبھریاں، اݙو، ایݙو، ایݙے ، اُݙو، اوݙو، اوݙے، اتو، اتوں، اتے ، اتاں، اتلا، اتلے، اتلی ، اتلیاں، ہیٹھو، ہیٹھوں، ہیٹھاں، ہٹھیلا، ہیٹھلی ،ہیٹھلے ، ہیٹھلیاں، وچو، وچوں، وچالے ، وچانگے ، وچاں، وچلا، وچلی ، وچلے ، وچلیاں، اندرو، آندری، اندروں، اندرلا، اندرلی ، اندرلے ، اندرلیاں، ٻہرو، ٻہری ، ٻہروں، ٻہرلا، ٻہرلی،ٻہرلے ، ٻہرلیاں، پروں، پرلا، پرلے ، پرلیاں، پرلی، دلوں، دل نال، دل ء ِچ وغیرہ وغیرہ ۔

-4بعض صفتاں جنھیںدے اخیرء ِچ ’’الف‘‘ آندے جے کر اونہہ اخیرلے الف کوں ’’ئیں‘‘ نال بدل ݙتا ون٘ڄے تاں وت اوظرف بݨ ویندے جیویں جو :

صفت

ظرف

صفت

ظرف

صفت

ظرف

چنڳا

چنڳئیں

مندا

مندئیں

وݙا

وݙئیں

مَٹھا

مٹَھئیں

تِکھا

تِکھئیں

سُتا

سُتئیں

ٻیٹھا

بیٹھئیں

روندا

روندئیں

پوندا

پوندئیں

-5 ضمیری بنیادیں کنوں بݨݨ آلے اسمائے ظرف:

الف۔ضمیر ایہہ:

ظرف مکاں: اتھ، اتھاں ، اتھوں اتھئیِں، اتھاہوں، اتھاہیں، اتھاہو، اتھائیں۔

ظرف زماں: اے تئیں ، اے توݨیں، اتنے وقت تیئں اتنی دیر تئیں، اتنی حد تئیں۔

ظرف تمیز یا ریت: ایں ، اینویں، ایجھئیاں، ایجھئی، ایجھئیں، ایجھی ، ایجھاں، ایجھیں، اینہہ جھئیاں، اینہہ جھئی، اینہہ جھئیں،

ایندی ، ایندے، ایندیاں ، ایندا۔

ظرف مقداری:  ایݙا، ایݙی، ایݙے ، ایݙیاں، اتنا، اتنی ، اتنے ، اتنیاں ،اُتلا، اُتلی ، اُتلے ، اُتلیاںیا اوتلا ،اوتلی ،اوتلے ،اوتلیاں

سمتی ظرف: ایݙو، ایݙے ، ایݙہاں، اݙاہو، اݙاہوں، اݙاہیں، اݙاہاں، اݙہوں، اݙہئیں۔

ب۔ضمیر ’’او‘‘:

ظرف مکاں: اُتھ، اُتھاں، اتھوں، اتھئیں، اتھئوں، اتھاہوں، اتھاہیں، اتھاہو، اتھائیں۔

ظرف زماں: اوتئیں (اتنے وقت تئیں ، اتنی دیر تئیں، اتنی حد تئیں) ، اوتوݨیں۔

ظرف تمیز یا ریت: اوں، اونویں، اوجھئیں، او جھئیاں، اوجھیہاں، اوجھئیں، اوں جھئیں، اوجیہی، اوجیہیں، اوجھاں، اوندا، اوندی‘

اوندے ، اوندیاں۔

ظرف مقداری: اُوݙا، اُوݙے، اوݙی، اوݙیاں۔ اُݙے،اُݙانہہ۔،اُݙاہو،اُݙاہوں،اُݙانہیں ،اُݙانہاں

سمتی ظرف: اݙو، اݙے ، اݙانہہ ، اݙاہو، اݙاہوں،اُݙانہیں ،اُݙانہاں، اݙہوں، اݙہیں۔

ج۔ضمیر ’’جو‘‘

ظرف مکاں: جتھ، جتھاں، جتھو، جتھوں۔

ظرف زماں: جَݙ، جَݙاں، جݙوں(جتنی دیر تئیں، جتنے وقت تئیںِ، جتنی حد تئیں)

ظرف تمیز یا ریت: جیویں ، جیجھیں،جیجھئیں، جیجھاں، جیجھئیاں، جیجھی، جیجھیاں، جہڑا، جہڑی ، جہڑے ، جہڑیاں، جیندا، جیندی ،

جیندے ، جیندیاں۔

ظرف مقداری: جتنا ، جتنی ،جتنے ، جتنیاں ، جتی، جتیاں، جتے ، جتلا، جتلی ، جتلے ، جتلیاں، جیݙے، جیݙی ، جیݙیاں، جیݙا۔

سمتی ظرف: جݙو، جݙے ، جیݙو، جیݙے ،جیݙانہہ، جیݙوں۔

د۔ضمیر ’’توں‘‘

ظرف مکاں:   تتھاں، تتھوں

ظرف زماں: تݙاں ،تݙہیں، تݙہوں،تݙانہاں، تستائیں، تستوݨیں۔

ظرف تمیز یا ریت: تیویں، تیݙا، تیݙی، تیݙے، تیݙیاں۔

ظرف مقداری: تئیں جیݙا، تساں جیݙا۔

سمتی ظرف: تیݙو، تہاݙو، تیݙوں، تساں ݙوں، تئیں ݙوں۔

ر۔ضمیر ’’کئی‘‘

ظرف مکاں: کتھ، کتھاں، کتھائیِں، کتھاہیں، کتھئوں، کتھاہوں، کتھوں۔

ظرف زماں: کݙاں، کݙوں، کݙیں، کݙانہہ، کݙاہیں، کݙانہاں۔

ظرف تمیز یا ریت: کَیں، کہیں، کینہاں، کینہی، کینہے، کیجھاں ، کیجھی، کیجھے، کیجھئیاں، کیجھئیں، کیجھئیے، کیندا، کیندی ، کیندے ،

کیندیاں، کہڑا، کہڑی، کہڑے ، کہڑیاں۔

ظرف مقداری: کتنا، کتنی ، کتنے ، کتنیاں، کتلا، کتلی ، کتلے ، کتلیاں، کیݙا، کیݙی، کیݙے ، کیݙیاں۔

سمتی ظرف: کݙو، کݙے ، کݙہیں، کیݙو، کیݙے، کنتیں۔

-6کجھ اسم ظرف زماں جنھیں نال ودھیک سابقے یا لاحقے ڳنڈھ کرئیں مرکب اسم زماں بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔

الف۔سابقہ جے : جے تئیں، جے توݨیں، جے کݙاہیں، جے کݙہئیں، جے تیکر۔

ب۔سابقہ جݙاں: جݙاں تئیں، جݙاں توݨیں، جݙاں تیکر۔

ج۔سابقہ کے : کے تئیں ، کے توݨیں، کے تیکر۔

د۔سابقہ کݙاں: کݙاں تئیں، کݙاں توݨیں، کݙاں تیکر۔

ر۔سابقہ اے : اے تئیں، اے توݨیں، اے تیکر۔

س۔لاحقہ کِن کنیں‘ کنوں:کلھ کِن، رات کن، اڄ کن، شام کن، فجر کن، کݙاں کن، جݙاں کن، تݙاں کن، کݙوں کن، جݙوں کن، تݙوں کن۔

ش۔لاحقہ’’وکا‘‘ : کلھوکا، رتوکا، فجروکا، اڄوکا۔

ص۔سابقہ اڄاں: اڄاں تئیں، اڄاں توݨیں، اڄاں تیکر۔

ض۔سابقہ تݙاں: تݙاں تئیں، تݙاں توݨیں، تݙاں تیکر۔

ع۔لاحقہ تئیں: اڄاں تئیں جݙاں تئیں، کݙاں تئیں، تݙاں تئیِں، جݙوں تئیں، کݙوں تئیں، تݙوں تئیں، کلھ تئیں، اڄ تئیں،

        شام تئیں، فجر تئیںِ رات تئیں، ݙینہہ تئیں، ݙوپہریں تئیں وغیرہ وغیرہ۔

-7کجھ اسم ظرف مکاں جنھیںنال ودھیک سابقے ڳنڈھ کرئیں اسم ظرف مکاں بݨائے ون٘ڄ سڳدن۔

الف۔سابقہ کتنے یا کے : کتنے تئیں ،کتنے توݨیں، کے تئیں، کے توݨیں۔

ب۔سابقہ کتلے یا کیتلے: کتلے تئیں، کتلے توݨیں، کیتلے تئیں، کیتلے توݨیں۔

ج۔سابقہ اتنے یا اتلے یا ایتلے: اِتنے تئیں، اِتنے توݨیں، اِتلے تئیں، اِتلے توݨیں، ایتلے تئیں، ایتلے توݨیں۔

د۔سابقہ جتنے ، جتلے یا جیتلے: جتنے تئیں، جتنے توݨیں، جتلے تئیں، جتلے توݨیں، جیتلے تئیںِ ، جیتلے توݨیں۔

ر۔سابقہ جِتی: جتی تئیں، جتی توݨیں۔

-8بعض اوقات اسم مفعول یا اسم حالیہ اسم ظرف وانگوں کم آندن جیویں جو :

-1میں ٻیٹھیں رات گذار چھوڑی ئِ۔ -2او کنبدا کنبدا سوڑ ء ِچ ون٘ڄ وڑئیے۔

پہلے جملے ء ِچ ٻیٹھیں اسم مفعول ئِ تے ݙوجھے جملے ء ِچ ’’کنبدا کنبدا‘‘ اسم حالیہ ء ِ۔ جݙاں جو اتھاں اے ظرف دے طور تے استعمال تھین۔

-9کجھ مرکب ترکیباں (لوظ) جہڑیاں جو ظرف دے طور تے استعمال تھیندئین ۔

الف: ݙو ہکو جھئیں اسم یا ہم جنس اسمیں دے مرکبات:

اوڑاپاڑا، اویل سویل، پل پل، گھڑی گھڑی، ݙینہہ پہ ݙینہہ ، ݙینہہ رات، روز روز، نت نت، دردر، گھرگھر، دھوڑچھاہی، گھرگھاٹ، گھر بار ، تڑپتݨ، ݙیڈھی پردہ، محل ماڑی، خط پتر، اتہ پتہ ، نینواں پتہ، پتہ اݙھا، خبر چار، ٻانہہ ٻیلی ، نوکر چاکر، قصہ کہانی ، قصہ قواصہ، سدھ سنیہا، چلھا پتھاری، داݨہ دھپا، ڈھور ڈنڳر، ہل پھالا، ہل پن٘ڄالی، تھاں تھپا، آتھر ٻورا، ڳاݨاں ٻدھاوغیرہ۔

ب: اسم تے اسم مفعول دا ڳانڈھا:

تتے تاء، چندر ابھردے، سجھ لتھے، پو پھٹے، سجھ ابھرئیے، چندر ݙٹھے، رات ڈھلئیے، تارے لݙئیے، پاپیادے، پرھئیں پھٹے، ݙینہہ لتھے، لوکیں ستے، ٻانہہ بھنے ، مینہہ وٹھے وغیرہ وغیرہ ۔

ج: اسم تے اسم حالیہ دا ڳانڈھا:

بکھ مردئیں، رات ڈھلدئیں، رت روندئیں، نیر وہیندئیں، ڳالھ کریندئیں، مینہہ وسیندئیں، چندر تکیندئیں، راہ بھلیندئیں، روح وندلیندئیں، رنگ وٹیندئیں، ٻانہہ بھنیدئیں، رڳ نپیندئیںِ ڳہݨ اݙھیندئیں، بھیڑی بھڑدئیں، وٹا چیندئیں وغیرہ وغیرہ ۔

د: اسم تے اسم صفت دا ڳانڈھا:  

پچھلے پیریں، پچھلے پہر، اٹھیں پہر، چودھار، ذری گھٹ، ہک دم، چٹا ݙینہہ، کالی رات، کالا کچھوں، چٹا کھیر، بگا بڳ، کالی کلھوٹی، نواں نکور، بھاری پنڈ ، رکھا متھا، پتلا پتنگ، سکا ڈھینگر، پتلا چھنگ، پتلا پوں، سکی نڑی ، کالا کاں، دودی ککڑ، سیاݨاں کاں وغیرہ وغیرہ ۔

ر: اسم تے حرف جار دا ڳانڈھا:

اٹکل نال، رات کوں ، فجر تئیں، سک وچ ، شرم کنوں ، عمر بھر، ݙر کنوں، اکھیں وچوں ، کوٹھے اتے، ہتھیں نال، سیندھ وچ، وَݨ ہیٹھ، ٹالھی اُتے ، ڄنگھ تلے ، کنڈ پچھوں وغیرہ۔

س: اسم تے حالیہ معطوفی دا ڳانڈھا:

پیر سنگھوڑئیے، پیر ودھائے ، ہتھ جوڑئیے، ہتھ ٻدھے، متھا ٹیکئیے، اکھیں نوٹیئے، اکھیں بھالئیے، اکھیں ݙٹھے، وال ٻدھے، وال کھولئیے، وال کھنڈئیے، رنگ وٹئیے، رنگ ݙکھئیے، منہ وٹیئے، منہ ݙکھئے، منہ لکئیے، سندھلا ٻدھے، پندھ پئے وغیرہ ۔

ش: اسم مفعول دے ݙو صیغئیں دا ڳانڈھا:

کھادے پیتے ، ردھے پکے ، رڄے پڄے، تھکے ترٹے، دھوتے پوتے، بھنے ترٹے، ڳلئے بھرئیے، سُڄے پُڄے، مارئیے کٹیے، اُݙئیے پُݙئیے، ٻدھے چھٹئے، بھنے بھروڑئیے، لُڳے کھتھے، بکھے تسے وغیرہ وغیرہ ۔

ص: اسم حالیہ ناتمام دے ݙو صیغئیں دا ڳانڈھا:

اٹھدا ٻہندا، روندا پٹیندا، رڑھدا رٻڑدا، آندا ویندا، روندا کھاندا، الیندا ٻلیندا، گھمدا پھردا، کھاندا پیندا ، وسدا رسدا، کھلدا کھیݙدا، سیندا پوندا، رڄدا پڄدا، ݙکدا تھڑکدا، کنبدا کنبدا، سڄدا پڄدا، کھلدا ہسدا، روندا ٻرڑاندا وغیرہ وغیرہ۔

ض: حالیہ معطوفی دے ݙو صیغئیں دا ڳانڈھا:

اٹھدئیں بہندئیں، روندئیں پٹیندئیں، رِڑھدئیں رٻڑدئیں، آندئیں ویندئیںِ روندئیں کھاندئیں، کھاندئیں پیندئیں، الیندئیں ٻلیندئیں، گھمدئیں پھر دئیں، وسدئیں رسدئیںِ کھلدئیں کھیݙدئیں، سیندئیں پوندئیں، ݙکدئیں تھڑکدئیں، کھلدئیں ہَسدئیں، وغیرہ وغیرہ ۔

ط: ݙو صفتیں دا ڳانڈھا:

اولاّ سولاّ، اوتر نکتھر، سدھا پٹھا، سُکا سڑیا، چنڳاں بھلا، پرنیا پتریا، موٹا ݙنڈا، سن٘ڄاں سکھݨاں، رڄیا کڄیا، اوکھا سوکھا، رکھا سکھا، ٻدھا چھٹا، تھولا تھولا، تکھا تکھا، ہولا ہولا، وݙاوݙا، سکی ترنبھ، نکا وݙا، سوہݨاں سوڈھا، ماریا کُٹیا، کملا رملا، للا بھولا، لُڳا کھتھا، کاݨاںکھُنݙا، ݙٻا کھڑٻا، نیک پاک ، چور چکار، چور ڄار، کچا پکا، سدھ سولا وغیرہ وغیرہ ۔

ظ: فعل امر تے حالیہ معطوفی دا ڳانڈھا:

سوچ سمجھ کے /کرئیں، ݙیکھ بھال کے/کرئیں، مارکٹ کے ، بݨا جوڑ کے ، اݙ اݙ کے ، بھڄ بھڄ کے ، سݨ سݨ کے ، مار مار کے ، بھن بھروڑ کے ، لک چھپ کے ، گھٹ وٹ کے ، بھڄ درک کے ، سݨ سمجھ کے ، سڑ بھڄ کے ، سک سڑ کے وغیرہ وغیرہ۔

ع: ݙو زمانی ظرفیں دا ڳانڈھا:

اڄ کلھ ، کلھ کلتھوں ، جݙاں کݙاں ، نت ݙہاڑی ، راتیں ݙینہیں ، کݙہیں کݙہیں، ہݨیں ہݨیں ، اڑتھوں پڑتھوں، سنجھ صباحیں، روز ݙہاڑی ، سویلے کویلے ، رات ݙوپہریں، جݙاں تݙاں ، کݙانہہ کݙانہہ، نت نت ، روز روز۔

غ: ݙو مکانی ظرفیں دا ڳانڈھا:

اِتھاں اُتھاں ، اِتھوں اُتھوں ، جتھوں کتھوں ، جتھاں کتھاں ، اتھاہیں کتھا ہیں ، جنتے کنتے ، کتھئں کتھئں، ٹھوبھے ٹبھݨیں، کھوہ کھاݙے ، بند بندوڑے، رہیں پندھیں و غیرہ ۔

ف: تمیزی یا ریتی ظرفیں دا ڳانڈھا :

ایویں اونئیں ، جیویں تیویں ، جہڑئیں تہڑئیں،جیجھئیں،تیجھئیں، ایجھئیں اوجھئیں وغیرہ وغیرہ ۔

ک: ݙو مقداری ظرفیں دا ڳانڈھا:

ایݙا اوݙا، جتنے کتنے ، جیݙئیں کیݙئیں، وݙئیں چھوٹئیں، ایݙئیں اوݙئیں، کتنئیں کتنئیں، اتنئیں اتنئیں ، جتنئیں جتئیں، ایݙہئیں ایݙہئیں، وݙئیں وݙئیں وغیرہ ۔

گ: ݙو سمتی ظرفیں دا ڳانڈھا:

ایݙے اوݙے ، انتیں انتیں ، لمے ابھے ، اورھو پرو، سڄیو کھٻیو، اِݙاہوں اُݙاہوں، جݙوں کݙوں، جیݙے کیݙے ، ݙلھاہوں ݙنبھاروں، اتے تلے ، ہیٹھاں اتاں، جنتیں کنتیں ، جیݙوں کیݙوں، تیݙو میݙو وغیرہ وغیرہ ۔

ل: کجھ فارسی زبان دے اسم ظرف:

آہستہ آہستہ، ٻس، جلد، شاید ، مفت ، ہرگز، ہمیشہ ، بار بار، برابر، بے شک ، درحقیقت، دم بدم ، سراسر، صبح شام ، ناحق ، ہردم ، ہر روز، ہرسال، ہر وقت، ہر گھڑی ، ہر پل، یکدم وغیرہ وغیرہ ۔

م: کجھ عربی لوظ یا ترکیباں:

اکثر ، بعید، تمام ، حاضر ، ضرور، ظاہر، غائب ، فقط ، قریب، محال، مسلسل، مقابل، ممکن ، واجب، بالکل، عنقریب، فی الحال، فی الحقیقت، اتفاقاً، دائماً ، غالباً، فوراً، لازماً، مثلاً، یقیناً وغیرہ وغیرہ ۔

-10اسم ظرف دیاں قسماں: اسم ظرف دیاں اٹھ قسماں ہن۔ جہڑیاں جو اے ہن۔

-1ظرف مکاں -2ظرف زماں -3ظرف تمیز یا ریت     -4ظرف مقداری

-5ظرف سمتی -6ظرف سببی -7ظرف اقراری یا ایجابی      -8ظرف انکاری

-1اسم ظرف مکاں :اوہو اسم ظرف جئیں وچوں کہیں جاء ، مقام یا طرف (سمت) دے معنی نکلݨ اونہہ اسم ظرف کوں اسم ظرف مکاں آکھیا ویندے ۔ مثال دے طور تے گھر، پہاڑ، جھر ، جھنگی ، مسیت، ٹٻہ ، جھوک ، وساخ، پڑ، اتھاں، اُتھاں، ایݙو، اݙو، چودھاروں، لمیو، ابھیوِ، جتھاں ، کتھاں وغیرہ وغیرہ ۔

-2اسم ظرف زماں :او ظرف جئیں ئِ چ کہیں وقت یا زمانے دی سُدھ پووے ۔ اسم ظرف زماں اکھیندے ۔ مثال دے طور تے رات ، ݙینہہ ، شام، فجر، دھمیں، چھمانہی، سال ، مہینہ، جݙاں ، کݙاں ، تݙاں، ہݨیں، کلھ، کلتھوں، چندر ابھردے ،سجھ لتھے ، پچھلے پہر، چٹا ݙینہہ، کالی رات وغیرہ وغیرہ ۔

-3اسم ظرف تمیز یا ریت: اسم ظرف تمیز او اسم ئِ جہڑا جو کہیں فعل، کہیں صفت یا کہیں امر دے واقع تھیوݨ دا طور طریقہ بیا ن کرے یا انھیںدی کیفیت دی وضاحت کرے ۔ ظرف تمیز دے آوݨ نال افعال یا صفات دے معنی ئِ چ تھوڑی ٻہوں کمی بیشی ضرور واقع تھی ویندی ئِ۔ کجھ تمیزی لوظ ایجھئیں ہن جہڑے جو ضمائر کنوں بݨدن تے کجھ اسماء کنوں وی بݨدن۔ مثال دے طور تے اینویں ، ایجھاں ، اوجھاں ،جہڑا، کہوئیں، مسئیں، جیجھاں ، اکثر، البتہ ، الغرض ، محال ،کیجھاں ، کیجھئیاں، کیجھی، جھیجھی، کیویں، کیجھے ، کیجھئیے، کہیں ، کینہاں ، کینہی ، کینہے وغیرہ وغیرہ ۔

-4اسم ظرف مقداری :او اسم جئیں وچوں وسعت (فراخی) قدر، مقدار یا انداز دے معنی نکلݨ اوکوں اسم ظرف مقداری آکھیا ویندے ۔ مثال دے طور تے بالکل ، بے حد، بے شمار، بے انداز ،ٻہوں ، تھولا،ڈھیر، سارا، سب ،باقی ، تل جتنا، ذری جتنا، گپل، ٹوٹا، بھورا، سوایا ، گھٹ، کجھ، ودھیک، اتنا، جتنا، کتنا، ایتلا، جیتلا، کیتلا، ایݙا، اوݙا، جیݙا، کیݙا، ذرہ بھورا، عام تام وغیرہ وغیرہ ۔

-5اسم ظرف سمتی:ایجھئیں لوظ جہڑے جو کہیں سمت کوں ظاہر کرݨ اسم ظرف سمتی اکھیندن ۔ مثال دے طور تے ایݙے ، اوݙے ، اݙاہوں ، اݙاہیں جیݙے کیݙے ، کے تئیں ، کݙو، کیݙو، کیݙے ، اتے ، تلے ، لمیو، ابھیو، ݙنبھاروں، ݙلھاہوں، اندرو،ٻہرو، وچ، اِنتے ، جنتے ، کنتے ، اُنتے ، اِنوں ، اُنوں ، جنوں ، کنوں ، اِنوں اُنوِں ، جنوں کنوں، ایݙوں اوݙوں، جیݙوں کیݙوں، اِن، اُن، جن، کن، جنوں، کنوں وغیرہ وغیرہ۔

-6اسم ظرف سببی :او لوظ جہڑے جو کہیں سبب دے طور تے ورتئیے ون٘ڄݨ یا جنھیں کنوںکہیں ’’سبب‘‘ وجہ یا علت دے معنی نکلݨ اسم ظرف سببی اکھیندن۔ جیویں جو : اینہہ کیتے ، اینہہ واسطے ، تہیں ، تہوں ،تہوں تاں، اینہہ پاروں، اینہہ خاطر، اینہہ لئیوں ، اینویں ، ایں طرحاں، ایندی کار، چنانچہ ،تاں جو ، متاں ، کیوں جو، ایندے کارݨ ، اینہہ وانگوں، اونہہ وانگوں، اینہہ سانگھے  وغیرہ وغیرہ ۔

-7اسم ظرف اقراری یا ایجابی : ایجھاں ظرف جہڑا جو اثبات ، ایجاب یا اقرار دے معنی ݙیوے اسم ظرف اقراری یا ایجابی اکھیندے ۔ مثال دے طور تے ہا، جی ہا، اچھا، چنڳاں، جی ، ہوں ، اچھا جی، یقیناً، بالکل ، بے شک ، بلاشبہ ، اصلوں، البتہ ، بجا، ٹھیک، درست، صحیح، واقعی ، ہکو جھئیاں، ٹھیک ئِ، سچی مچی، ضرور، کہیں وی صورت ئِ چ جیویں ، جیجھاں، شالا وغیرہ وغیرہ ۔

-8اسم ظرف انکاری : ایجھاں اسم ظرف جہڑا جو نفی یا انکار دے معنی ݙیوے اسم ظرف انکاری اکھیندے ۔ مثال دے طور تے ۔ نہ ، نئیں نھئیں ، آنہاں، اونہوں، نئیں نئیں، شاید، غالباً، ہرگز، بن، کوء ، کوئیناں ، کائیناں، کائینی ، کوی نئیں ، کجھ نئیں، کجھ وی نئیں، توڑے جو نئیں ، بالکل نہ ، کہوئیں نہ وغیرہ ۔

-9سرائیکی سابقیں نال بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں:

آڑہ / آڑی:آڑہ اکبر شاہ، آڑی احمد خان ۔

بکھری : بکھری احمد خاں، بکھری سیداں

بنڈہ:بنڈہ اسحاق ، بنڈہ سرگانہ، بنڈہ بلوچاں۔

ٻیٹ: ٻیٹ بختیاری ،ٻیٹ بھتڑ، ٻیٹ جھلݨ، ٻیٹ ہیر، ٻیٹ دبلی ، ٻیٹ گُجی، ٻیٹ وساوا، ٻیٹ ہزاری ، ٻیٹ کچھیلا، ٻیٹ مور جھنگی ،

ٻیٹ فتح خان، ٻیٹ تھوری، ٻیٹ سکھاݨی ، ٻیٹ بھیݙاں آلی ۔

ترنڈہ :ترنڈہ محمد پناہ، ترنڈہ سوائے خان، ترنڈہ میر خان، ترنڈہ کورکیج۔

ٹٻہ: ٹٻہ امام ، ٹٻہ شاہ حبیب، ٹٻہ سلطان پور، ٹٻہ مسعود پور، ٹٻہ روڈہ، ٹٻہ عالمگیر، ٹٻہ مہربان شاہ، ٹٻہ بدر شیر، ٹٻہ موچیاں ، ٹٻہ امام شاہ

ٹٻی : ٹٻی قیصرانی، ٹٻی ہزاری ، ٹٻی عزت، ٹٻی جھلݨ، ٹٻی سہاڳݨ، ٹٻی ہوت مہر، ٹٻی داتا، ٹٻی سیداں ،ٹٻی  لوہاراں۔

ٹھُل: ٹھل نو، ٹھل حمزہ، ٹھل دریا، ٹھل ہیر، ٹھل حسن، ٹھل ہیرو، ٹھل نجیب۔

ٹھیڑھ: ٹھڑھ دلورائے ، ٹھیڑھ پوستی، ٹھیڑھ ضبطی۔

تل :تل ابیب، تل کوٹ، متی تل ۔

جھوک : جھوک اترا، جھوک چھتری ، جھوک گلاب شاہ، جھوک حسن خان، جھوک وینس، جھوک دائو، جھوک نائچ، جھوک سانول،

جھوک لشاری ، جھوک مٹھے آلی ، جھوک دلے والی ، جھوک بودو۔

چک: چک جھمرہ، چک حیدر آباد، چک شہزاد، چک لوہاراں، چک نورنگ، چک عباس، چک ڈبہ، چک لالہ۔

دائرہ: دائرہ دین پناہ ، دائرہ ودھو۔

رکھ: رکھ فتح خان، رکھ خیرے آلا، رکھ شیرݨ آلا، رکھ مور جھنگی۔

چوٹی:چوٹی زیریں ، چوٹی بالا۔

چوک :چوک اعظم، چوک سرور شہید، چوک منڈا، چوک شہیداں، چوک خونی، چوک ماڑی، چوک میتلا۔

دڑہ / دڑی:  دڑہ باقر پور، دڑی عظیم خان، دڑی سانگی ، دڑی مہتماں، دڑی مہراں۔

دیرہ:دیرہ غازیخان، دیرہ اسماعیل خان، دیرہ فتح خان ، دیرہ نواب صاحب، دیرہ بکھا، دیرہ دون۔

کڑی: کڑی احمد خان، کڑی افغانان، کڑی شموزئی ، کڑی جمنداں۔

کوٹ:کوٹ قیصرانی، کوٹ ادو، کوٹ سلطان، کوٹ بہادر، کوٹ مبارک، کوٹ سبزل ، کوٹ مٹھن، کوٹ سمابہ، کوٹ سنجر خان، کوٹ

خلیفہ ، کوٹ چھٹہ ، کوٹ مراد۔‘کوٹ قطب۔

کوٹلہ : کوٹلہ حاجی شاہ، کوٹلہ نارنگ سارنگ، کوٹلہ تولے خان، کوٹلہ موسیٰ خان، کوٹلہ خیرے خان، کوٹلہ پٹھان ، کوٹلہ نواب،

کوٹلہ نصیر، کوٹلہ عیسن۔

کوٹلی : کوٹلی مراد، کوٹلی کوہاراں، کوٹلی نجابت۔

ڳڑھ: ڳڑھ مہاراجہ۔تاج ڳڑھ۔

ڳڑھی:ڳڑھی اختیار خان ، ڳڑھی شاہو، ڳڑھی خیرو،ڳڑھی حبیب اللہ ۔

روجھاݨ : روجھاݨ جمالی ، روجھاݨ مزاری ۔

ڳوٹھ:ڳوٹھ ماہی، ڳوٹھ محراب، ڳوٹھ شاہ محمد، ڳوٹھ حیات، ڳوٹھ عالو۔

ماڑی: ماڑی اللہ وسایا، ماڑی انڈس،ماڑی اللہ بچایا۔

مݙ:مݙبھائیاں ، مݙ رشید، مݙ منگلہ ، مݙ گانمݨ ، مݙ مستوئی ، مݙ رانجھا،مݙ درٻاری‘مݙ درباری‘ مݙ بھورا‘مݙ حسݨ۔

وستی : وستی عظیم ، وستی سکھاݨی ، وستی بزدار، وستی مٹھے آلی ، وستی کوہر، وستی چورکݨ ، وستی ترمݨ، وستی سوکڑ، وستی باتلہ، وستی لتڑہ ۔

وہی:وہی حسین، وہی جان محمد ، وہی بہاول شاہ، وہی موچیاں،وہی شاہ محمد۔

-10 سرائیکی مصادر کن بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں:

مصدر

ظرف مکاں

مصدر

ظرف مکاں

ابھرݨ

ابھار

اترݨ

اترائی

اڄڑݨ

اڄاڑ

اَݙݨ

اݙاݨا، اݙ

اَڑݨ

اَڑ

بھورݨ

بھورا (تہ خانہ)

بھڄݨ

بھاڄڑ

پدھرݨ

پدھر (میدان)

-11 سرائیکی اسماء کن بنن آلے اسم ظرف مکاں:

مصدر

ظرف مکاں

مصدر

ظرف مکاں

اباد

ابادی

آݙ

آݙی

آل

آلھݨاں

اتے

اتاڑ

اُچا

اچ/اچاڑ

اروڑ

اروڑی

اڑی

اڑود/اڑد

اڳوں/آڳا

اڳواڑ

امام

امام ٻاڑہ

پچھوں

پچھواڑ

-12 سرائیکی لاحقیں کن بݨن آلے اسم ظرف مکاں :

اں:لودھراں، چاچڑاں، پکالاڑاں، جہانیاں، سݨانواں ، ججہ عباسیاں۔

اݨی:نتکاݨی ، مندراݨی، شیداݨی، تنگواݨی، کنڈاݨی ، ملکاݨی، طلباݨی۔

بار:نیلی بار، ساندل بار۔

ٻیلہ :خان ٻیلہ ، لس ٻیلہ ، مکھݨ ٻیلہ ، قاسم ٻیلہ ، شکر ٻیلہ ، رائو ٻیلہ ۔

پتݨ:پاک پتݨ۔

پور:خان پور،ڄام پور، راجݨ پور، حاجی پور، فاصل پور،نورپور، احمد پور، لیاقت پور، فتح پور، حاصل پور، رسول پور، خیر پور، میر پور، شاہ

پور، سید پور، دھوڑ پور، لائل پور۔

پیر :زندہ پیر، جھمپیر، لال پیر۔

دڑو:موئن جو دڑو (موہنجو دڑو)، لاکھو دڑو۔

سال / شالہ :  دھرم سال/ دھرم شالہ، گائو سال / گئو شالہ ، ٹکسال، درسال، گھڑسال، پاٹ شالہ ۔

سرا/ سرائے :  لنگر سرائے ، مہمان سرا، حرم سرائے ، کارواں سرائے ۔

کوٹ : محمود کوٹ، سلطان کوٹ، نواں کوٹ، کندھ کوٹ، سیالکوٹ، شور کوٹ، زور کوٹ، شہزاد کوٹ، شیر کوٹ، اندرکوٹ، کوٹ سبزل‘ کوٹ قطب۔

گھاٹ:نشتر گھاٹ، غازی گھاٹ، دھوبی گھاٹ۔

ڳڑھ:زور ڳڑھ، خان ڳڑھ، مظفر ڳڑھ، تاج ڳڑھ، امان ڳڑھ، شیر ڳڑھ، شکر ڳڑھ، کاٹھ ڳڑھ۔

گھر :چڑیا گھر، تار گھر، ٹکٹ گھر، بجلی گھر، کتاب گھر، ناچ گھر۔

گوٹھ:چنی ڳوٹھ، غنی ڳوٹھ، ماچھی ڳوٹھ، مانجھی ڳوٹھ، پیر جو ڳوٹھ۔

شاہ:جمن شاہ ، راجن شاہ ، شیر شاہ ، حبیب شاہ ۔

جی:گوسر جی ، باگڑجی ، کولار جی۔

منڈی: میوہ منڈی ، سبزی منڈی ، غلہ منڈی ، لکڑی منڈی، ٻکر منڈی ، وہاڑی منڈی ، جہانیہ منڈی ۔

کے :مرید کے ، کاموں کے ، نانکے ، ݙاݙکے، پیکے ۔

نگر:بہاول نگر، احمد نگر، اقبال نگر، عباس نگر، دھریجہ نگر، شام نگر، رسول نگر، پریم نگر، محمد نگر۔

واڑہ :مچھی واڑہ ، ٹھٹھی واڑہ۔

وال :احمد وال، مکڑوال ، خانیوال ، گیلے وال ، چکوال، بھلوال، ساہی وال۔

والا:ٻچی والا، ساہو والا، حیدر والا، خیرے والا، کلانچ والا، محراب والا، نور والا، مہرے والا، دُلے والا، باقر والا، داد والا، پیر والا

والی : مڑھاں والی ، دَلے والی ، ڈھولے والی ، میاں والی ، ٻاجھرے والی ، سکھاݨی والی ، سلاں والی ، طاہر والی ، روہیلاں والی ، فقیر والی

واہݨ :آدم واہݨ، شیخ واہݨ، سلارواہݨ، چیلے واہݨ ، بھٹہ واہݨ، مسو واہݨ۔

-13 اردو / فارسی لاحقیں نال بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں :

آباد:حیدر آباد ، جیکب آباد، جہان آباد، اورنگ آباد، الہ آباد، کرم آباد، وزیر آباد، مظفر آباد، اسماعیل آباد، رحیم آباد، کریم آباد۔

خانہ :کتب خانہ ، ڈاک خانہ ، غسل خانہ ، باورچی خانہ، شراب خانہ، بت خانہ، قید خانہ، مسافر خانہ، بندی خانہ، سلی خانہ، بھنگڑ خانہ،

دان:نمک دان، قلم دان ، پان دان، عطر دان، آتش دان، گل دان۔

داݨی :سرمے داݨی ، مچھر داݨی ، صابن داݨی، راکھ داݨی۔

دوارہ: گورودوارہ، ٹھاکر دوارہ، رام دوارہ، ہری دوارہ۔

ستان:گلستان، بوستان، نخلستان، ریگستان، گورستان، پاکستان، بلوچستان، افغانستان، تاجکستان، چولستان ، قبرستان، راجستان۔

باڑہ/ باڑی: امام باڑہ، رسول باڑی ۔

واڑہ: ڈھیر واڑہ، ہرواڑہ، پچھواڑہ، اڳواڑہ۔

ال/ یال: سسرال ، ددھیال ، ننھیال۔

گاہ: بارگاہ، عید گاہ، چراگاہ، گزر گاہ، بندر گاہ، قربان گاہ، جلسہ گاہ، درگاہ، آرام گاہ، سیر گاہ ، تفریح گاہ، عبادت گاہ، پائیگاہ۔

کدہ:آتش کدہ، غم کدہ، صنم کدہ، میکدہ، ماتم کدہ، نعمت کدہ ۔

زار:لالہ زار، گلزار، خار زار، مرغزار، سبزہ زار ،سمن زار۔

گنج :فاروق گنج، فیروز گنج، بلال گنج، حبیب گنج، صادق گنج، میکلوڈ گنج۔

محل :نورمحل، تخت محل ، گلزار محل، شمس محل ، تاج محل۔

گھٹ:مرگھٹ، پنگھٹ۔

-14عربی اوزان تے آوݨ آلے اسم ظرف مکاں:

مَفعَل’:مقتل، مکتب ، مسکن ، مطبخ، مدفن ، مرقد، معدن ،معبد، مذبح، محشر۔

مَفعِل’:مجلس، محفل، محمل، مسجد، منزل، مشرق، مغرب، مخرج۔

مَفعِلَہ’:مدرسہ، مکتبہ، مقبرہ، مرحلہ ۔

-15عربی سابقئیں نال بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں:

بیت :بیت اللہ ، بیت المقدس، بیت الحرام، بیت الحکمت، بیت المال، بیت الخلاء ، بیت الحزن، بیت العتیق، بیت العلوم

دار:دارالحکمت، دارالخلافہ، دارالاسلام، دارالسلطنت، دار المطالعہ، دارالحدیث، دارالآخرت، دارالاقامتہ، دارالامان، دارالحرب، دارالشفاء، دارالضرب، دارالعلوم، دارالعمل، دارالفنا، دارالقضا، دارالکتب، دارالمحن، دارالمکافات، دارالیتامیٰ، دارلبقا، دارالشوریٰ۔

-16 کجھ محدود تے غیر محدود اسمائے ظرف مکاں:

الف: محدود ظرف مکاں:  باغ، مدرسہ ، محل، گھر، مسجد (مسیت) ، مندر، آبشار، مکان، صراحی، جھر، جھارا، جھنگی ، چراگاہ، براٹا، ٹٻہ، بھاݨاں، پتݨ، سالھ، تڑ، وساخ، پڑ، لانگھا، بھاݨ وغیرہ وغیرہ ۔

ب: غیر محدود ظرف مکاں:اگوں ، پچھوں، ایݙے ، اوݙے ، اُتے ، تلے ، اَوَس’ پَوَس’، اِتھاں ،اُتھاں، اِنتے ، اُنتے ، لمے، اُبھے، ݙنبھاروں، ݙلھاہوں، جتھاں ، کتھاں وغیرہ وغیرہ ۔

-17 کجھ ٻئے اسم ظرف زماں:صدی ، سال، چھمانہیں، مہینہ، ہفتہ، ݙینہہ، اڄ، کل ، کلتھوں، اڑتھوں، پڑتھوں، اترسوں، پَر، پرار، اتویری، سیکنڈ، منٹ، لحظہ، گھڑی، پل، سدا ، ہمیشاں ، ݙینہہ لتھا/سجھ لتھا، ݙینہہ ابھریا(سجھ ابھریا)، سنجھ(شام)، نماشاں(مغرب) ، رات، ادھی رات، ستئیںلوکیں، پچھلی رات، دھمی ، صبح صادق، صباحیں، ݙوپہر۔

-18 الف : سال دے مہینے:

-1انگریزی

جنوری ، فروری ، مارچ ، اپریل ، مئی ، جون ،جولائی ، اگست ، ستمبر ، اکتوبر، نومبر ، دسمبر۔

-2قمری

محرم ، صفر ، ربیع الاول ، ربیع الثانی ، جمادی الاول ، جمادی الثانی، رجب المرجب، شعبان المعظم، رمضان المبارک، شوال المکرم، ذی قعدہ ، ذی الحج۔

-3بکرمی

چیتر، وساکھ، ڄیٹھ، ہاڑ، ساوݨ، بدراں، اسوں، کتئیں، منگھر، پوہ، مہماں، پھگݨ۔

ب۔ ہفتے دے ݙینہہ : سوموار(سنوار)، منگل، ٻدھ، خمیس(جمعرات)، ذمہ (جمعہ)، چھنچھن(ہفتہ) ،آݙت (اتوار)

ج۔نمازاں دے ناں:  فجر، پیشیں(ظہر)، دیگر(عصر)، نماشاں(مغرب)، عشا۔

د۔ موسمیں دے ناں:بہار ، پت جھڑ (خزاں)، برسات، انھالا(گرمی)، سیالا( سردی)۔

د ___اسم آلہ

تعریف :کُئی ایجھئیں شے جئیں کنوں کُئی نہ کُئی کم گھدا ون٘ڄے یا ݙوجھے لوظیں وِچ ایجھئیں شے جہڑی جو کہیں سندر (اوزار) ، ہتھیار یا کہیں مشین دا ناں ہووے اسم آلہ اکھیندے۔ مثال دے طور تے چاقو، چھری ، چھڑی، تلوار، ہتھوڑا ، ݙاتری ، ہل ، کہئی ، مندھاݨی ، مندھݨاں ، وہولا، تھاپی، نہیرݨ ، کتیرا، ہتھکڑی ، ݙاندلی ، ترانگل ، چھڄ ، پہوڑا، ہَنّہ ، رنبہ، پروݨ، پاتری، بینسری ، تنبورا، کلتری، بوچھݨ، ریڑھی، جھڳݨاں، ڈھنگ، دگا، ݙانگ، بندوخ، منھی ، کلھوٹی، ججھری ، شال، تنبالوں، کٹورہ، مٹورہ ، منگر، پنسل، پنسل تراش، چونڈھی، چمچہ، سوئی ، آر، گندوئی ، چھٻی، توا وغیرہ وغیرہ۔

اسم آلہ بݨاوݨ دے قاعدے: اسم آلہ بݨاوݨ دے کئی ہک قاعدے ہن جہڑے جو وترے وترے اتھاں بیان کیتے ویندن۔

1۔بعض اسم آلہ ایجھئیں وی ہن جہڑے جو مصادر (افعال ) کنوں بݨائے ویندن پر انھیں دے بݨاوݨ دا کُئی مخصوص قاعدہ کائینی۔  

مصدر

اسم آلہ

معنی

اٹیرَݨ

ا  ٹیرِݨ

سوت کی اٹی بنانے والا آوزار

اݙݨ

اݙا /آݙی

بنائی یا کڑھائی کے لئے بنایا جانے والا لکڑی کا فریم /قوس نما لکڑی جو جھونپڑی بنانے کے لئے استعمال کی جاتی ہے۔ شہتیر، لکڑی کا ستون ۔

اڑݨ

اڑ

پانی یا کسی اور مائع کے بہائو کے سامنے رکاوٹ ڈالنے والا مواد۔

ازارݨ

ازاربند

شلوار یا پاجامے کے نیفے میں ڈالی جانے والی ڈوری

اُکرݨ

اُکرݨ

کھرچِݨ، کسی چیز کو کھرچنے کے لئے استعمال ہونے والا اوزار

اُکھلݨ

اکھلی

اوکھلی ، اناج کا چھلکا اتارنے اور اسے کوٹنے کے لئے مٹی یا پتھر کا برتن۔

اُمھݨ

امھاوی

مٹی کا برتن جس میں دودھ یا کوئی سبزی ابالی جاتی ہے ۔

بِرمانوݨ

برما

لکڑی کی چیزوں میں سوراخ کرنے والا اوزار

بِھرکݨ

بِھرکݨی

بچوں کے لئے کاغذ سے بنایا گیا گردش کرنے والا کھلونا

ٻدھݨ

ٻدھݨاں/ ٻادھا/ٻدھ

وہ کپڑا جس سے بچے کوباندھے رکھا جاتا ہے/ کسی مائع کو بہنے سے روکنے کے لئے بند باندھنا۔

ٻہارݨ

ٻہاری

جھاڑو

پُݙݨ

پُݙ

جسم کے کسی حصے میں چبھنے والا کانٹا یا کانٹے نما نباتاتی شے۔

پوچݨ

پوچا/پوچی

کپڑا یا کپڑے نما چیز جس سے کسی برتن کو صاف کیا جاتا ہے ۔

پَکڑݨ

پکڑ

سندھی زبان میں پلاس کو پکڑ کہا جاتا ہے یا پلاس نما لوہے کا ہر وہ اوزار جو پکڑنے کا کام دیتا ہے ۔

پُݨݨ

پوݨا/پوݨی

کسی مائع کو چھاننے کا باریک کپڑا۔

پونجݨ

پونجݨی

کپڑے یا کپڑے نما چیز جو بطور صافی استعمال کی جاتی ہے ۔

پیڑن ْ

پیڑ

گدھے یا گھوڑے پر زین یا آتھر کسنے کا پٹہ

پھاسݨ

پھاسی/پھاہی

پھانسی کا پھندا

پھِڑکن ْ

پھِرݨی/ پھرکی

چرخی جسے پکڑ کر بچے چلنا سیکھتے ہیں، بیل کو رہٹ یا کولھو پر سدھانے کا طریقہ /چرخی یا گھومنے والی ، سلائی مـشین کی فرکی ۔

پُھوکݨ

پھوکݨی

آگ پھونکنے کی نلی(دھونکنی)، بچوں کے کھیلنے کا ربڑ کا کھولنا جس میں گیس بھری ہوئی ہو۔

پھِتکݨ

پھیتا

پہیہ، کسی شے کا گول ٹکڑا، چکر

تانوݨ

توا

لوہے کا گول ٹکڑا جس پر روٹی پکائی جاتی ہے ۔

تچھن ْ

تاچھا

لکڑی کو تراشنے والا آلہ (کلہاڑا یا وہولی وغیرہ)

تَݨݨ

تاݨی/تݨی

کپڑے کھڈی/دھاگے یا کسی ریشہ دار شے کا بنا ہوا ربن یا کھڈی پر بننے کے لئے لمبائی کی صورت تانا گیا سوت۔

تھپݨ

تھپݨی /تھاپی

لکڑی کا اوزار جس سے عورتیں کپڑے دھوتے ہوئے انھیں کوٹتی ہیں

ٹُکݨ

ٹوکا

گنڈاسہ، گھاس کا ٹوکا کرنے کی مشین، کسی بھی شے کو ٹکڑے ٹکڑے کرنے کا اوزار

ٹنگݨ

ٹنگݨی/ ٹنگݨاں/ ٹانگی

شاخ دار لکڑی جس پر برتن لٹکائے جاتے ہیں /چھینکا، کپڑے لٹکانے کی رسی/ دو گھڑوں کویا بالٹیوں کو ترازو کی طرح کندھوں پر لٹکانے کے لئے لمبی سی لکڑی اور اس کے سروں پر بندھے ہوئے رسوں سے بننے والا اوزار۔

ٹھپݨ

ٹَھپہ/ٹھپݨی

مُہر، چھاپ، ڈائی، سانچہ، قالب/ کمہار کا اوزار جس سے وہ برتن گھڑتا ہے۔

ٹھنبھݨ

ٹھنبھݨی

جانوروں کو پہچان کی خاطر داغنے والا لوہے کا اوزار۔

ٹھوکݨ

ٹھوکا

لکڑی کا کھونٹا  یا کیل وغیرہ گاڑنے کے لئے استعمال ہونے والا ہتھوڑا

ٹھیلݨ

ٹھیلا

ٹرالی، ہاتھوں سے چلائی جانے والی گاڑی یا ریڑھی۔

جُٹݨ

جوٹا

مندھاݨی کا جمع نما (+)نچلا حصہ

جُکڑݨ

جوکڑ

وہ رسہ یا چمڑے کی بٹی ہوئی رسی جو ہل اور جولے (پنجالی) کو اکٹھا باندھنے کے کام آتی ہے ۔

جووݨ

جُولا

بیلوں کے گلے میں ڈالی جانے والی پنجالی۔

جھاڑݨ

جھاڑو

جھاڑو

جھَلݨ

جھلِݨ/ جھلی/  جھل

کنویں کے آرپار رکھی جانے والی موٹی سی چورس لکڑی جو کنویں کی لٹھ کو سہارتی ہے /لکڑی اور کپڑے سے بنایا جانے والا بڑا سا پنکھا جسے چھت سے لٹکا کر ہاتھ سے جُھلایا جاتا ہے /جھولی۔

جَھُلَݨ

جھُل

گھوڑے ، گدھے ، اونٹ یا بیل وغیرہ کی پشت پر ڈالا جانے والا نمائشی کپڑا، بزرگوں کی مزاروں پر ڈالی جانے والی چادر

جَھڳݨ

جھڳݨاں

دہی بلونے والا اوزار، چھوٹی سی مندھاݨی

جھنبھݨ

جھنبھݨی /جھانبھا

خشک لکڑی کی موٹی سی ٹہنی جس سے کسی چیز کو جھاڑا جاتا ہے

جُھمکݨ /جُھمݨ

جُھمکا

کانوں میں ڈالا جانے والا ایک زیور، آویزہ

جھیرݨ

جھیرݨاں

دہی بلونے والا اَوزار جو ریاست بہاولپور میں استعمال کیا جاتا ہے ۔

چُبھݨ

چُونبھ

چبھنے والی نوکدار شے

چُٹݨ

چوٹا

کانچ کی گولیاں کھیلنے والے بچے گولیوں کا نشانہ لگانے کے لئے جو بڑی گولی استعمال کرتے ہیں

چُݨݨ

چوݨاں

بال چننے کا آلہ (نک چونا یا موچنا)

چوپݨ

چوپݨی

سر کنڈے کی تیلی پر لپٹی ہوئی مٹھائی جسے بچے چوستے ہیں

چوکݨ

چوکا

کسی بھی لکڑی کاموٹا سا ڈنڈا جس سے چیزوں کوچوکنے کا کام لیا جاتا ہے ۔

چھاݨݨ

چھاݨی/ چھانݨی/ چھاݨاں

کسی مائع کو چھاننے کے لئے کسی دھات کی بنئی ہوئی جالی (چھلنی)

چھانگن ْ

چھانگا

درختوں کی شاخیں تراشنے والا اوزار

چِھکَݨ

چِھکِݨ /چھک

مندھاݨی کو گھمانے والی رسی/ چارپائی کی ادوائن

چَھنڈکݨ

چھڄ /چھڄلا

غلہ صاف کرنے کا اوزار، غلہ افشاں

چھاپݨ

چھاپہ

پریس، طباعت کی مشین ، ٹھپہ ، نشان

چھݨکݨ

چھݨکݨاں

گھنگھرو، جھنجھنا، جھانجھن، بچوں کا کھلونا

دَاپھݨ

داپھا

موٹا سا ڈنڈا جس سے چیزوں کو کوٹا جاتا ہے

دبَݨ

داب

دروازے کی چوکھٹ کے اوپر والی موٹی لکڑی ، پودے کی وہ شاخ جسے دوبارہ پھوٹنے کے لئے زمین میں دبا دیا جاتا ہے ۔

دِڳݨ

دِڳا

ݙنڈا ، سوٹا، لٹھ

ڈَھکݨ

ڈھکݨی/ ڈھکݨاں

برتنوں کے ڈھکنے یا سرپوش

ڈھنگݨ

ڈھنگ / ڈھنگا

گائے یا بھینس کا دودھ دوہتے وقت اس کی پچھلی ٹانگوں میں باندھا جانے والا رسے کا ٹکڑا

ریڑھݨ

ریڑھا / ریڑھی

سامان لادنے کے لئے استعمال ہونے والا چھکڑا

رنَبݨ

رنبہ

پودوں کو گوڈی کرنے کا کھرپہ

سَٹݨ

ساٹو

مچھلی کا شکار کھیلنے کا ایک مخصوص جال

سٹکݨ

سوٹا

ڈنڈا ، لٹھ، دگا

سندھ مارن ْ

ساندھا

دیوار میں سوراخ کرنے کے لئے چور جو اوزار استعمال کرتے ہیں ۔

سُوترݨ

سُوتر ِݨ

رہٹ کی مالھ کو اپنی جگہ پر قائم رکھنے والی ڈھیندے کے پہلو میں لٹکائی جانے والی لمبی سی لکڑی ۔

کاڑھن ْ

کڑاہی /کاڑھا

لوہے کا کھلے منہہ کا برتن جس میں حلوہ وغیرہ پکایا جاتا ہے /دودھ کاڑھنے کے لئے استعمال ہونے والا برتن، کپڑوں پر کڑھائی کرنے کے لئے استعمال ہونے والا اوزار

کَپݨ

کاپا

درختوں کی شاخوں کو کاٹنے چھانٹنے والا اوزار

کترݨ

کاتر /کتیرا

بھیڑ بکریوں کے بال کترنے کا اوزار ، سونے چاندی یا دیگر کسی دھات کے ورق کترنے کا اوزار

کُڈھݨ

کُڈھݨی /کُڈھِݨ

آگ جوڑنے کی لکڑی یا وہ لکڑی جس سے کہ دوسری لکڑیوں کو آگ میں جھونکا جاتا ہے

کُٹݨ

کوٹا

کسی چیز کو کوٹنے ، ہموار کرنے یا نرم کرنے کے لئے استعمال ہونے والا اوزار

کِلکانوݨ

کِلک

سلیٹ پر لکھنے والی پنسل ، سر کنڈے کی قلم ، درخت کی نوزائیدہ شاخ یاکُئی نوکدار شے جو چبھ سکتی ہو

کوہݨ

کاتی/کہاڑا

چُھرا ،چُھری ، کلہاڑا، کلہاڑی

کُچݨ

کُچݨ/کُچݨی

دیواروں پر سفیدی کرنے والا برش ، برتن مانجنے کا پوچا

کھیݙن ْ

کھݙوݨاں /کھیݙݨاں

بچوں کے کھیلنے کے لئے کوئی کھلونا

ڳتݨ

ڳت

سگی ، عورتیں اپنی چوٹیوں (بالوں ) کو گوندھے کے لئے دھاگے سے بنی گت استعمال کرتی ہیں ۔

ڳلکھانوݨ

ڳلکھوڑ

جانوروں کے گلوں یا ان کے سینگوں میں ڈالا جانے والا رسے کا حلقہ

گِھرݨ

گِھرݨی

قیف، بوتلوں میں مائع بھرنے والا آلہ

ماپن ْ

ماپا

اناج  یا مائع کی پیمائش کرنے والے برتن مثلاً پاݨ ، پڑوپی، ٹوپایا کرنڈھی وغیرہ

مانجݨ

مانجا

برتنوں کو صفائی سے دھونے والا پوچا

مندھݨ

مندھݨاں

دال یا ساگ کے سالن کو کچلے والا اوزار

واݨݨ

واݨ

بان، ریشے دار چیز کی بنی ہوئی رسی جس سے چارپائیاں بُنی جاتی ہیں ۔

وتانوݨ

وتانوݨی

چنے یا کسی دوسرے اناج کو کڑاہی میں بھوننے کے لئے استعمال کی جانے والی لکڑی جس کے ایک سرے پر کپڑے کی ٹاکی بندھی ہوتی ہے  

وَٹݨ

وٹݨاں/وٹݨی

وہ لکڑی جس سے رسی کو بل دیتے ہیں ، چرخی یاپیچ دینے والا اوزار

وڄݨ

واڄا

باجہ ،ساز

ویلݨ

ویلݨ /ویلݨاں

ہل جوتنے کے لئے پنجالی کے بیرونی سروں میں ڈالی جانے والی لکڑی تاکہ بیلوں کی گردن پنجالی میں مضبوطی سے ٹکی رہے / بلینا، گنے کا رس نکالنے والی مشین، پُھٹی کے بنولے اور روئی کو الگ الگ کرنے والا بیلنا

ہوڑݨ

ہوڑا

چکی کے پاٹوں کو کھردرا کرنے کے لئے لوہے کا نوکدار ہتھوڑا، لوہے کا چکر

2: ایجھئیں اسمائے آلہ جہڑے جو اسمیں کنوں بݨدن :

اسم

اسم آلہ

اسم

اسم آلہ

اسم

اسم آلہ

اُتوں

اتانگڑ

اَٹی

اٹیرݨ

اَوچھݨ

اُچھاڑ

آدھل

ادھواڑ

اکھ

اکھا

اڳوں

آڳلی

اندرو

اندرکھا

اندرو

اندرش

انگ

انگرکھا

انگ

انگوچھا

انگ

انگیا

انگارا

انگیٹھی

انگوٹھا

انگوٹھی

بار

باردانہ

بازو

بازوبند

بغل

بغلی

بانس

بینسری

بٹھ

بٹھی

3: ایجھئیں اسمائے آلہ جہڑے جو ڈو اسمیں دے ڳانڈھے نال بݨدن ۔

اسم

اسم آلہ

اسم

اسم آلہ

آل + رکھݨاں

آلیکھݨاں

پا + کھڑا

پاکھڑا

پڑ+ وچھا

پڑچھا

ترے+ انگل

ترانگل

چرخ+ کھا

چرکھا

سلھ + وٹا

سلھوٹا

آل + ہاݨاں

آلھݨاں

پٹ+ ویڑھا

پٹ ویڑھا

پچھو + ویڑھی

پچھویڑھی

ترے + پائی

ترپائی

ݙند + آلی

ݙندالی

سانگھ + آلا

سنگھولا

پاہ + وڑیا

پہوڑا

پڑ+ سانگ

پڑسانگ

پچھو+ ویڑھی

پچھیوڑی

تل + ونگ

تلونگ

ݙند+ وَݨ

ݙندوِݨ

کچر + کپ

کچر کپ

گور + بند

گوربند

میز + پوش

میز پوش

متھے + آلا

متھیلا

مس + ہاݨی

مسواݨی

ون + ویڑھی

ونویڑھی

گھڑا + منجی

گھڑونجی

منہ + نال

منال

ہتھ + واڑا

ہتھواڑا/ہتھوڑا

ہتھ + کڑی

ہتھکڑی

4: کجھ مصادر جہڑے جو اسم آلہ دے طور تے وی ورتئیے ویندن ۔

مصادر

معنی

اسم آلہ

معنی

اٹیرݨ

چکر دینا، گھمانا، لپیٹنا

اٹیرݨ

ستر (سوت) کی اٹی بنانے والا آلہ

تھنبھݨ

سہارا دینا، جوڑنا ، نتھی کرنا

تھنبھݨ

سریش، لکڑی کو جوڑنے والی لیس دار شے

جیترݨ

برداشت کرنا، جوڑے رکھنا

جیترݨ

جوکڑ، وہ رسہ یا چمڑے سے بنی رسی جو ہل اور پنجالی (جولے) کو آپس میں باندھے رکھتی ہے ۔

ڈھکݨ

ڈھکنا، ڈھانپنا

ڈھکݨ

کسی برتن کا ڈھکنا

سوترݨ

نوچنا، رسوں کے بل پر سیدھا کرنا، درست رکھنا، کھینچنا

سوترݨ

رہٹ کی مالھ کو اپنی جگہ پر قائم رکھنے کے لئے مالھ کے پہلو میں لٹکائی جانے والی لمبی سی لکڑی

وہݨ

بہنا، پانی کی گزر گاہ ، پانی کا نالہ

وہݨ

پانی کی گزر گاہ ، پانی کا نالہ

ہوڑݨ

ضربیں لگا لگا کر کسی صاف سطح کو کھردرا کرنا

ہوڑݨ

لوہے کا بنا ہوا ہوڑا پتھر کی چکی کے دو پاٹوں کو کھردرا کرنے والا فولادی ہوڑا

ویلݨ

بیلنا، بیلنے والا چکر

ویلݨ

پنجالی( جولے) کے بیرونی حصے میں ڈالی جانے والی لکڑی

لٹکݨ

لٹکنا

لٹکݨ

گلے میں لٹکایا جانے والا یعنی لاکٹ

5: کجھ ایجھیں مصادر جنھیں دی ’’ݨ‘‘ کن پہلے آوݨ آلے حرف تے شد + زیر یا فقط زیر لا ݙتی ون٘ڄے تاں او اسم آلہ بݨ ویندن۔

مصدر

اسم آلہ

معنی

اَݙݨ

اَݙݨ

آݙی یا اݙا ، جھونپڑی پر ڈالی جانے والی قوس نما لکڑی کا شہتیر

پوچَݨ

پوچِݨ

پوچی، صافی ، وہ کپڑا یا کپڑے نما کوئی شے جس سے کہ برتن صاف کئے جاتے ہیں

پھتکݨ

پھتکِݨ

چچنیگھل ، بچوں کے جھولنے کے لئے بنایا جانے والا جھولا ، اس جھولے کی مدد سے چھوٹے بچوں کو چلانا بھی سکھایا جاتا ہے ۔

تچھݨ

تچھِݨ

لکڑی کو تراشنے والا اوزار یعنی کلہاڑا، کلہاڑی یا وہولی

ٹیکݨ

ٹیکِݨ

کمزور دیوار کو سہارا دینے کے لئے ٹیک کے طور پر لگائی جانے والی لکڑی کی موٹی سی بلی

ٹھنبھݨ

ٹھنبھِݨ

جانوروں کو مخصوص قسم کے داغ لگانے کے لئے داغنے والا فولادی اوزار

جھلݨ

جھلِݨ

کنویں (رہٹ) کے آر پار رکھی ہوئی موٹی سی لکڑی کی چورس لٹھ

چوکݨ

چوکِݨ

کسی چیز کو دبا دبا کر کسی برتن یا بوری وغیرہ میں بھرنے والا لکڑی کا اوزار چولہے میں پڑی لکڑیوں کو جوڑنے اور چولہے میں جھونکنے والی لکڑی ۔

چترݨ

چترِݨ

کسی دھات کی بنی ہوئی چیز پر نقش و نگار بنانے والا اوزار ، انسانوں کے جسم گوندھنے کے لئے استعمال ہونے والی گوندھنی ۔

چھکݨ

چِھکݨ

دہی کو بلونے کے لئے استعمال ہونے والی مندھانی کو گھمانے والی رسی

داپھݨ

داپِھݨ

دھرمٹ، مکان کی بنیادوں اور اس کے فرش پر ڈالی گئی روڑی کو کوٹنے کے لئے استعمال ہونے والا اوزار

دھارݨ

دھارِݨ

وزن کرنے کے لئے تولنے کے معیار کی اکائی یعنی پانچ سیر کا باٹ (دھڑی)

6: بعض مصادر نما اسمائے آلہ مگر مصادر نہیں ہوتے:

اسم آلہ

معنی

ارِݨ

لوہے کا اوزار (سندان) جس پر لوہے کی چیزوں کو رکھ کر ہتھوڑے سے ضربیں لگائی جاتی ہیں

باٹݨ

ابٹن

پلیتھݨ

خشکہ ، روٹی کا پیڑا بنانے کے لئے استعمال کیا جانے والا خشک آٹا

پُھندݨ

پھندنا

ݙبیکݨ /ݙکݨ/ ݙھکݨ

کسی بوتل یا بوتل نما شے کا ڈھکنا، سرپوش، کارک

ڈھولݨ

بچوں کے گلے میں ڈالا جانے والا زیور یا تعویز

ݙپھݨ

ڈپھݨی ، لکڑی یا لوہے کا اوزار

ݙاوݨ

جانوروں کے دو پائوں باندھنے کے لئے رسہ تاکہ وہ کہیں بھاگ نہ جائیں

ݙندوݨ

مسواک

اوچھݨ

چادر، کپڑا ، پہناوا

سرݨ

لوہے کے اوزاروں یعنی چاقو، چھری ،قینچی وغیرہ کو تیز کرنے والا گول پتھر جو تیز ی سے گھمایا جاتا ہے (سان)

پھٹکݨ

موٹر سائیکل یا رکشہ وغیرہ

کانجِݨ

وہ مضبوط شہتیر جو کسی رہٹ کے چھپر پر ڈالا جاتاہے۔

گوپِھݨ

فلاخن ، رسی کا بٹا ہوا آلہ جس سے پتھر یا مٹی کا ڈھیلا رکھ کر دور تک پھینکا جاتا ہے

مانݨ

دہی بلونے کے برتن کے منہ پر لکڑی کا رکھا جانے والا گول ڈھکنا جس کے درمیان سے مندھانی گذرتی ہے

نہترݨ

چمڑے کی پٹی جسے مندھانی کو گھمانے کے لئے استعمال کیا جاتا ہے ۔

نہیرݨ

ناخن تراش

نسترݨ

وہ استرا یا تیز دھار آلہ جس سے فصد کھولا جاتا ہے

ملھݨ

دیہاتی میلوں ٹھیلوں میں بجائے جانے والے متعدد ڈھول

7: سرائیکی دے ایجھئیں اسمائے آلہ جنھیں دے اخیرئِ چ ’’ناْں یا نیْ‘‘ آندے :

ݨی:بوچھݨی ، بھرکݨی ، پونجݨی ، پوݨی ، پھوکݨی، تݨی ، تاݨی، پوچݨی، تھپݨی ، جھلݨی ، ٹنگݨی ، چھاݨی، چھوݨی ، چوپݨی ، ٹھنبھݨی ، ڈھکݨی ، کڈھݨی ، کچݨی ، وتانوݨی

ݨاں : پونجݨاں ، پوچݨاں ، پھوکݨاں، ٹنگݨاں ، ٹھنبھݨاں ، ٻدھݨاں ، ٻگھݨاں ، جھگݨاں، جھلݨاں ، جھنجھݨاں، چوݨاں ، چھاݨاں ، چھݨکݨاں ، ڈھکݨاں، ڈھنگݨاں، کھیݙݨاں، کھݙوݨاں، مندھݨاں، وݨݨاں، ویلݨاں ۔

8: سرائیکی دے کجھ اسماء جنھیں نال ’’الف‘‘ دا لاحقہ ڳنڈھ کرئیں اسم آلہ بݨایا ویندے ۔

اسم

اسم آلہ

اسم

اسم آلہ

آر + ا

آرا

اݙ+ا

اݙا/آݙی

اڑ+ا

اڑا

اکھ +ا

اکھا

پٹ+ا

پٹا

بھور+ا

بھورا

پاڑ+ا

پاڑا

پتر+ا

پترا

پٹاخ + ا

پٹاخا

ٻوجھ+ ا

ٻوجھا

پلیت+ا

پلیتا

پکھ +ا

پکھا

تروڑ+ا

تروڑا

جٹ+ا

جوٹا

چلھ+ا

چلھا

چمکار+ا

چمکارا

چوک +ا

چوکا

چھانگ+ا

چھانگا

چھاپ+ا

چھاپا

پھال +ا

پھالا

داپھ+ا

داپھا

سر+ا

سرا

کُپ+ا

کُپا

گھیر+ا

گھیرا

لڑ+ا

لڑا

لوٹ+ا

لوٹا

مُچھ+ا

مُچھا

نوڑ+ا

نوڑا

وکڑ+ا

وکڑا

ٻٹ+ا

ٻٹا

9: سرائیکی دے اوزار جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ وائو‘‘ آندی اے تے وائو تے پیش ہوندے:

چاقو، چوکو، چٹو، چیترو، چپو، ݙالو، تُو تُو، سیرو، گھنگھرو، لَݙو، لُݙو، نہاندرو، نہترو۔

10: کجھ پالتو جانور تے انھیں دا سامان :

الف: اُٹھ: نکیل ، مہار، چِھکّا، پلاݨ (پلاݨ دے حصے =کوٹی ، بَج، پُوزی) ، تنگ ، تلھارا، کچاوا، پوش ، ڳانی ، ٹلی ، پونٹے ، جھاٻے ، متھیلو، جُھل ، نَیل ، لانہہ، ݙانوݨ، گوربند ، ترنگڑ، ترنگڑی ، نہاندرو، نہترو۔

ب: مَہرا: نکیلیاں، مہاراں (راساں)، پاکِھڑا(پاکھڑے دے حصے، ہنہ ،کاٹھی سپاٹ، تَیل ، تنگ، رکاباں) ، جُھل ، پُوزی ، مَتھیلا، مکھالݨاں، پونٹے ، جھاٻے ، ڳانی ، ٹلی ، گوربند، نَیل ، ݙانوݨ۔

ج: گھوڑا :  لغام (لغام دے حصے ،دہانہ یعنی لغام دا او حصہ جہڑا جو گھوڑے دے منہہ دے وچ ݙتا ویندے راساں (واڳاں)، ٻکھاڑا) زِین (زین دے حصے ، ہنہ  یعنی کاٹھی ، سپاٹ یعنی کاٹھی دے اندروں ، ٻہروں تے تلوں رکھئے ونجݨ آلے موٹے چم دے چموٹے ، تے گھوڑے دی کنڈ کو بچاوݨ سانگے ݙوگدے، رکاباں ، پُوزی ، زیر بند یعنی چم دی او پٹی جہڑی جو گھوڑے دی گردن دے تلوں گزار کرئیں پُوزی تے تنگ دے درمیان ٻدھی ویندی ئِ ، تنگ)، کمر بند، متھیلو، جُھل ، خرخَرہ (گھوڑے دے جسم کوں صاف کرݨ آلا برش) ، ٹانگے  تے جپݨ آلے گھوڑے دے سنبھیں کیتے لوہے دی نال ۔

د: ݙاند:آنھر ݙاند کوں قابو ئِ چ رکھݨ سانگے نَتھ، نَتھ نال نتھی واڳاں ، ڳانی (گھنگھرولڳی) ، متھیلو (جُھمر) ، جُھل ، میڑھ تے جتے ݙاند کیتے چِھکّا، کھوہ تے گھاݨی جتے ݙاند دے اکھیں کیتے کھوپے ، ہل تے جپݨ کیتے پن٘ڄالی تے کھوہ تے جپݨ کیتے اُرلا تے کھانج ۔

ر: گݙھاں: لغام ، واڳاں، آتھر، بکھاڑا، پیڑ ، ݙانوݨ ، ٻورا۔

س: ڳاں، منجھ، ٻکری: رسہ ، زَنزیر، ڈھنگ، ڳانی ، چِھکّا، ڄالک، جُٹ، ٹِݨکی ، تلھارا۔

11: حروف تہجی دی ترتیب نال کجھ اسمائے آلہ :

آ__ :آتر (گودڑی، گندی)، آتھر، آݙی، آر، آرا، آری، آرسی(انگوٹھے دا زیور)، آڳ (ڳنے دی کھوری یا ڳنے دے پترے)، آڳلی ، آلھݨاں، آنڈ (ڈھیر، انبار) ، آڳٹ (نالا) آنول (جیر) ، آوا، آوی۔

الف__ : اتانگڑ، اݙاݨاں، اݙݨ کھٹولا، اٹی، اٹیرن ، اچھاڑ، ابری (رنگدار کاغذ) ، ارݨ ار (پھیتے داگز) ، اروڑی ، اریڑی، اُرلا ، اَڑ، اݙاݨاں، استاوا، اَستر، اُسترہ ، اِستری، اِشٹام، اشرفی ، اَکھ ، اَکھّا، اُکھلی ، اِکتارا، البم ، الماڑی ، الغوزہ ، اَلفی (کفنی) ، اندرش، انڳارا، انگرکھا، انگوچھا، اَنگوٹھی، انگیا، انگیٹھی، اوچھݨ، اُورا۔

ب__: بازو بند (ہک زیور) ، بانک ، بتی، بٹ (بندوخ دا بٹ) ، بٹن ، بٹَھی ، بٹَھ، بَج (پلاݨ دا بج) ، بجری ، برساتی ، بدناں (سلور دا لوٹا) ، برما، برود (بارود) بریک ، برچھا، برچھی ، بِسترا ، بَستہ ، بُشکا، بُشکی ، بُغچی ، بُغلی ، بکس ، بکسا ، بکسوا، بُول، بُلاق، بُولا ، بلب، بلم ، بلیڈ، بمب، بوتل ، بوچھݨ ، بندوخ ، بیلچا، بینی (دروازے دی بینی) ، بیٹری، بیرنگ، بینسری ، بھالا ، بھڑولا، بھمبھوں (کھمبا) ، بھانڈا، بھری (پنڈ) ۔

ٻ__:ٻٹھل ، ٻٹھلا، ٻٹھلی ، ٻاٹن (اٻٹن) ، ٻدھݨاں، ٻگھ (ہک زیور) ، ٻگھی (صراحی) ٻلُھا، ٻگھݨاں، ٻندا (ہک زیور)، ٻنڈا، ٻوڈی، ٻوٹ، ٻوجھا، ٻورا، ٻوری ،ٻوکا،ٻوکی ، ٻوکر (ٻہاری) ،ٻبَہڑ، ٻوہا، ٻوڑا،ٻکرݙنڈی۔

پ__: پاکھر (گھوڑے دی زین دی کاٹھی) ، پاتری ، پاڑچھا، پاکھڑا ، پاناں، پاوا، پاکی (انڈر شیو کیتے استعمال تھیوݨ آلا استرا) ، پِپ (کن یا نک سِوانوݨ دے بعد عورتاں انھیں سوراخیں ئِ چ جہڑی باریک کاٹھی پیندن اوکوں پپ آکھیا ویندے) ، پُتلا ،پُتلی ، پٹا، پٹی ، پٹڑی ، پٹکا، پٹیلا، پچھی ، پتھر، پَر، پرکار، پٹاخا، پُٹاس ، پچکاری ، پچھیوڑی، پتیلا، پتیلی ، پروݨ ، پُڑ، پَڑتل ، پڑچھا، پڑسانگ، پڑوٹا، پڑوٹی، پرنالا، پڑوپی، پالکی، پڳ، پڳڑی ، پُل، پلڑا، پلنگ، پلوں، پَلّا ، پُڑا، پَڑی، پوپی ، پوپا، پوتڑی، پوتڑا، پوٹلی، پوچا، پلاس، پوڑی، پُوزی، پوش، پوݨاں ، پوݨی ، پکھا، پکھی ، پلیتھݨ، پونجی ، پوتھی ، پَنّاں ، پِناں ، پِن٘ڄری،پَنڈ، پنجالی ، پنگھوڑا، پینگھ، پینگھا، پیڑھی ، پیپا، پیالا، پیالی ، پیچ، پیٹی ، پیمانہ ، پَونٹا، پہوڑا، پہوڑی ، پَھٹا، پھِٻر، پھٹوک ، پھاناں، پھالا، پھاسی ، پھٹی، پھولا ، پھولی ، پھرکی ، پُھوڑھی، پھوکݨی ، پھٹاکا، پھٹکݨ (موٹر سائیکل) ، پھڑوں، پھندݨ، پھیلی ، پھیتا، پھنبھا، پلاݨ، پالٹوں، پزیب۔

ت __:تاج، تاڑ، تاس (تھال) ، تاش، تاک (طاق) ، تاکی، تاکڑا، تالا، تنبورا (طنبورہ) ، تَند، تاݨی ، تاوڑی ، تاوڑا، تباخ، تبر،  تَنبوت، تُتکا (سوٹا) ، تجوری ، تختی، تختہ ، تخت، تختہ سیاہ، تخت پوش، تَڈا، تَڈی، ترکڑی، ترنبھ، تریز (لویر یالیر) ، تغاری ، تُل، تلوار، تُلاوڑا، تلانگڑا، ترانگل ، ترپال ، ترپائی ، تَرٹّا، تَجر، ترنگڑ ،ترنگڑی ، تروڑا، تروا، ترپڑی، ترپڑا، تسلا(تھال) ، تسلی ، تسبی (تسبیح) ، تسماں ، تویذ /تویت (تعویز)، تکڑا، تُکماں، تلونگڑی(مٹھائی)، َتلھڑ(چھمک، سوٹا)، تِلھارا، تناب (طناب) ، تنور، توا، تنبوت، تنبالوں، تُول، توپ، تونگ، تونگڑی، توشہ(مٹھائی)، تونبا، تݨی ، تولھا، تیسہ ، تیسی ، تھاپا، تھاپی، تھپݨی، تھال، تھتھا، تھتھواں (کمہاروں کا اوزار) ، تھتھوی، تھِڳڑ، تھِڳڑی ، تھنبھا، تھوہا، تھیوا، تھیلی ، تھیلا، تھئی (تہ در تہ رکھی ہوئی) ، تھوٻی ، تھوݨی ۔

ٹ__: ٹاپا، ٹاٹ، ٹاکی، ٹانڈا، ٹانگی ، ٹانواں، ٹائر، ٹٻ، ٹرنگ، ٹرنگڑی، ٹکٹ، ٹَل ،ٹَلّی ، ٹِݨکی (چھوٹی ٹلی) ، ٹوپا، ٹوپی، ٹوکرا، ٹوکری، ٹورا، ٹوکا، ٹیک، ٹیبک، ٹَٹر (مٹی کا بہت بڑا برتن)، ٹَھپہ، ٹُھوٹھا، ٹھکورا، ٹھیلا، ٹھیہا، ٹھنبھݨی۔

ج__:جاتر، جاکٹ (جیکٹ) ، جالک، جالا، جُتی ، جِجھری ، جُراب، جریب، جِلد، جندرا، جندراہ، جندری ، جنبیل، جن٘ڄوں، جوتر، جوٹا، جُٹ، جوکڑ، جوسر ،جُولا، جیپ ، جھاٻا، جھاری ، جھالر ، جھانبھا، جھانبھڑی، جھانجھر ، جھانولا، جھانولی، جُھمر(ایک زیور)، جُھُل، جَھل، جَھلی ،جھَلِݨ، جھولی ، جھولا، جُھمکا، جھمکی ، جھنبھݨی،جَھنڈا، جَھنڈی ۔

چ__:چابُھک ، چاٻی ، چاپُڑ، چاٹی ، چادر، چاک ، چَپّا، چپو، چپوٹا، چِترِݨ ، چَتّی ، چٹو، چٹوری ، چٹورا، چِخّہ، چدھا، چچینگھل، چرکھا، چرکھی ، چُغہ ،چُکاٹھ، چَکّل ، چَکلی ،چَکّی ، چِلم ، چِمٹا، چِمٹی، چمچہ، چمچی، چِمنی ، چونبھ کلی ، چنگیر ، چنواتی ، چوسہ ، چُوتھا، چُوڑی ، چوسر، چوپݨی، چوکا، چونڈھی ، چَتڑی ، چِڑاٹھ، چَپر، چیلک، چُلھا، چلھ، چِبھوکڑی ، چُڈھا، چُڈھی ، چُگھی ، چھٻا، چھٻی ، چھاݨی ، چھاݨاں ، چھتری، چھڄ، چھڄلا ،چُھرا، چُھری، چَھرا،چَھڑی ، چِھک، چِھکّا، چَھلّا، چھاپ ، چَھلی ، چَھمک، چھنبھلی ، چَھنّاں، چھیݨی، چھوݙا، چھݨکݨاں ۔

ح، خ، د__:حقہ ، حمیل ، خرخرہ، خُشکا، خط، خنجر، داب ،داسا، دانگی ، داپھا ، دابڑہ ، دابڑی ، دَٻلا، دَٻلی ، دُھرمٹ، دراز، درسال ، دُھرا، درڳڑی، دری ، دُسّہ، دستی ، دھاگہ ، دھوتی ، دھڑی ، دِڳا، دِلاّ، دمامہ ، دوری (دنوری)، دورا (دنورا) ، دوبا، دول ، دولی ، دُنالی (دونالی بندوق)، دیگڑا، دیگڑی ، دیگ۔

ڈ__: ڈاں، ڈبا، ڈبی ، ڈبیکن، ڈِڈھ، ڈبری، ڈونگا، ڈیسک، ڈھارا، ڈھاری ، ڈھاکواں، ڈھال، ڈوڈݨ، ڈودݨی ، ڈھولݨ، ڈھکݨ، ڈھکݨی، ڈھکݨاں، ڈھولک، ڈھولکی ، ڈھنگ، ڈھنگا، ڈھنگڑا، ڈھیرا، ڈھیرݨاں، ڈھینڈھا، ڈھینگر، ڈھینگری ۔

ݙ__: ݙاٹ (کارک)، ݙاتری، ݙاڑھ، ݙاکن (پڑسانگ) ، ݙانگ، ݙاکا /ݙاگا (پڑسانگ دا تیر) ، ݙنگوری ، ݙݙݨی ، ݙانوݨ، ݙکرا، ݙپھا، ݙپھی، ݙپھݨاں، ݙندوَݨ، ݙندالی ، ݙندیلی ، ݙنڈل ، ݙنڈکا، ݙکرن، ݙنبھݨی ، ݙونگا، ݙنی ، ݙناں، ݙولا، ݙولی ، ݙول، ݙوہاوی، ݙوہاوا، ݙوہر، ݙوئی ، ݙویا، ݙیوا، ݙیوٹی ، ݙور۔

ر، ز__: راکھی ، رباب، رٻڑ، رچھاݨی ، رچھی ، رحل، رسہ، رسی ، رضائی ، رکیبی، رومال ، رنجھاݨی (مچھلیاں پکڑنے کا ایک قسم کا جال) ، رمجھول (زیور)، رندہ ، رنبہ ، رنبی ، رول ، رودہ ، ریڑھا، ریڑھی ، ریتی ، ریگمال ،ریل، ریوڑی (مٹھائی) ، زپ، زین، زنبور، زنبہ۔

س__: ساٹوں (مچھلی پکڑنے کا جال) ، سانچا، ساندھا، سانگ، سنگولا، سُٻ، سُٻی ، سِپی، ستار، ستھر، سارنگی ، سرمے داݨی ، سرمچوں، سرݨ ، سریا، سروچی، سروچا، سغان ، سپاٹ، سڳا، سڳی ، سرہاݨاں، سکروڑ، سڳلا ، سِلھ، سِلھوٹا، سلیٹ، سلیٹی ، سُنبھا، ُسنبھی ، سنداری، سنجھ، سنکھ، سنگھل ، سنگھلی ، سنگھولا، سنھی، سِنیاری، سوآ، سوئی ، سوترݨ ،سوتلی، سوٹا، سوٹی، سَوِّڑ، سُولی، سیٹی، سیرو، سیڑھی، سیفٹی، سیلھی، سینھوں، سیٻا، سیجھ، سیخ، سندھاݨ۔

ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ق__: شامیانہ، شتیر (شہتیر)، شرنا (شہنائی) ، شکنجہ ، شکلو (بھڑ کے جھتے کی شہد) ، شیشہ ، شیشی، صافا، صافی، صدری ، صندوق، صندوقڑی ، ضامن ، طاق، طاقی ، طاقچی ، طباخ، طبلہ ، طونگ(تونگ) ، عینک، غبارا، غز (گز) غِلاف، غلول، غلولہ، غلولی ، فُٹا، فرنائی ، فلسہ، فِنَّر(لوہا چیرنے کی آری) ، فوارہ ، قابلا، قالب، قروا (کروا)، قلابہ ، قلم ، قنات ، قینچی ۔

ک__: کاپا، کاپی ، کاتر، کاتی ، کابلا ، کاٹھی ، کارک ، کاڑھا، کاسا، کاغذ، کالک، کاجل ،کانب، کانبا (جھولی) ، کانجݨ ، کانڈھی ، کانہہ، کاٹھی، کُپ، کُپا، کُپی ،کُٻال (کھجور کی جڑ کے ریشے جو رسہ بنانے کے کام آتے ہیں) ، کتیرا، کیتلی ، کتھا، کٹمالھا، کٹورا، کٹوری ، کٹوی، کچاوا، کُچّی ، کُچِّݨ ، کدو کش، کراہ ، کرھئی ، کرپل (سوٹا) ، کرپان، کڑا، کڑاہ، کڑاہی ، کڑونگھا، کرنگھا، کرنڈھی ، کروشیا،کَڑی ، کَڑچھا، کڑچھی، کسوٹی ، کہئی، کلتری ، کلچ، کِلک، کلہوٹی ، کماݨی ، کماݨ، کنال، کنالی ، کنڳݨ ، کُنی ،کُنّاں، کنگھی ، کنگھا، کفن، کفنی ، ککھ، کلاوا، کلبوت، کمبل ، کمنڈل ، کُنڈا، کُنڈی ، کَنڈا (ناک کا زیور)، کَنڈی ، کنجی ، کندوری ، کَوݙی ، کوکلا، کونڈا، کُونڈی ، کوندھا، کوندھی ، کہاڑا، کہاڑی، کیٹلی ، کُٹھالی ، کڈھݨی ، کھارا، کھاری، کھانج، کھٻڑ (رسہ)، کھٻڑی ، کھٹ، کھٹڑا، کھنبھا، لھنبھاݨی، کِھپ (پرانا جوتا)، کھرپا، کھرپی ، کھتھی(بھیڑ کی اون سے بنی لوکار) کَھرل ،کُھرلی ، کِھڑکا، کِھڑکی ، کُھرچِݨ، کھوپا، کھیس، کھݙوݨاں، کھیݙݨاں۔

گ__:  گاݙر، گدیلہ ، گز، گملا، گوربند، گولک، گراری ، گِندی ، گِندولا، گولا، گولی ، گاگھر، گگھری ، گگھرا ، گھانگھا، گھاݨی ، گھرݨی ، گڑمالا، گھرانو ِنج، گھڑی ، گھڑیال، گھنگھرو، گھنگھری ، گھونگھا۔

ڳ__: ڳادھی ، ڳتکا، ڳاٹکا، ڳاری ، ڳاناں ، ڳانی ، ڳپل، ڳٹکا، گُتکا، ڳیٹا، ڳٹوں، ڳنڈھا، ڳنڈھڑی، ، ڳتھلی ، گتٖھلا، ڳتھی، ڳکڑ، ڳٹولی ، ڳٹولا، ڳٹی، ڳیٹی ، ڳنڈھیری ، ڳت۔

ل__: لاٹوں، لاچا، لاچی ، لاڑا، لاکٹ، لاڳ، لانہہ ،لالڑی ، لاوا، لانوِݨ، لر، لڑ، لڑا، لڑی ، لاکڑا، لُپری ، ِلتر، لَچھا، لَچھی لغام، لَغڑ، لفافہ ، لوݨکی ، لنگوٹی ، لوٹا، لُکار، لویر / لیر، لیوی۔

م__: ماتر، ماسک ، مالھ، مالھاں، مُتا، مَٹ، مَٹّی ، مٹورا، مٹوری ،مُرکھی ، مُرلی ، مسواݨی، مِسواڳ ، مِشال، مڳتر، مُندری ، مانَݨ، مُنڳلی ، مولھا، مولھی ، مُنگر، منگری ، منجھولا، مُٹھا، مہار، مکھاݨاں۔

ن__: ناب، ناپا، نال، نالا/ناڑا، نب، نتھ، ناوڑی ، ناوڑا (شہد کی مکھی کا چھتا) ،نَٹ، نڑی ، نڑ، ناوݨی ، نانہہ ، نغارہ، نعل ، نیل ، نکیل،نَوڑا، نہترو، نہالی ، نہیلا، نہیرَن، نیزہ، نیچا (نے  ۔ چا) نلی ، نل ، نلکا، نوار، نُکھ۔

وائو__: واڄا، واڳ، واݨ، والا (بڑی بالی) واہݨ ، وتانوݨی، وٹا(مٹی کا ڈھیلا) وٹݨاں ، وٹݨی ، وٹوہڑ، ودھر، ودھری ، وݙاݨ، ورھی ، ورقا، وٹی ، وڳا، ولٹوئی ، ونجھ، ونجھلی ، وݨاٹھی ، وہولا، وہولی ، ویڑھا، ویلݨ ، ویلݨاں۔

ہ، ی__: ہار، ہتھا، ہتھی ، ہتھوڑا، ہتھوڑی ، ہارن ، ہاکی ، ہتھکڑی ، ہوڑا، ہوڑکا ، ہَودا، ہماچا، ہماݨی ، ہِٹھانگڑ، ہَسی، ہل ، ہلیہہ، ہیرا، یکتارا۔

12:   مختلف انسانی پیشے تے انھیںدے متعلقہ اوزار :

الف، معلم:تختہ سیاہ ، پوچا (ڈسٹر) ، چاک، وائٹ بورڈ، وائٹ بورڈ مارکر، الماڑی ، مختلف رجسٹرات، ہفتہ وار ڈائری ، جیومیٹری بکس (لکڑی کا بنا ہوا بڑا بکس) ،سمعی بصری معاونات ، چارٹس، قلمدان ، قلمتراش، میز، کرسی ، جماعت کیتے ڈیسک ، بنچ سٹول وغیرہ ۔

ب، متعلم: بستہ ، درسی کتب، مضمون وار کاپیاں، قلم (کانے کی بنی ہوئیں) ، پین ، پنسل، پنسل تراش، ربڑ، مارکر، مس، مسواݨی ، تختی ، سلیٹ ، سلیٹی (سلیٹ کی پنسل) ، جیومیٹری بکس، گاچی (تختی صاف کرنے کے لئے) ، پوچا (سلیٹ صاف کرنے کے لئے) ، سیاہی چوس، چاک، لنچ بکس۔

ج، پائولی (جولاہا) دے اوزار

اسم آلہ

وضاحت

سُتر’

گذشتہ دور ئِ چ چرکھے دا کیتا ہویا ستر استعمال کیتاویندا ہا جݙاں جو اجکل مشینی ستر ورتیا ویندے ۔

ناوڑی

چرخے دا کَتیاہویا سُتر’ ناوڑیں دی شکل ئِ چ ہوندا ہا۔

اٹیرن

تاݨی دے عمل دا ابتدائی حصہ ناوڑی کوں اٹیر کرئیں پھولا بݨاوݨ ۔ اینہہ واسطے اٹیرن پاولی دا پہلا اوزار ئِ۔

پھولا

پھولے کوں اٹی وی آکھیا ویندے ۔ چرخے دا کتیا ہویا سارا ستر اٹیر کرئیں پھولے بݨا گھدا ویندے ۔

ونیڈلا

تاݨی کیتے تیار کیتے ڳئے سارے پھولئیں (اٹیں) کوں ہک زنزیر دی صورت ئِ چ کٹھا کر گھدا ویندے جیکوں ونیڈلا آکھیاویندے ۔

تاݨاں

تاݨی کیتے کٹھے کیتے ڳئے ستر نال وݨیاںون٘ڄݨ آلئیں شئیں (کھیس ، دری یاادوتھر) دی لمبائی چوڑائی دے مطابق اݙے تے تݨیا ویندے ۔

ادوتھر

ادوتھر تاݨی تے وُݨئیے ہوئے اونہہ کپڑے کوں آکھیاویندے جئیں کنوں لباس (پہناوا) تیار کیتا ویندے ۔

اݙا

کاٹھی دے بݨیں ہوئیں مختلف ترپائیں کوں وُݨی ون٘ڄݨ آلی شے دی لمبائی دے مطابق مناسب فاصلے تے نصب کر ݙتا ویندے ۔ تاں جو تݨے ہوئے پاݨ لڳے ستر کوں اݙے تے کھنڈا کرئیں سکُایا ون٘ڄے تے اوندے تے آسانی نال کُچِّݨ پھیری ون٘ڄ سڳے ۔

کُنال

مٹی دا ہک ٻہوں وݙا تھاں جیندے ئِ چ تݨے ہوئے ستر کوں پاݨ لاوݨ کیتے پُسایا ویندے ۔

پاݨ

کݨک دے میدے کنوں بݨائی ہوئی ’’لیوی‘‘ جیکوں مٹی دے کنال ئِ چ سٹ کرئیں سُتر کوں مَلیا ویندے تاں جو ستر

مضبوط تھی کرئیں تاݨی کیتے تیار کیتا ون٘ڄے۔ اے لیوی (پاݨ) میدے دے پاݨی دے مرکب کوں خوب ٻڑکا کرئیں تیار

کیتی ویندی ئِ ۔ پاݨ لاوݨ دے بعد ستر کوں اݙے تے کھنڈا کرئیں سُکایا ویندے ۔

کُُچِّݨ

کاٹھی تے خجی دے منجال کنوں خصوصاًتاݨی کیتے تیار کیتا ون٘ڄݨ آلاٻہوں وݙا برش جیکوں پاݨ لڳے ستر تے ماریا ویندے

تاں جو پاݨ ستر نال یک جان تھی کرئیں سترکوں مضبوط کر ݙیوے۔ تاݨی دا سترایویں تیار کیتا ویندے جیوں جو پتنگ

دی ݙور تیار کیتی ویندی ء ِ۔

پیٹا

تاݨی وݨݨ کیتے پیٹے دا ستر انج تیار کیتا ویندے ۔ پاݨ لڳے پیٹے دے سُتر دیاں چرکھے تے نلیاں بݨائیاں ویندئین۔

نلی

کݨک دے ناڑ یا کانی دی تیلی کوں چرکھے دے ترکلے تے پو کرئیں پاݨ لڳے ستر دیاں نال دے مطابق چھوٹیاں چھوٹیاں نلیاں بݨائیاں ویندئین۔

نال

کاٹھی دابݨیا ہویا مخصوص اوزار جئیں وچ نلی پو کرئیں تاݨی وݨنٓ کیتے بار بار اوندے آر پار لنگھایا ویندے ۔ نال کوں ݙوجھے لوظیں ئِ چ ’’شٹل‘‘ وی آکھیا ویندے ۔

کھݙی

او اݙا جیندے وچ ٻہہ کرئیں پاولی کپڑا وُݨدے ۔

لَٹھ

لٹھ کھݙی دا او حصہ ہوندے جیندے اتے وݨیا ہویا کپڑا ولھیٹیا ویندے ۔

ویلݨ

لٹھ کوں بار بار وݨئیے ہوئے کپڑے کوں ولھیٹݨ کیتے ویلݨ نال پھیریا ویندے ۔ ویلݨ لٹھ دے آر پار کیتے گئیے سراخیں وچوں ٹپا کریں ایں رکھیا ویندے جو لٹھ پچھاں نہ پھر سڳے ۔

رَچھ

مخصوص طریقے نال تیار کیتا گیا رچھ تاݨے سترئیے گئے نمونے دے مطابق آر پار کیتا ویندے ۔ تاݨی دا رچھ مختلف ’’ تاکئیں‘‘ یعنی ’’چٖالئیں‘‘ تے مشتمل ہوندے ۔ نمونے دے مطابق تاݨے دے تار (دھاگے) انھیں تاکئیں وچوں لنگھائے ویندن

سلکھݨی

ناڑ یا کانی تیلی تے ولھیٹی ہوئی ستر دی نلی کوں سلکھݨی آکھیا ویندے ۔ جہڑی جو نال ئِ چ رکھ کرئیں تاݨے دے آر پار ٹپائی ویندی ئِ۔ تے وت کپڑے دی وݨت شروع تھی ویندی ئِ ۔ تاݨی دے وݨئیے ہوئے کپڑے دے ناپݨ دے پیمانے کوں ’’جنول‘‘ آکھیا ویندے ۔

جَنو’ل

سولہ ہتھ لمبے کپڑے کوں پاولی جنول آہدن ۔ تے ہک ہتھ پوݨے ݙو فٹ یا اکویہہ انچ دے برابر ہوندے ۔ ایں طرحاں ہک جنول تقریباً ٣ ٠ فٹ یا ۱٠ گز دے برابر ہوندی ئِ۔

ݙوڈھ

ہک دفعہ تݨے گئیے تاݨے کنوں کئی کئی کھیس وݨئیے ویندن۔ ہک کھیس وݨݨ دے بعد ہک فٹ دے قریب قریب تاݨاں بغیر وݨیے چھوڑ ݙتا ویندے ۔ اینہہ چھوڑیئے ڳئے اݨ وݨیے حصے کوں ݙوڈھ آکھیا ویندے ۔ اینہہ ݙوڈھ کنوں بعد ئِ چ کھیس دے پاند بݨائے ویندن ۔

داسی

داسی یا دسی اونہہ نمونے کوں آکھیا ویندے جہڑا جو تاݨی تے وݨݨ آلے کپڑے تے لایا ویندے۔

گزی

تاݨی دے پیٹے دے مطابق کاٹھی دی ہک گزی بݨائی ویندی ئِ جیندے ݙہائیں سرئیں ئِ چ کِل لڳے ہوندن ۔ اے گزی پیٹے دے کنئیں ئِ چ پھسائی ویندی ئِ تاں جو پیٹا اپݨے معیار تے چھکیا رہ ون٘ڄے ۔

د: ڄٹ دے اوزار

1: ہل : ڄٹ دے اوزاریں وچوں سب توں زیادہ اہم اوزار ہل ئِ ۔ لہٰذا اتھاں ہل دے حصئیں دی تفصیل ݙتی ویندی ئِ۔

ہل دا حصہ

وضاحت

ہلیہہ

اے ہل دا بنیادی حصہ ئِ اینکوں ہل دی ہلی وی آکھیا ویندے ۔

کُڑ

ہل دا ݙوجھا اہم تَلواں حصہ جہڑا جو زمین کوں چیرݨ دا کم کریندے

پھالا

کڑ دے اڳلے حصے ء ِچ لڳا ہویا لوہے دا پھل

کُنڈا

پھالے کوں قابو ئِ چ رکھݨ آلا کُڑ ئِ چ لڳا ہویا لوہے داکُنڈا

ڄنگھی

چوڑی دے کُڑ دے پچھلے حصے ئِ چ لڳا ہویاسیدھا کھڑا ݙنڈا۔

مٹھیڑا /ہتھی

ڄنگھی ئِ چ ہل کوں نپݨ سانگے لڳا ہویا مُٹھا

اوڳ

کڑ دے منڈھ ئِ چ لڳی ہوئی چپرجہڑی جو ہلیہہ کوں مضبوط تے سیدھا رکھیندی ئِ۔

واہ

ہلیہہ دے آخری سرے ء ِ چ کڈھئے ڳئے سراخ جہڑے جو ہل کوں اڳاں یا پچھاں کرݨ دا کم ݙیندن

:2 پن٘ڄالی :

پن٘ڄالی دا حصہ

وضاحت

پَٹ

پن٘ڄالی (جولے) دا اُتلا حصہ

گھومٹ

پٹ دے گھومٹ نما حصے جہڑے جو ݙاندیںدی گھومٹ تے آ ٹکدن

ڳاترا

پن٘ڄالی دی اندرلی گزی جہڑی جو پن٘ڄالی دے اُتلے تے تَلویں حصے کوں جڑیندی ئِ۔

ویلݨ

پن٘ڄالی داٻہرلا پھرݨ آلا تیر جہڑا جو ݙاندیں کوں قابو ئِ چ رکھدے۔

اُرلا

ہک ݙاند دی پن٘ڄالی ۔

جوکڑ

من٘ڄ یا چم دا رسہ جہڑا جو پن٘ڄالی تے ہل کوں آپت ء ِچ جڑیندے ۔

نالی

بیج دی نالی کرݨ کیتے ہل دا حصہ۔

3 : کھوہ تے کھوہ دے حصے :مُن(منارے) ، کان٘ڄݨ، چَکل ، چَکلی ( چکل تے چکلی دے حصے ، اَر، تاڑ، لٹھ (بُھرڄل)، چپراں، داب، چونبھاں)، وسانواں یا ٹھاکݨ ، ڳادھی دا پٹیلا، کھانج ، اُرلا، کنورا، چنھاں (دُنبہ) ، لٹھ،جَھل (جَھلِّݨ) ، ٻہڑ (ݙھیندھا)، مالھ (مالھ دے حصے ، نوڑے ، اریڑیاں ، لوٹے ، ورھیاں) ، پاڑچھا ، ِنسار ، کھاݙا، سوترن ْ، اݙ، پکا، تلونگ، گُھوگھے ، رَچھی، چوہی ، تلاٹھی ، پڑ، مکڑا  (دھن مکڑا) اُورا (اورے دے حصے، لانہہ، پچھی ، لٹھ، ہتھے ، دولی ، تھوݨی) ، من٘ڄ کُٹݨ تے ورھیاں وٹݨ کیتے منگلٖی ، پتھر، وَٹݨاں، ݙاندیں دے کھوپے وغیرہ وغیرہ ۔

4 : باقی اوزار :کہئی ، وہولا ، وہولی ، کِیݨ (کیݨ دے حصے ، کھانج، پَٹ، ہتھا، وَدھر) مالھا (پٹڑا، گول مالھا)، کراہ (کراہ دے حصے پھٹا، پھل یعنی بلیڈ، ہتھے) جندرا، جندرے دی چِھک ، ݙاندلی ، کہاڑا، کہاڑی ، ترانگل ، کرھئی ، ہلو ہڑ دے ݙلھ بھنݨ کیتے کاٹھی دا وٹوہڑ ، کندیسہ ، چوکھا، رنبہ ، ݙپھہ ، ݙاتری ، فلسہ ، میڑھ، ویلݨاں ، کڑاہ وغیرہ وغیرہ ۔

ذ: چاکی /تیلی دے اوزار :گھاݨی ، لٹھ، َمکڑا(دھن مکڑا) ، کھانج، ڳادھی ، پاڑچھا، کُپا، کُپی ، سر ، لونگ، دھاݨیں ، پاݨی ، لوݨ و کھر یا وگھر۔

ر: چڑوہے دے اوزار :دیگ، تاوڑی ، منجھولا ، چُلھا، چھاݨی ، ݙپھا، تھال ، ݙویا، ٹانگی ۔

ڑ: خجی دے چاڑھے دے اوزار: کمند، ݙاتری ، کہاڑی ، پچھی ، ݙونگا۔

ز: درزی دے اوزار:سلائی مشین، پھٹا، قینچی ، فیتہ ، دھاڳا، استری ، کُرسی۔

س: درکھاݨ دے اوزار: دڑنکھی (سامان رکھݨ دا تھیلا) ، وہولی ، کلتری ، آری (وݙی) ، رنبہ ، رنبی ، رندہ (چھوٹا، وݙا) ، چوسہ،سیناری (سیناری دے حصے دستہ ، پَھل ، چِھکݨ) ، برما، ریتی ، وٹی، گݨیا، دراز، دراز رندہ ، فرنائی ، گرمٹ، خط کش، شکنجہ ، گنائی ، دھاگہ ۔

ش: دُنبیر (ٻار بھارا) دے اوزار:سَتھر، ٹوپا، پڑوپی ، ترپائی ، کَنڈا، ٻالٹی ، تلانگڑا، وٹے (باٹ)، یعنی سیر، دھڑی، ݙہ سیری، ادھ مݨی، مݨ وغیرہ بھارے دے اوزان ، پائی (چار ٹوپے)، چوٹھ (سولہ ٹوپے یعنی چار پائیاں) ، بار (چار چوٹھاݨ)، پتھ (سولہ چوٹھاں یا چار بار)

ص: دھوٻی دے اوزار :کُنال (مٹی دا )، کُنالی ، پٹڑا، استری ، میز ۔

ض: سنارے دے اوزار : اَرِݨ ، ہتھوڑا، ہتھوڑی ، چویت، کتیرا، مولھی ، ترکلے دی سلائی ، مندھلی (جندری) ، زنبور، زنبوری، ناپ کڑے والا، چوڑی رِنگ سائز، انگوٹھی رِنگ سائز، بڑُنبہ چویت،سامان کوں کنٹرول کرݨ آلے  بڑُنبے ، بٹھی، کٹھالی ، پترے تے تار کیتے مشین، سہاڳہ ، سنوں، چمٹی ، ٹھپہ انگوٹھی (سیٹ مکمل) ٹھپہ چوڑی (سیٹ مکمل) ، فُٹا، کُنڈا (ترازو) ، وٹے (باٹ رتی سے لے کر تولے تک) ،مَقال (کاٹھی دی) ، مقال (پتل دی) ، کنڈے بݨاوݨ کیتے مختلف سوئیاں، ریتیاں (مکمل سیٹ) ، پرکار، وٹی ، کسوٹی ، ٹوݨے ، ڈائیاں (کٹائی کیتے مکمل سیٹ) ڈائی کٹر مشین، لیمپ (سیکائی کیتے) ، قلم (چھلائی کیتے مکمل سیٹ)، وٹیاں (مکمل سیٹ) سندران ْ، ہتھوڑی گول منہ آلی ، دھݙ، خالواں، چترولا، سندور،چیتھا، شبنم آلی مشین، برما (مکمل سیٹ) ، ہُنڈی ، ریتی (چورس، پلیٹ، تکونی ،ترے پٹی ، پتلی ، تکون پتلی ، چُھری ، گول وغیرہ ) ، پونگر آلا ٹھپہ ، جلندر (ݙنڈآلازنبور، میخاں) ، بوگھری وغیرہ وغیرہ ۔

ط: قصائی دے اوزار:چُھرا، چھری یا کاتی ، ٹوکا، کھوڑی (کاٹھی دی) ، آݙی (گوشت ٹنگݨ کیتے)۔

ظ: لوہار دے اوزار : سنھی ، ہتھوڑے (مکمل سیٹ) ، سُنبھا، چھیݨی (مکمل سیٹ) ، پکھا، پلاس، کتیرا، سرݨ ، ارݨ، سندھاݨ ، چُلھا، ریتی (مکمل سیٹ)، چمٹا، پھوکݨی، وݙاݨ۔

ع: پلمبر دے اوزار: رینچ (مکمل سیٹ) ،پائپ رینچ (مکمل سیٹ) ، سکریو رینچ (مکمل سیٹ) ، بور کیتے پائپ (مکمل سیٹ) ، ترپائی ، برما، لانہہ ، ٻوکی ، اُورا، پلاس، سنھی ، ہتھوڑے (مختلف سائز دے)، سُنبھا، چھیݨی۔

غ: موچی دے اوزار : کُنال (مٹی دا) ، کنالی ،ویانگ، قالب، قلبوت ، آر (مختلف سائز دے) ، سُنبھا، ہتھوڑی ، ارݨ ، سلھ (پتھر دی) ، رنبہ ، رنبی ، نہیرݨ، سوئی ، دھاگہ ، لیوی ، سنھی ، پلاس، زنبوری ، نانہہ۔

ف: مستری (معمار) دے اوزار:  تیشی ، کانٹی (مکمل سیٹ) ، منجھولا، لوہے دا گھڑمالھا، کاٹھی دا گھڑمالھا، گزی، لوہے دا برش، دھاگہ ، شال ، لیول ، تغاری، کہی، فیتہ ، گنائی ، دھرمٹ۔

ق: نائی دے اوزار :رچھاݨی (اوزار پاوݨ آلا چرمی تھیلا) ، استرے (مختلف قسم دے) ، قینچی ، برش، صابݨ ، مُنگری یا پیالی ، کنگھی ، نک چوناں یا موچݨاں، نہیرݨ ، وٹی ، ہیر کٹر (مشین) ، پھٹکری دا بِھکّل ، پوڈر، صافی ، فوارا، پاکی (انڈر شیو کیتے) ، تیل (سرمی دا) ، تولیہ ، کرسی ، پترے (بلیڈ) ۔

ک: حلوائی دے اوزار : کڑھائی ، کڑچھا، کڑچھی، چھاݨی ، تھال ، کھرپا، کڑھاہ ۔

ل: مراثی دے اوزار:دول ، لاڑے ، تُوتُو، شرنا، بین ، بگل، کلانٹ، نغارہ(ݙڈھ)

دول وڄاوݨ دے انداز: شادیانہ (پرنا) ، شدمانہ، ڳاناں، سہرا، ملھِّݨ، جُھمر، ہَمّاں، عزاداری۔

موسیقی دے آلات: ہارمونیم ، طبلہ، ستار، تنبورا، سارنگی، یک تارا، الغوزہ ، مرلی ، ونجھلی، بینسری۔

جھومری دے اوزار:چپڑیاں ، جھانجھراں ، چمٹا، ڳاٹکے ۔

م: مہاݨے (میر ملاح) دے اوزار:  ٻیڑی :( ڳڑھ، سغان، چپو، ونجھ، لنگر، پکھ، ݙھونڈھی (چھوٹی ٻیڑی) ۔

دریائی اصطلاحات: پتݨ، پتݨی، بھک، کھڑبھک، ݙھاہ، جھاڳا، ہاتھ پاݨی، تار پاݨی، سیڑھ، شوہ، گھمر گھیر، کُن، کپر، بُھنگ، براٹی، ولوڑ۔

مچھی دے شکار دے اوزار :کُڑ ، رَچھ ، ساٹوں، کنڈی ، تِند، رُنجھاݨی، ݙلاّ۔

16: گھر تے گھر دا کمام(سامان) :

الف، گھر دی وہتر : حویلی ، حویلی دی اگواڑیا چناں ، حویلی دا صدر دروازہ(دروازے دے حصے ، داب، مہاڑیاں، درسال ، طاق، بینی، کُنڈا ، جلفی ، قبضے ، ہوڑکا)، ڈیڈھی، ویڑھا، کچن، غسل خانہ، طہارت خانہ (ٹٹی خانہ)، ٹینکی ، وساخ/مہمان خانہ/ بیٹھک ، گدام، مال دا بھاݨاں (کچی سالھ) ، بکرئیں بھیݙیں دا بھاݨاں، چوٻارہ، گوڈل ، چلھا، تنور، گھرانونج، نہیلا (تھاں ٹنگن کیتے) ، بالیں دے ٹرن کیتے گادھی ، چچینگھل، کوٹھے، برانڈہ ،صفہ ، پڑچھتی ، چھپر۔

ب، کوٹھے دا کمام:کانباں (شتیر)، کڑیاں (بالے)، وڳے ، وڳئیں دے بیرے ، نُکھاں ، (پیش دیاں)، تھنبھے (تھنھے دے حصے، کرسی ، تھنبھے دی بلی ، دنبہ ، نال)، دروازے ، کھڑکیاں، روشن دان، الماڑیاں، صفیل (صفیل دے حصے، کنگرے ، جھالر) ، منھی (منھی دے حصے ، داباں ، تیر کنجکاں) ، ڳہئی، گھرانونج (گھڑانونج دے حصے ، چکاٹھ، تیر، جنگھاں)، کچی چھت (نُکھاں ، پتلاں کانے دیاں، تروئے سریں دے)، پکی چھت (گاڈر، ٹیئر، ٹائیل ، ٹسو)۔

ج، کوٹھے دیاں ستراں :  پلنگ، کھٹاں ، کھٹڑے (کھٹ یا کھٹڑے دے حصے، ٻانہیں ، سیرو، پاوے ، واݨ ، چھک یا ݙانوݨی،ٻکر ݙنڈی ) ، پیٹی، ٹرنگ، ٹرنگڑیاں، سوڑیں ، گدیلے ، سرہاݨے، کمبل، لکاراں (دنبے دی اُن دیاں)، دُسے (اٹھ دی مَلِس دے) ، گِندیاں، کھیس بسترے دیاں چادراں، کرسیاں، میزاں، دریاں، مچھر دانیاں ، سنداری (سنداری دے حصے ، کنجکاں بُوتھی، بوتھ) ، لالٹین، رحل ، قرآن شریف، پکھے،(دستی، بجلی آلے)، جَھلی (جَھلی دے حصے، پھٹا، کُنڈے یاہک ، زنزیر، کپڑے دی جھالر نما جُھل ، چھکݨ ) ، جانماز ،مُصلّٰی (خجی دے پوتریں دا) ، چکی (چکی دے حصے ، ماتر، پتھر دے پُڑ، ہتھی ، تھتھَا، نانوݨی، کلی) ، چرکھا (چرکھے دے حصے، تاڑ، ٻہڑ ورھی دا یا رودے دی یا دھاگے دی ، مالھ دھرے ، مُنیاں ، ترے عدد، چمڑیاں، دولی ، تیر، لَٹھ، ہتھی ، سَلائی ، ترکلا، پھل، چم دا چَھلّا، یعنی واشل، پوݨی ، تند، ناوڑی)، اٹیرن (اٹیرن دے حصے ، تاڑ، ٻہڑ، تیلی یا تیر، سلائی ، پھولا) ڈھیرا (ڈھیرے دے حصے، تیلی یا تیر، جوٹا) ، پینگھا ، گھرانونج (گھڑانونج دے تھاں ، مٹورے ، مٹوریاں، جھانولے ، جھانولیاں، چاٹیاں ، چٹوریاں، منگھیاں ، ڈوہاویاں)، سانچہ، (اسوں، سرمی یا داݨے چھاݨݨ کیتے)، استاوا۔

د: ویڑھے دیاں ستراں: نلکا یعنی ہینڈ پمپ (نلکے دے حصے ، ہتھی ، چٹو، سلنڈر، گزی ، جھگݨاں، ٻوکی ،وال، چیڑی ، نٹ، نلی ، فلٹر، بوتھی)، ڈونکی پمپ (حصے ، موٹر ، ٹینکی ، پمپ، آٹو میزر) ، ٻالیں دی ڳادھی (چچنیگھل) ، ہتھ رہڑھی ، چلھا (حصے، چکاندھا، چلھے دیاں ٻانہیں ، بونبے) ، لوہے دی ترے جنگھی چلھ، تنور ( حصے ، مٹی تے منجال دی بݨئی ہوئی کلھوٹی، جھلکا ، تاء، گدی ، پھٹا، مولھی ، کنڈا، اسپیتا)، روٹی (روٹی دے لوازمات، پیڑا، پلیتھن، کنڈ، پُٹھ، منہ، پُھل) ، روٹی دے اقسام (ڈوپڑی روٹی ، پراٹھا، لسانواں من ، ڈوڈھا، ٻاجھری ، جوار یا مکئی دا ) ، بُسری، ماناں ثوبت (ثرید) کیتے، پوآ، (چنے ، چاول ، مکئی یا کݨک دا) ، ڳوڳا ، روٹی دے حصے ( آدھل ، ڳپل، چپا، ڳبھا) ، داسی روٹی ، خمیری روٹی ، پتھر تے پکی روٹی ، کچا گلٖھا) ، گھڑانونج پانی دے مٹ تے مٹڑیاں رکھن کیتے ، نہیلا (زمین ئِ چ پوری ہوئی شاخ دار کاٹھی) ، ککڑیں دی گوڈل ، انہالے کیتے چھپر (چھپر دے حصے ، لڑے، لڑیاں، تھوݨیاں ، چھاپے یا جھانبھے یا ڈھارے، ٹانگر (اسوں سرمی دا) ، ٻوئی، تھماں) ، مال دا بھاݨاں یا کچی سالھ ( سالھ دے حصے، کاٹھیں دی آݙی، تروئے ، تاک، بندر(مٹی دی یا کاٹھی دی) ، پہوڑا، ݙاندلی ، پاہ ، پھوسی، ڳوہا، اروڑی، آہلھ، تُلاں، تھوݨیاں ، چھنبھلی، سینھوں)، ٻکرئیں بھیݙیں دا بھاݨاں ( لوہڑایا لاکڑ، کھڑکا، جالکاں، جُٹ)، غسل خانہ (بیسن ، ٹب، فوارہ ، ٹوٹیاں، نکاسی کیتے پمپ)، طہارت خانہ / ٹٹی خانہ (گٹر، فلش، کچے مکان کیتے چکاندھا تے چلھے) ، داݨیں دا پلہ ، بھوں دا پلہ ۔

ر: باروچی خانے دیاں ستراں:چلھا، دھوں کش (دھونکل یا چمنی) ، ستھر (پتھاری) ، ستھر کیتے تڈیاں، تکڑے ، یا تروآ، پاتری، ، پتروٹا، تھال ، تسلا یا تاسلا، توا، تھوپی (مٹی دی یا پتھر دی) ، کُپ ، ٹوکری (تھانویں رکھݨ کیتے) ، دیڳڑیاں تے دیگڑے (مختلف سائز دے)، پتیلے (مختلف سائز دے)، چھٻیاں یا چنگیراں ، چھٻا (اٹے کیتے)، داڑھی (مٹی دی ، ولٹوئی ، کٹوی یا کنی) چھوݨی ، ݙوئی (کاٹھی دی) ، چمچہ ، تھالیاں ، منگریاں ، منگر(مختلف سائز دے) ، گلاس، جگ (مٹی ، جس یعنی سلور ، کُٹ، کچ، ترامے یا پتل دے) ، پڑوٹا، پڑوٹی ، مخبہ (مٹی دا یا خجی دے پوتریں دا)، چکوری ، پروݨ ، چھانݨیاں (مختلف شئیں کیتے) ، ڈھاکویں ، ٹفن، چھریاں (مختلف سائز دیاں)، چاقو، کڑھئی، دابڑہ (مٹی دا) ، مندھݨاں، کڈھݨی، چمٹا، پھوکݨی لوہے دی بھا پھوکݨ کیتے ، چھڄ یا چھڄلا، دوری، ڈنڈی یا ڈنڈکی ، اکھلی ، مولھا، اٹے دا ٹٻ، چاہ داݨی ، کیتلی ، کوپ، پرچاں، پیالے ، مٹی دے ، پھیلیاں مٹی دیاں، ٻالٹی ، کچر کپ (کدو کش)، مسال دانی (کاٹھی یا پلاسٹک دی) کپڑے تھپݨی ، مکھی دان، اسپیتا، ٹرے ، کوزہ (پتل یا ترامے دا) ، لوٹا (سلور دا) ، کھرا ، ٹوٹی، سُٻی، مانجا، کُچن، پیڑھی ، کوندھا، کوندھی، پچھی، ٹوکرا، ٹوکری ، مٹی مندھاݨی (مندھاݨی دے حصے ، نہیلا، ݙنی یا تیلی ، جوٹا، جوٹے دیاں سنڳیاں، سنگھل چھکن ْ، مانݨ، اریڑیاں)،ٻالݨ ( ݙنڈا، گتکا، کٹکا، چڑاٹھاں)، مٹی دا مواد (کھیر جاڳ لڳا یعنی ݙہئی، گݙ دا پاݨی ، مہئی (ادھ ولوڑیا) ، ٻورا یا ٻر، مکھݨ ، چھا یا لسی) ، ڈیوا (مٹی دے تیل دا یا سرمی دے تیل دا) ، مٹی دے تھاں (جھجھری ، ݙولی ، ݙولا، لوٹا، لوٹ، ݙہاوی ، منگھی ، ولٹوئی ، جھٻرا، جھٻری ، مٹورا، مٹوری ، جھانولی ، جھانولا، چاٹی ، چٹوری ، مَٹی ، مَٹ، مَٹڑی، پیالے ، پھیلیاں ، ٹھوٹھیاں ، گھڑے ، گھڑیاں ، گوگھڑے ، چھوݨیاں، دوری ، اکھلی ، مُتا، ٻگھی (صراحی) ، کونڈا، پاتری ، پتروٹا، داڑھی  یا کٹوی، مخبہ ، گلاس، جھلاری لوٹا، استاوا، کنال، کنالی) ۔

س: بیٹھک یا مہمان خانہ :  صوفہ ، کارپٹ یا قالین، پلنگ (سنگل بیڈ)، کرسیاں ،میز، گلدستہ، مکرانہ ، فانوس۔

ش، وساخ: ہماچہ، کھٹ، کھٹڑے، چُلھ، پتھاری یا ستھر، ،گھڑانونج ٹھڈے پاݨی دے مٹیں کیتے، جگ، گلاس، حقہ (حقے دے حصے، حقے دا تل ، نڑی، ݙٹا، گو ،پُھل، ڳیٹا، سوٹا (تماخوں)، انڳار، پاݨی)، دھواں یا مچ(ڳوہے ، تھاپیاں)۔

ک، گدام :   ٻنڈا (پیش دی نکھ دا) ، کلھوٹیاں مختلف اناج کیتے (مثلاً کݨک ، جوار، ٻاجھری ، چݨے، اسوں، سرمی وغیرہ) بھوں، مختلف استعمال دیاں کا ٹھیاں (کانباں ، کڑیاں، پھٹے، وگیٖ وغیرہ)۔

ل ، ترمتانویں ڳہݨے:

1۔ سردے ڳہݨے :ٹکا، چندر، تاج، متھیلا/متھیلو/متوالا، جُھمر، سنگھار پٹی، بیناں، تویذ، پٹڑی، ٻوڈی، وال بند ، کلپ۔

2۔ نک دے ڳہݨے :کنڈی ، کنڈا، پوپا، کوکی ، نتھ، بولا، بینسر، لونگ، پپ۔

3۔ کن دے ڳہݨے: والی ، والا، چیلکاں، کانٹے ، جھمکے، جھاٻے، ڳٹ،کیٹویاں/کیوٹیاں، مُرکھیاں ، ٻندے، ٻگھ، ݙھیڈو، ٹاپس، پپ، جھاریاں، نسی۔

4۔ ہتھ دے ڳہݨے:مندری ، چھلا، ویڑھا، چھاپ، پٹھی، بند، نبدڑا،پنجہ ، آرسی، پونچاں ، نمرو۔

5۔ ٻانہہ دے ڳہݨے : کنڳݨ ، چوڑیاں ، چوڑا، کڑے ،ٻہنوَٹّے ، بازو بند، دستیاں، پونچاں ونگاں، برسلیٹ، گھڑی، گھڑی چوڑی۔

6۔ ڳل دے ڳہݨے : زنزیری ، لاکٹ، ہسی ، گلوبند، ہار، مالھاں، کٹ مالھا، حمیل ، ڈھولݨ، تپاسے ، تارا، چندن ہار، چونبھ کلی ، غاڑکی ، دُکّی ۔

7۔ پیریں دے ڳہݨے:  کڑے ، پازیباں ، لَچھّے ، رمجھول ، تروڑے ، جھانجھراں، پونٹے، گھنگھروپُھل، نورے، بسنتی، انڑوٹ، کڑیاں۔

8۔ ڳہݨیئں دا سامان: سونا، چاندی ، تراماں، نگ، موتی ، ہیرے ، گھنگھریاں، پترے ، ڄہئو۔

م، ویس (لباس ، پہناوا) :

1۔ترمتانواں ویس : قمیض، شمیض، ستھݨ (شلوار)، گون ، چولا، چولی (کُرتی)، لہنگا، فراک، بوچھݨ ، انگیا(سینے بند)، گگھرا، گھگھری ، برقعہ، چادر، چُنری (چُنی)، سلارا، سُوہا۔

2۔مردانواں ویس: چولا (چولے دے حصے، ڳلوینی، بین، پاسے ، کچھوٹیاں، ٻولھی، گھیرا، چاک (لوف)، تکمے (ٻیڑے)، پلتے) ، قمیض (کالر، کفاں، گھیرا، ٻوجھے (کھیسے)، ڳلوینی)، سلوار (پائنچے، چادراں ، چوتا، نیفا، آڳٹ، یا نالا) چادر، دھوتی (لنڳی)، منجھلا (ݙلا) ، پچھیوڑی ، چیرا، صافا، پٹکا، پڳ، پڳڑی ، پڳڑی داطرہ ، چغہ ، کوٹ، ٹائی، صدری  (جیکٹ) ، کھُسہ ، ٻوٹ، جتی، چپلی۔

ن، ترمتانویں سنگھار دا سامان:کجل (کجلا) ، سرمہ، پوڈر، لالی ، سرخی ، چمکارا، میندی ، ٻاٹݨ ، نہوں پالش، مسکارا، مساڳ۔

ر__اسم صوت

تعریف : صوت دے لوظی معنی ’’اواز‘‘ دے ہن۔ لہٰذا او اسم جہڑا جو کہیں انسان کہیں جانور یا کہیں ٻئی شے دی اواز کوں ظاہر کرے ’’اسم صوت‘‘ اکھیندے مثال دے طور تے میائوں میائوں، کائیں کائیں، ٹیں ٹیں، چھم چھم ، ٹک ٹک، ٹھک ٹھک وغیرہ ۔

بعض اسمائے صوت ایجھئیں وی ہن جئیں کنوں کہیں شے دی اواز ظاہر تاں نئیں تھیندی پر او کہیںجانور کوں ترہاوݨ ، ہکلݨ یا سݙݨ کیتے استعمال تھیندن۔ مثال دے طور تے ہت ہت، تو تو، ہُش ہُش، پِش پِش، ݙوݙو، ݙو ݙو وغیرہ  ۔ اسم صوت دی مزید وضاحت کیتے کجھ نمونے پیش کیتے ویندن۔ جہڑے جو اے ہن۔

۱۔ کجھ مصادر جنھیں کنوںاسمائے صوت اخذ کیتے ون٘ڄ سڳدن۔

نوٹ: اے ڳالھ یاد رہوے جو تلے ݙتے ڳئے مصادر کنوں اسمائے صوت دا تصور تاں ݙتا ون٘ڄ سڳدے پر اینہہ تصور کوں لوظیں دا لباس پواوݨ ذرہ مشکل ئِ۔ اے ڳالھ ضرور ئِ جو انھیں مصادر دے حاصل مصدر اسمائے صوت دا تخیل ضرور پیش کریندن جیکوں قاری محسوس کر سڳدے ۔

مصدر

حاصل مصدر

/بطور اسم صوت

وضاحت

ابھیکݨ

ابھیک

الٹی یا قے کریندئیں ہوئیں منہ کنوںنکلݨ آلی اواز

اݙرݨ

اݙار

کہیں پکھی دے اݙردئیں ہوئیں اوندے پریں کنوں پیدا تھیوݨ آلی اواز

اٻلݨ

اٻالا

کہیں مائع دے اٻلدے ویلھے مائع کنوں اٹھݨ آلی اواز

ارڑاوݨ

ارڑاٹ

کہیں دے چیکݨ ویلھے یا درد کنوں ٻرڑاندئیں ہوئیں منہہ کنوں نکلݨ آلی اواز، ڳاں یا منجھ دے ٻاکݨ دی اواز

اُشکارݨ

اُشکار

کہیں جانور کوں خاص طور تے کتے کوں بھڄݨ کیتے اکساوݨ یا ابھارݨ کیتے اختیار کیتا ون٘ڄݨ آلا انداز یا اواز

اگھلاوݨ

اگھلا

اگھلا کریندئیں ہوئیں منہہ کنوں نکلݨ آلی اواز

بچھالݨ

بچھالت

کتے کوں اواز دے ذریعے بھڑکاوݨ دا ہک انداز

ٻرٻرݨ

ٻرٻبر

گھوڑے کوں پاݨی پیوݨ تے راغب کرݨ کیتے کڈھی ون٘ڄݨ آلی اواز

بَکݨ

بک بک

لا یعنی گفتگو کرݨ ، غصے دی حالت ئِ چ بُرا بھلا آکھݨ

ٻڑکݨ

ٻڑکار

منہ ای منہ ئِ چ ٻڑٻڑ کرݨ یا برا بھلا آکھݨ

بکھاوݨ

باکھ

بھابکھاوݨ کیتے پھوکاں مارْن ، کہیں کوں مشتعل کرݨ کیتے ٻول ٻچی کرݨ

بھڄݨ

بھوݨی

بھاڄی کوں بھونی ݙیندے ویلھے نکلݨ آلی اواز یعنی گھیو دا تڑکݨ

بَھرکݨ

بَھرکاری

اݙرݨ ویلھے پکھی دے پریں کنوں ابھرݨ آلی اواز

بِھرکݨ

بِھرکاٹ

کہیں شے دے بھرکدئیں ہوئیںنکلݨ آلی اواز یعنی بھرکݨی یا بجلی دے پکھے دی اواز

بَھڑکݨ

بَھڑک /بھڑکار

بھا دے بھڑکݨ دی اواز

بُھݨکݨ

بھݨکار

مکھئیں دے بھݨکݨ دی اواز

بھونکݨ

بھونک

کتے دے بھونکݨ دی اواز

بُھوکݨ

بھنکاٹ

تݙے دے بھُوکݨ دی اواز

ٻاتݨ /ٻتکݨ

ٻت ٻت

باتے آدمی دی اڑ اڑ کے نکلݨ آلی اواز

ٻاکݨ

ٻکاٹ

پالتو جانوریں ڳاں، ݙاند، بھیݙ یا ٻکری وغیرہ دے ٻاکݨ دی اواز

ٻٹکاوݨ

ٻٹکارا

ہتھیں پیریں دے انگلیں دے ٻٹاکے کڈھݨ دی اواز

ٻچکارݨ

ٻچکاری

ٻال یا کہیں جانور کوں پیار کرݨ ، دلاسہ ݙیوݨ یا روکݨ کیتے ٻچکر ݙیوݨ دی اواز

ٻرکݨ

ٻرکار

مینہہ دے کݨئیں دے ڈھہݨ یاکہیں درخت دے پَھل ، پُھل یا پتریں دے ڈھہݨ دی اواز

ٻڑکݨ

ٻڑکار

بھاتے رکھئے ہوئے تھاں ئِ چ کہیں مائع دے اٻلݨ دی اواز

ٰٻڑکݨ

ٻڑک

اُٹھ دا مستی ئِ چ آکرئیں ٻڑ ٻڑ کرݨ

ٻچکݨ

ٻچکار

کوئی چیز کھاندئیں ہوئیں تھوݙیں کوں ہک ٻئے تے مارݨ دی اواز

ٻرڑاواݨ

ٻرڑاٹ

درد یا صدمے دی وجہ کنوں رڑݨ پٹݨ

بُٹیجن

ٻٹا

کنیں دے بند تھیوݨ دے بعد سنیجن آلا زنکاٹ

ٻسکݨ

ٻسک

سینے ئِ چ بلغم دے خُر خُر دی آواز

ٻسکݨ

ٻسکار

بھاتے رکھی ہوئی داڑھی وچوں آوݨ آلی ٻس ٻس دی اواز

ٻلکݨ

ٻلکار

کیڑیں دے ٻل ٻل کرݨ دی اواز

ٻورݨ

ٻرائی

خراد تے کاٹھی چیرݨ یا رندے نال اوندی صفائی کرݨ دی اواز

ٻوکݨ

ٻوک

ٻکرے دی مستی ئِ چ آکرئیں زور زور نال ٻڑکݨ دی اواز

ٻونگھݨ

ٻونگھ

شیر دی غصے نال گرجݨ دی اواز

ٻہارݨ

ٻہاری

گھر دے فرش کوں ٻہاری نال صاف کرݨ دی اواز

پٹاخݨ

پٹاخ

پٹاخے دے پھٹݨ دی اواز

پٹخن

پٹاخ

کہیں چیز کوں زور نال زمین تے مارݨ دی اواز

پِٹݨ

پِٹکا

زور زور نال ماتم کرݨ دی اواز

پَݙݨ

پَݙ

مقعد کنوں زور نال ہوا خارج کرݨ دی اواز

پڑاݙݨ

پڑݙو

صدائے بازگشت

پُڑکݨ

پُڑکاٹ

پاخانہ کریندئیں ہوئیں پُر پُر دی اواز

پڑیڄݨ

پاڑ

کپڑے دے پڑیڄݨ دی اواز

پِڑیڄݨ

پِڑائی /پِیڑ

ڳنے دی ویلݨے ئِ چ پِڑیڄݨ دی اواز

پن٘ڄݨ

پن٘ڄکاری

کہیں شے کوں سوٹی نال جھنبھݨ دی اواز

پُوکݨ

پُوک

دست دے زور شور نال مقعد کنوں نکلݨ دی اواز

پُونکݨ

پُنکاٹ

مچھر دی کنیں ئِ چ شور مچاوݨ دی اواز

پینہݨ

پیننئی

چکی ء ِچ داݨے پینہݨ دی اواز

پھَتکݨ

پھَتکاری

ڳاری ئِ چ پھاتے ہوئے پکھی دے پھتکݨ دی اواز

پھُتکݨ

پھُتکار

تݙئیں دے پھُتکݨ دی اواز

پَھٹݨ

پھٹاکا

پھوکݨی یا کہیں پٹاخے دے پھٹݨ دی اواز

پَھڑکݨ

پَھڑکاری

ذبح کیتے ہوئے پکھی دے پھڑکݨ دی اواز

پھُݨکݨ

پُھݨکاٹ

گھوڑے دا خوشی دی حالت ئِ چ اواز کڈھݨ

پھَینٹݨ

پھینٹݨی

انڈے دی زردی تے سفیدی کوں زور زور نال پھینٹݨ دی اواز

پھیہݨ

پھیہہ

کہیں شے کوں کٹ پھاٹ کے ملیدہ بݨیندئیں ہوئیں اٹھݨ آلی اواز

تانورݨ

تانور

تھکن دے بعدزور زور نال ساہ گھنݨ دی اواز

تُتلانوݨ

توتلاپن

اڑ اڑ کے الاوݨ

تراݙݨ

تراݙ

ݙاند دا مستی ئِ چ ݙاکݨ

تِرمݨ

تِرما

پاݨی دے زمین تے ݙھہݨ آلے ہک ہک قطرے دی اواز

ترَݨ

تاری

پاݨی ئِ چ تردئیں ہوئیں پیدا تھیوݨ آلی اواز

تروڑݨ

تروڑا

کہیں شے دی تُرٹݨ ویلھے پیدا تھیوݨ آلی اواز

تَرونکݨ

ترونکا

ترونکا کریندئیں ہوئیں پاݨی دی زمین تے ݙھہن دی اواز

تِڑکݨ

تِڑکار

چکنائی دار شئیں دی بھا تے تڑکݨ دی اواز

تھپَݨ

تھاپڑا

پھوسی تھپݨ ، مٹی تھپݨ یا تھپݨی نال کپڑے وغیرہ تھپݨ ویلھے آوݨ آلی اواز

تُھکݨ

تُھو

تھکیندئیں ہوئیں منہہ کنوں نکلݨ آلی اواز

ٹاپݨ

ٹاپی

زمین کوں کہئی یا وہولے نال ٹاپی ݙیندئیں ہوئیں اٹھݨ آلی اواز

ٹبُھݨ

ٹوبھی

پاݨی ئِ چ ٹٻی مریندئیں ہوئیں یا پاݨی ئِ چ ٹٻکا کرئیں تھاں بھریندئیں ہوئیں آوݨ آلی اواز

ٹَرکݨ

ٹَرکار

ݙݙ یا ݙیݙر دے ٹرکݨ دی اواز

ٹکراوݨ

ٹکر

ݙو شئیں دی ہک ٻئے نال ٹکراوݨ پاروںنکلݨ آلی اواز

ٹھاکݨ

ٹھکارا/ٹھاکا

بندوخ کنوں گولی نکلݨ دے بعد پیدا تھیوݨ آلی اواز

ٹھِلݨ

ٹِھلاء

پاݨی ئِ چ تردئیں یا کہیں شے تے ٹھلدئیں ہوئیں پیدا تھیوݨ آلی اواز

ٹھنبھݨ

ٹھنبھ

جانوریں کوں داغن ویلھے لوہے دے گرم اوزار تے جانور دے جسم کنوں اٹھݨ آلی اواز

ٹھونگݨ

ٹُھنگ

پکھی دے کہیں شئے تے ٹھونگے مارݨ دی اواز

جھاڳݨ

جھاڳا

پاݨی کوں جھڳیندئیں ہوئیں آوݨ آلی اواز

جھنبھݨ

جھنبھ

وݨ دے سکئیں شاخیں کوں جھنبھݨ دی اواز

جھریٹݨ

جھریٹ

کہیں شے تے کہیں شے نال جھریٹݨ دی اواز

جھڳݨ

جھڳائی

ݙہئی جھڳیندئیں ہوئیں مَٹی کنوں آوݨ آلی اواز

جھووݨ

جھووݨی

چلدی چکی کنوں اٹھݨ آلی اواز

ڄرکݨ

ڄرکار

کپڑے چریجݨ دی اواز

چٻکݨ

چٻکار

کئی شے کھاندئیں ہوئیں تھوݙ تے تھوݙ مارݨ دی اواز

چٹکݨ

چٹکار

تاڑی دی اواز ، کہیں شے دے تُرٹݨ دی اواز، ݙو شئیں دے ٹکراوݨ دی اواز

چُٹݨ

چوٹ

نشانہ ٻدھ کرئیں کہیں شے کوں چُٹݨ دی اواز

چرکݨ

چرکار

سکئے پتریں تے ٹرݨ نال پیدا تھیوݨ آلی اواز

چِلکݨ

چِلکار

ڈھیر سارئیں چیڑئیں دا بیک وقت ٻولݨ

چِنگھݨ

چِنگھاٹ

تھکیڑے یا درد دی وجہ کنوں کراہݨ دی اواز

چُوپݨ

چُوپا

ڳنا چوپیندئیں ہوئیں منہہ کنوں نکلݨ آلی اواز

چُوسݨ

چُسکی

چاہ یا چاہ وانگوں کہیں مائع شے دیاں چسکیاں گھنݨ دی اواز

چِیکݨ

چِکاٹ

درد یا کہیں ٻئی وجہ نال چِیکݨ یا کراہن ْدی اواز

چھانگݨ

چھنگائی

درختیں دیں شاخیں کوں چھانگݨ سانگے اٹھݨ آلی اواز

چَھنڈکݨ

چَھنڈکار

کہیں شے کوں چَھنڈکݨ نال پیدا تھیوݨ آلی اواز

چُھلکݨ

چُھلکّی

پاݨی یا کہیں مائع دے چَھلکݨ دی اواز

چھٻکݨ

چھٻکار

پاݨی ئِ چ ٹرݨ نال اٹھݨ آلی اواز

چھݨکݨ

چھݨکار

کہیں شے کوں چھݨکاوݨ دی اواز

خُرکݨ

خُرکار

سینے ئِ چ بغلم دی وجہ کنوں خُر خُر دی اواز، کتے یا رِچھ دے غُرکݨ دی اواز

دَنگݨ

دݨکار

کہیں پولی شے اُتے دنگݨ دی اواز

دِڳݨ

دِڳئی

دٖڳے نال کہیں شے کوں جھنبھݨ دی اواز

دھاڑݨ

دھاڑ

شیر دی دھاڑ

ڈِھڳݨ

ڈھڳݨی

ڳاں یا منجھ دا کھیر ڈوہاوݨ کیتے اپݨے پھل کیتے یا جنسی ملاپ کیتے ٻاکݨ

ݙاکݨ

ڈاکݨی

قے دے مسلسل آوݨ دی اواز

ݙݙرݨ

ݙݙرائی

کہیں شے کوں چھوٹے چھوٹے ٹوٹے کرݨ کیتے کُٹݨ دی اواز

رَندݨ

رَندائی

کاٹھی تے رندہ چلاوݨ دی اواز

رُݨکݨ

رُݨکار

واڄے دا ہولیں وڄݨ یا کہیں دا ہولئیں ہولئیں آپ خوردا ڳاوݨ

رُݨکݨ

رُݨکار

کہیں دے ہولئیں ہولئیں رووݨ یا کہیں مائع دے ہولئیں ہولئیں وہݨ دی اواز

رِنگݨ

رِنگاٹ

اُٹھ دی دردیلی اواز

رونݨݨ

روݨ

گدڑ دی اواز

زَپکݨ

زَپکار

کہیں شے دے زمین تے ݙھہݨ دی اواز

زُونکݨ

زونکاٹ

ݙینبھوں، مچھر یا کہیں تِݙے دے زُونکݨ دی اواز

سَݙݨ

سَݙ

کہیں کوں آپ دو متوجہ کرݨ کیتے اواز ݙیوݨ

سُرکݨ

سُرکی

کہیں مائع کوں گُھٹیں گُھٹیں پیوݨ (چسکی لاوݨ) دی اواز

سِسکݨ

سِسکی

ہولئیں ہولئیں رووݨ دی اواز

سُݨکݨ

سُݨکار

نک صاف کرݨ دی اواز

سُوترݨ

سُوترا

کہیں مائع کوں زوردار چسکی دے ذریعے چھکݨ ، اٹھ دا پاݨی پیوݨ

شَپکݨ

شَپکار

بھادے بھڑکݨ ، چابھک دے زور زور نال مارݨ یا پاݨی کوں چھچھولݨ دی اواز

شُکارݨ

شُکارا

کہیں کوں دم کریندئیں ہوئیں پھوکا مارݨ دی اواز، ٹھڈھا سا بھرݨ

غانکݨ

غانک

کبوتر یا ٻٹیرے دا ٻولݨ ، ٻال دا غاں غاں کرݨ۔

غُٹکݨ

غُٹکار

کبوتردا اپݨی مادہ دے سامنے غٹرغوں کرݨ ۔

غُرکݨ

غُرکار

کتے دا غصے ء ِچ غراوݨ

غُوانکݨ

غُوانک

گدڑ دا  روݨݨ

کانکݨ

کانک

کتے یا کتے دے پِلّے دی دردیلی اواز

کَرکݨ

کَرکار

کاں ، ککڑ یا کونج داٻولݨ (عام طور تے ݙر دی حالت ئِ چ)

کَتݨ

کَتائی

چرکھے تے سُترکَتݨ دی اواز

کُݙݨ

کُݙاڑی

ڳاں یا منجھ دے پھل دے کݙݨ دی اواز

کِرکݨ

کِرکار

کھوہ دی ریں ریں دی اواز

کریٹݨ

کریٹ

ݙندیں دے کریٹݨ دی اواز

کَڑکݨ

کَڑکار

کہیں شے دے خستہ تھی کرئیں تُرٹݨ یاکُرک’ کُکِڑ دے کَرکݨ دی اواز

کَڑکݨ

کَڑکار

ڳاج دے گجݨ یا لسک دی پٹاخے دار اواز

کُکارݨ

کُکاٹ

گدڑ یا لومبڑی دے کُوکݨ دی اواز

کِلاوݨ

کِلاء

چھڄ نال اناج دے چھوٹے وݙے داݨے انج انج کرݨ یا کاتی دے تیز کرݨ دی اواز

کِلکاوݨ

کِلکار

چُھری تے چُھری چلاوݨ دی اواز

کُوکݨ

کُوک

عورتیں دے زور زور نال رووݨ یا کوئل دے کُوکݨ دی اواز

کَونکݨ

کَونک

کتے دے پِلّے دی دردیلی اواز

کُھرچݨ

کُھرچائی

کہیں تھاں کوں کھرچ کھرچ کرئیں صاف کرݨ دی اواز

کَھٻکݨ

کَُھٻکار

پراݨی جتی دے کَھٻک کَھٻک کرݨ دی اواز

کَھٹݨ

کھاٹی

زمین کوں کہئی یا وہولے نال َکھٹݨ دی اواز

کِھرکݨ

کِھرکا

مٹی ولوڑݨ دی اواز

کھَرلݨ

کَھرلائی

کہیں شے کوں کھرل کرݨ دی اواز

کَھڑکݨ

کَھڑکار

ݙو شئیں دے آپت ئِ چ ٹکراوݨ دی اواز

کِھلݨ

کِھل

زور زور نال کِھلݨ دی اواز

کَھنگھݨ

کَھنگھ

کھنگھݨ دی اواز

گجݨ

ڳاڄ

بدلئیں دی آپت ئِ چ ٹکراوݨ دی اواز

گھٻکݨ

گھٻکار

مٹی دے کِھرکݨ دی اواز

گُھرکݨ

گُھرکار

چکی دے چلݨ یا ٻہوں سارے آدمیں دے ٻولݨ دی اواز

گُھرکݨ

گُھرکار

بلی دی غصیلی اواز

گُھوکݨ

گُھوکاٹ

گیرے (فاختہ) دے گُھوگُھو کرݨ دی اواز

ڳٹکݨ

ڳٹکار

کبوتر دے غٹرغوں کرݨ دی اواز

ڳٹکݨ

ڳٹکار

جانوریں کوں ہَکلݨ سانگے منہ کنوں کڈھی ون٘ڄݨ آلی اواز

لٻکݨ

لٻکار

بھت یا کھچڑی کوں ہتھ نال جلدی جلدی کھاوݨ دی اواز

لُرکݨ

لُرک

ہوا دے ہولئیں ہولئیں چلݨ دی اواز

لَکݨ

لاک

کتے یا بلی دے کہیں شے کوں چَٹݨ یا لَکݨ دی اواز

لوَّݨ

لَو

کاں یا چیڑیں دا ٻولݨ

لیہݨ

لِہا

کھیر ݙیوݨ آلے جانوریں دے پھلیں دا مادے تھݨیں کنوں کھیر پیوݨ

مانجݨ

منجائی

تھانویں دے مان٘ڄݨ دی اواز

مُترݨ

مُتراکا

جانداریں دے مُترݨ دی اواز

مرکݨ

مرکار

ہولئیں ہولئیں مسکا کرئیں ڳالھ کرݨ

میانکݨ

میانک

ٻلی دی اواز

نِبھݨ

نِبھکار

ہولئیں ہولئیں رووݨ دی اواز

نِچھݨ

نِچھ

نچھݨ دی اواز

نُوکݨ

نُوک

عورتیں دا منہ تے بوچھݨ سٹ کرئیں ہولئیں ہولئیں رووݨ ۔

واہرݨ

وَہر

جانوریں دی مادہ دا نر دے ملاپ کیتے ٻاکݨ

وڄݨ

وڄکار

دول یا کہیں ساز دے وڄݨ دی اواز

وَسݨ

وَسوبا

بارش دے وَسݨ دی اواز

ولوڑݨ

ولوڑا

مَٹی دے کھرکیجن دی اواز

ہِݙکݨ

ہِݙک

وچھی یا وچھے دا اپݨی ما کوں ݙیکھ کرئیں ٻاکݨ

ہُرکݨ

ہُرک

مادہ جانور دا اپݨے پھل کوں ݙیکھ کرئیں اواز ݙیوݨ

ہوڑݨ

ہُڑائی

چکی دے پتھریلے پڑیں کوں کَھورھا کرݨ کیتے فولادی ہوڑے دی اواز

ہَوکݨ

ہوکݨی

ساہ دے پُھل ون٘ڄݨ دی اواز

ہُونگݨ

ہُنگاٹ

منہ کنوںدردیلی اواز کڈھݨ، اگھلاوݨ دی اواز

شُوکݨ

شُکاٹ

نانگ دی اواز، تیز مرچیں آلی شے کھاوݨ دے بعد منہ کنوں نکلݨ آلی اواز

کرلانوݨ

کرلاٹ

کونج دی اواز ، دردیلے انداز ئِ چ رووݨ دی اواز۔

2۔ کجھ اسمائے صوت جنھیں دے اظہار کیتے کوئی نہ کوئی مصدر موجود ہوندے یا ݙوجھے لوظیںئِ چ ہر اواز دے مترادف کوئی نہ کوئی مصدر ڳولیا ون٘ڄ سڳدے جیویں جو:

جانداریں دے حرکات

مصدر

جانداریں دے حرکات

مصدر

اُٹھ دی مستی ء ِ چ اواز

ٻڑکݨ

اُٹھ دی دردیلی اواز

رِنگݨ

اُٹھ دی دردیلی اواز

رَڑݨ

اٹھ دی دردیلی اواز

ٻرڑاوݨ

اُٹھ دا پاݨی پیوݨ

سُوترݨ

اُٹھ کوں ہکلݨ

ہُنگارݨ

اُٹھ دا پاݨی پیوݨ دے بعد

پھُݨکݨ

ٻکری دا بکھے ویلھے ٻولݨ

مِݨکݨ

ٻکری کوں سݙݨ کیتے

ݙٹکارݨ

ٻکری /بھیڈ دے پُھل دا ٻولݨ

مِیکݨ

ڳاں یا ݙاند دا ٻولݨ

ٻاکݨ

ڳاں دی اواز نر دے ملاپ کیتے

ݙھگݨ

ݙاند دا مستی ئِ چ ٻولݨ

تراݙݨ

ݙانڈ کوں موڑݨ کیتے

ہَکلݨ

ݙاند کوں موڑݨ کیتے

ہُشکارݨ

منجھ دا ٻولݨ

رِنگݨ

گھوڑے دی اواز

ہِݨکݨ

گݙھاں دا ٻولݨ

ہینگݨ

کتے دی اواز

بھونکݨ

کتے دی غصیلی اواز

غُرکݨ

کتے دی غصیلی اواز

غَورکݨ

کتے دی اواز رات دے وقت

رُوڑݨ

کتے کوں کہیں دے پچھوں لاوݨ کیتے

چھٻالݨ یا بچھالݨ

کتے کوں کہیں دے پچھوں لاوݨ کیتے

ہشکارݨ

کتے دا مالک دے اڳوں پچھوں لوس کُٹݨ

کُوسݨ

کتے دے پِلّے دا ٻولݨ

ٹَونکݨ

کتے یا کتے دے پِلّے دی دردیلی اواز

کانکݨ

کتے یا کتے دے پِلّے دی دردیلی اواز

کَونکݨ

کہیں جانور دے ٻچے دی ما کوں ݙیکھݨ دے بعد اواز

ہݙکݨ

ماء دے ٻچے کوں ݙیکھݨ دے بعد

ہُرکݨ

آنھر ݙاند دا آنھر ݙاند کوں ݙیکھݨ

ہُڑگݨ

تِتر دا ٻولݨ

تراکݨ

سہڑے دا ٻولݨ

پݨکݨ

کبوتر داٻولݨ

ڳٹکݨ

کوئل داٻولݨ

کُوکݨ

نانگ دی اواز

شُوکݨ

تِݙے داٻولݨ

بُھوکݨ

کیڑئیں دی اواز

ٻلکݨ

مچھر دی اواز

پونکݨ

ٻٹیرے دا مستی ء ِچ بولݨ

پٹاخݨ

ہاتھی دی اواز

چِگھڑݨ

مور دی ٻولی

جِھنگارݨ

جانوریں کوں ہکلݨ

ڳٹکݨ

ٻلی دا ٻولݨ

میانکݨ

ٻلی دے مارکھاوݨ دے بعد دی اواز

چِیکݨ

بلبل دی اواز

پِلکݨ

لومبڑی دا ٻولݨ

کہکݨ

گدڑ دی اواز رات دے ویلھے

غُواکݨ

گدڑ دی اواز رات دے ویلھے

ہَوانکݨ

شیر دی مستی دی اواز

ٻونگھݨ

شیر دے غصے دی اواز

تراݙݨ

شیر دے غصے دی اواز

دھاڑݨ

بندر یا بھولوں دی اواز

خُرکݨ

بندر یا بھولوں دی اواز

خُرخُراوݨ

کونج دا ٻولݨ

کُرلاوݨ

آنھر ݙاند دا ڳاں کوں ݙیکھ کرئیں

ہُرکݨ

کاںدا ٻولݨ

کَرکݨ

کاںدا ٻولݨ

لوݨ

چیڑئیں دے ولھر داٻولݨ

چلکݨ

چیڑئیں دے ولھر داٻولݨ

چِرکݨ

گیرے (فاختہ) دا ٻولݨ

گُھوکݨ

مکھئیں دی مشترکہ اواز

بھنکݨ

ݙینبھوں دی اواز

زونکݨ

ݙڈ دی اواز

ٹرکݨ

ݙیݙر دا ٻولݨ

ٹراوݨ

ٹٹیہر دی ٻولی

ٹٹیاوݨ

درکھاݨ پکھی (ہُد ہُد) دی ٻولی

ٹَھکورݨ  

درکھاݨ پکھی (ہُد ہُد) دی ٻولی

ٹھَنگورݨ

کھاندے ویلھے تھوݙ تے تھوݙ مارݨ

چٻکاوݨ

جانوریں دا مترݨ

شَرکݨ

گݙھاں یا گھوڑے کوں ہَکلݨ

ݙچکݨ

سئور دی اواز

چھٻکݨ

منہ ء ِچ ہولئیں ہولئیں الاوݨ

بُڑکݨ

ماتم کرݨ

پِٹݨ

رووݨ دی آخری حد

ݙسکݨ

رووݨ دی آخری حد

سِسکݨ

اچی اواز نال رووݨ

ٻاکݨ

جھکی اواز نال رووݨ

نوکݨ

بخار ء ِچ سَہکݨ

ہُونگݨ

ہولئیں ہولئیں ٻولݨ

کھُسکݨ

ٻال دا ما دے تھݨیں کوں چوپݨ

چٻکݨ

بھت ہتھیں نال کھاوݨ

لٻکݨ

ٻال یا مال کوں پیار کرݨ

پُچکارݨ

کہیں جانور کوں پیار نال روکݨ

ٻچکارݨ

ٻالیں دا مترݨ

شَرکݨ

رنڈ دا والیں ئِ چ سُرکݨ

بُھرکݨ

ڳنے دا چوپا مارݨ

چُوپݨ

ڳنے دا چوپا مارݨ

چُوسݨ

دَم کرݨ

شُکارݨ

ہولئیں ہولئیں ٹُرݨ یا پیر گھساکے ٹرݨ

کھِسکݨ

ساہ چڑھݨ

ہَوکݨ

یاوہ گوئی کرݨ

ٻکݨ

یاوہ گوئی کرݨ

لووݨ

سُرنال ٻولݨ

ڳاوݨ

سَنگھ صاف کرݨ

کَھنگھورݨ

سنگھ صاف کرݨ

کَھنگھارݨ

ٻال دا کھِلݨ

کِلکارݨ

الٹی کرݨ

اُبھیکݨ

پاݨی دا قطرہ قطرہ ݙھہݨ

ٹَپکݨ

لُکنت نال ٻولݨ

تُتلانوݨ

بے جان شئیں دی اواز

مصدر

بے جان شئیں دی اواز

مصدر

چوڑئیں دی اواز

چھݨکݨ

جھڑ دے ٹکراوݨ دی اواز

گجݨ

چھت کنوں قطرہ قطرہ پاݨی دے ݙھہݨ دی اواز

تِرمݨ

دول یا کہیں ساز دی اواز

وَڄݨ

پاݨی دا ہولئیں ہولئیں وہݨ

رݨکݨ

بھا دے شعلیں دی اواز

بھݨکݨ

چکی دی اواز

گُھر کݨ

مَٹی دے کِھرکݨ دی اواز

گھٻکݨ

  مینہہ دی اواز

وَسݨ

نئیں (پہاڑی پاݨی) دی اواز

وَڄݨ

ٻیریں دے وݨ کنوں ٻیریں دے کرݨ دی اواز

ٻرکݨ

مَٹی دا ولوڑݨ

رِݨکݨ

گھیو یا تیل دا گرم تھیوݨ

تِڑکݨ

بھاڄی کوں دانگ لاوݨ

تِڑکاوݨ

تھاں کوں کھرچݨ دی اواز

اَکورݨ

کھوہ دے وہݨ دی اواز

جھنگارݨ

کھوہ دے وَہݨ دی اواز

کِرکݨ

صدائے باز گشت

پراݙݨ

آندریں دے قل ہو واللہ پڑھݨ دی اواز

گُڑکݨ

ٻال دے ہولئیں ہولئیں رووݨ دی اواز

لِلھاوݨ

ݙندیں کوں ہک ٻئے تے رگڑݨ

کِلکاوݨ  

ݙندیں کوں ہک ٻئے تے رگڑݨ

کِرکاوݨ

تسبیح دی اواز

ڳٹکݨ

کنبھار دا تھانویں کوں گھڑݨ

تھپݨ

کپڑئیں کوں تھپݨی نال کُٹݨ

تھَپݨ

کہیں شے دی زمین تے ݙھہݨ دی اواز

زَپکݨ

پاخانے دی اواز

پَڑکݨ

پاݨی ء ِچ ٹرݨ یا چپو چلاوݨ دی اواز

چھٻکݨ

پاݨی ء ِ چ ٹرݨ یا چپو چلاوݨ دی اواز

شَپکݨ

مقعد کنوں خارج تھیوݨ آلی ہوا دی اواز

پَݙݨ

ہوا دا ہولئیں چلݨ

لُرکݨ

چکی دے پڑیں کو کھوہرا کرݨ

ہوڑݨ

مینہہ دی پھونہار دا وسݨ

کِݨݨ

حقے دا ٻولݨ

گُڑکݨ

ٹھٹھاردا تھانویں تے چوٹاں مارݨ

مُٹھارݨ

کچیں سلھیں دابݨاوݨ

تھَپݨ

چرکھے دا چَلݨ

گُھوکݨ

تھپڑ دی اواز

چٹاخݨ

3۔ کہیں جاندار یا بے جان شئے دی اواز نال منسوب اسمائے صوت:

اسم صوت

جاندار دا ناں

اسم صوت

جاندار دا ناں

اوں آں، اوں آں

سڄے ڄئے ٻال دے رووݨ دی اواز

آغوں ، آغوں

کھیر پیاک ٻال دی ٻولی

ٻاں ، ٻاں

ڳاں یا وچھی وچھے دی اواز

بھاں ، بھاں

ݙاند دی اواز

ٻڑ،ٻڑ

مست اُٹھ دی اواز

آں، آں

با رلݙیندڑ اُٹھ دی اواز

بِھݨ بِھݨ

مکھئیں دے اݙݨ دی اواز

ٹاں،ٹاں یا ٹئوں ٹئوں

کتے دے پِلّے دی مار کھاوݨ دی اواز

ٹَر،ٹَر

ݙݙ دی اواز

ٹراں ، ٹراں

ݙیݙر دی اواز

ٹیں ٹیں یا ٹائیں ٹائیں

طوطے دی اواز

چوں ، چوں

چوچے یا چلھے دی اواز

چیں ، چیں

چڑی دی اواز

چر چر

ٻہوں سارئیں چڑیں دی مشترکہ اواز

شوں شوں

نانگ دی اواز

کاں کاں

کاں دی اواز

کئوں کئوں

کتے دی دردیلی اواز

کُٹ ،کُٹ

کُکِّڑ دی بولی

ککڑوں کوں

کُکُڑ دی ٻولی

میں، میں

ٻکری تے ٻکری دے لیلے دی اواز

ہا ہا یا کھی کھی

آدمئیں دے کھِلݨ دی اواز

خُوخُو، کھی کھی، خی خی

بندر دی اواز

غٹرغوں

کبوتر دی اواز

چیں چیں

چوہے دی اواز

کُرکُر

ہولئیں ہولئیں الاوݨ

شاں شوں

ڳوہ دی اواز

چَھے چَھے

ݙنگریں کوں پاݨی پلاوݨ کیتے

ہَم ہَم

اُٹھ کوں ہکلݨ کیتے

اوئی اوئی

درد دے اظہار دا انداز

ٻا ٻا یا بھاں بھاں

بھیݙ دی بولی

توئے توئے

کتے کوں ہکلݨ کیتے

دھر دھر

کتے کوں ہکلݨ کیتے

خُرخُر

ذبح تھیونٖ آلے جانور دے ڳل کنوں نکلݨ آلی اواز

چھچھئے،  

ٻکری کوں سݙݨ کیتے

آوے ، آوے

ڳاں، ݙانڈ وغیرہ کوں سݙݨ کیتے

واہ ، واہ

داد یا شاباش ݙیوݨ دا انداز

میائوں میائوں

ٻلی دی ٻولی

ہݨ  ہِݨ

گھوڑے دی ٻولی

کُڑ ،کُڑ

کُرک کُکِّڑ دی ٻولی

کُو ،کُو

کوئل دی ٻولی

پی ، پی

پپیہئے دی ٻولی

آچھیں

آدمی دے نچھن دی اواز

پُھر ___پُھر ___

چڑیں دی اݙاری دی اواز

کرَٹ کرَٹ

چوہے دی چیزیں کوں ٹکݨ دی اواز

ڈھینچوں، ڈھینچوں

گݙھاں دی ٻولی

پُھوپُھو

تتی شئے کوں ٹھارݨ کیتے

گُڑگُڑ

بکھے ویلھے آندریں دی اواز

دوئے دوئے ، تھوئے تھوئے

اُٹھ کوں پاݨی پلاوݨ کیتے

غواں غواں

گدڑ دی ٻولی

بھر ___ بھر

ٻٹیرے دی اݙاری دا انداز

تو تو

کتے کوں سݙݨ کیتے

ٹراں ، ٹراں

ڈوڈرکاں (کالاکاں) دی ٻولی

ٹروں ، ٹروں

بدخ دی ٻولی

پٹ پٹ

ٻٹیرے دی ٻولی

پِݨ ،پِݨ

سہڑے دی ٻولی

گھو گھو، گھو

ڳیرے (فاختہ) دی اواز

پُوں پُوں

تِݙے دی اواز

پُوں ،پُوں

مچھر دی اواز

کراں کراں

کونج دی اواز

ٻچ ٻچ

ٻال یا مال کوں پیار کرݨ کیتے

شُرشُر

ݙنگریں دے مترݨ دی اواز

تتے ، تتے

ݙاندیں دی جوڑی کوں ٹورݨ کیتے

دَھت ، دَھت

ݙنگریں کوں ہکلݨ کیتے

مائوں، مائوں

جنگلی ٻلّے دی اواز

خُر خُر

نندر ئِ چ غراڑے مارݨ

کُڑی ، کُڑی

کُکِّڑ کوں ہکلݨ کیتے

ڈو، ڈو

کاں کوں ہکلݨ کیتے

ہُش ہُش

اُٹھ کوں ٻلھاوݨ کیتے

پُھݨ پُھݨ

زکام زدہ نک دا وڄکار

ہُر ہُر

چڑئیں کوں ہکلݨ کیتے

پِش پِش

ٻلی کوں ہکلݨ کیتے

پشو پشو

ٻلی کوں سݙݨ کیتے

دھک دھک

دل دی دھڑکݨ

رِیں رِیں

چھوٹے ٻال دے رووݨ دی اواز

اسم صوت

بے جان شے داناں

اسم صوت

بے جان شے داناں

ٻڑ ،ٻڑ

داڑھی دے ٻڑکݨ دی اواز

کَڑکَڑ

وݨ دے لڑ دا ترٹ کے ݙھہݨ

تڑاخ

تھپڑ دی اواز

ٹِک ٹِک

گھڑی دے چلݨ دی اواز

شَٹک ٻٹک

تاݨی وݨݨ دی اواز

ٹھا ٹھا

بندوق یا گولہ چلݨ دی اواز

ٹَھک ٹَھک

دروازہ کھڑکݨ دی اواز

ٹُھس

پستول چلݨ دی اواز

چَھم چَھم

مینہہ وَسݨ دی اواز

ریں ریں

کھوہ دا چلݨ

چَرچَیں ، چَرچِیں

چَم دی جتی دا چِکار

چََھݨ چََھݨ

تلوار دا چلݨ

ٻگھ ٻگھ

گھڑے دا وڄکار

سائیں سائیں

تیز ہوا دا چلݨ

پِیں ، پِیں

واڄے دی اواز

کریٹ کریٹ

ݙندیں کوں ہک ٻئے نال رڳڑݨ

جھݨ جھݨ

بھادے جھݨکݨ دی اواز

ٹَن ٹَن

گھڑیال یا سکول دی گھنٹی دا وڄݨ

سُو سُو ، سی سی

سنگھ کو مرچاں لگݨ دے بعد

کَرکَر

کاٹن دے مَئے لڳے کپڑیں دا وڄکار

کِرّچ کِرّچ

نائی دی قینچی چلݨ دی اواز

چَھݨ چَھݨ

ونگیں دا وڄکار

ڈَھم ڈَھم

نغارے دا وڄکار

ٹَھک ٹَھک

کھوہ دے وسانویں یاٹھاکݨ دا وڄکار

چَر چَر

کپڑے پڑیجݨ دی اواز

گُڑگُڑ

حقے دا وڄکار

گَڑگَڑ

ڳاج دا گجݨ

ٻگھ ٻگھ

ٻگھی (صراحی) وچوں پاݨی دا وٹیجݨ

گُھر گُھر

چکی دا چلݨ

چیں چَر ، چیں چَر

ٻالیں دی چچنیگھل دی اواز

گُھٻ گُھٻ

مَٹی دا گھٻکار

ٹَھک ٹَھکا ٹَھک

ریل دے پٹڑی تے چلݨ دی اواز

رِم جھم /کِݨ مِݨ

ہلکی بارش دی اواز

ٹَن ٹَن

ٻکری دی ٹنکی دی اواز

گھݨ گھݨ

منجھ دے ٹل دا وڄکار

ٹَھک ٹَھک

سلائی مشین دی اواز

فَرفَر

بجلی دے پکھے چلݨ دی اواز

ݙئیں ݙئیں

دول دا وڄکار

شَپ شَپ

سلیپریں نال ٹرݨ دی اواز

چَھݨ چَھݨ

پزیب دی اواز

چَھک چَھک

ریل دے انجݨ دی اواز

دَنادَن

توپ دے چلݨ دی اواز

گُھوں گُھوں

چر کھے دی اواز

ٹَپ ٹَپ

چھت یا چھپر دے ترمݨ دی اواز

پُر پُر

آدمی دا پاخانہ کرݨ ویلھے دی اواز

شَپ شَپ

پاݨی ء ِچ ٹرݨ دی اواز

زَب ڑَپ

جتی نال مارݨ دی اواز

تَھپ ڑَپ

روٹی تھپݨ دی اواز

س___ اسم جنس

خالقِ کون ومکاں دنیائے ہست و بود ئِ چ جہڑی شے وی پیدا کیتی ئِ اوندی متضاد جنس وی نال نال پیدا کرݙتی ئِ۔ جنس دا اے تضاد جتھاں رنگینئی کائنات دا سبب بݨئے اتھاں اے وجہ تناسل وی بݨیے ۔ تناسل دا اے عنصر نہ صرف انسانیں ، حیوانیں تے پرندیں (پکھئیں) ئِ چ پاتا ویندے بلکہ نباتات دی سرشت ئِ چ وی اے عنصر موجود ء ِ ۔ باالفاظ دیگر کائنات دی ہر مخلوق ء ِ چ جنسیت دی بنیاد تے نر تے مادہ دا فرق موجود ئِ۔

گرائمر دی زبان ئِ چ نر کوں مذکر تے مادہ کوں مونث آکھیا ویندے ۔ سرائیکی زبان ئِ چ حیوانات ، نباتات تے انسانیں (یعنی تمام ذی روح) کنوں علاوہ بعض جمادات تے بے جان اشیاء وچ وی نر تے مادہ دی تفریق کیتی ویندی ئِ۔ بعض دھاتیں مثلاً لوہا، سونا، پارہ ، تانبا تے پتل وغیرہ کوں مذکر تے چاندی ، قلعی ، گندھک وغیرہ کوں مونث سݙیا ویندے ۔ ایویں ای بعض بے جان اشیاء جیویں جو کرسی ، میز، کھڑکی ، آری ، داتری ، کہئی ، چُلھ ، مُندری تے پاتری وغیرہ کوں مونث تے بعض اشیاء جیویں جو پکھا، گھڑا، رسہ ، لوٹا، مولھا تے سوٹا وغیرہ کوں مذکر دے طور تے ورتیا ویندے ۔

بعض اسماء ایجھئیں وی ہِن جنھیں وچوں ݙوہائیں جنسیں (مذکر تے مونث) دا مفہوم پاتا ویندے۔ خصوصاً بے جان یا غیر ذی روح اشیاء دی تذکیر و تانیث مستقل بنیادیں تے نئیں کیتی ون٘ڄ سڳدی۔ بے جان یا غیر ذی روح شئیں جے کر نر یا مادہ نئیں ہوندیاں تاں وت او چھوٹیاں ، وݙیاں ، تکڑیاں یا لسیاں ضرور ہوندئیں۔ لہٰذا جنسی طور تے اشیاء کوں چار قسمیں (مذکر ، مونث، جنس مشترک یا عام تے جنس غیر ذی روح ء ِ چ ونڈیا ون٘ڄ سڳدے )

اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو جانداریں (انسان ، حیوان تے نباتات) دی تذکیر و تانیث بے جان اشیاء دی تذکیر و تانیث کنوں سوکھی ہوندی ئِ۔ اردو زبان دے اکثر اسماء سنسکرت تے ہندی دے اسماء دی پیروی کریندن ۔پر انھیں دے متعلق کوئی مقررہ تے یقینی اصول پیش نئیں کیتے ون٘ڄ سڳدے۔ سرائیکی زبان دے ماخذ اردو زبان دے ماخذیں کنوں ودھیک وی ہن تے مختلف وی ۔ سرائیکی زبان دے اسماء دی تذکیر و تانیث ہووے یا واحد جمع ہووِن انھیں دا اثر سرائیکی دے اسمائے صفت تے افعال تے وی پوندے ۔ اینہہ واسطے سب توں پہلوں اتھاں سرائیکی زبان ئِ چ تذکیر و تانیث دے خالص سرائیکی اصول بیان کیتے ویندن تاں جو سرائیکی زبان دی وسعت دا اندازہ کیتا ون٘ڄ سڳے ۔

1۔ سرائیکی اسمائے مذکر دے اخیرلے حرف تہجی توں پہلے آوݨ آلے حرف تہجی تے عموماً پیش یا زبر ہوندی ئِ تے انھیں اسمائے مذکر کنوں اسمائے مونث بݨاوݨ سانگے انھیں دے پیش یا زبر کوں زیر نال بدل ݙتا ویندے :

مذکر

مونث

معنی

مذکر

مونث

معنی

بوخَر

بوخِر

بوڑھی ، پیر فرنوت

بچَھَل

بچَھِل

لگائی بجھائی میں آنے والی

بسوکَڑ

بسوکِڑ

بے حوصلہ

بھَڳل

بھَڳل

شکست خوردہ

بھڄوکَڑ

بھڄوکِڑ

بھڳوڑی

ٻڈھَڑ

ٻڈھِڑ

بوڑھی

پانوَل

پانوِل

دبلی پتلی

پچادَھڑ

پچادِھڑ

مغرب کی باسی

بھڑاکَل

بھڑاکِل

جھگڑالو

بھنوکَڑ

بھنوکِڑ

ٹوٹی ہوئی ، ٹوٹ جانے والی

پِھراکَل

پِھراکِل

زبان سے مکر جانے والی

پھَنڈَر

پھَنڈِر

ذبح کی جانے والی گائے / بھینس

تاوَل

تاوِل

زودرنج، تیز مزاج

تِرکَّل

تِرکِّل

پتلی کمر والی

2۔ مصادر کنوں بݨݨ آلے مذکر تے مونث جہڑے جو انھیں مصادر کنوں اسم فاعل وی ہِن پر مونث اسم فاعل ایجھئیں ہن جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ن‘‘ اندی ئِ تے اینہہ کنوں پہلے حرف تے زیر ہوندی ئِ:

مصدر

مذکر

مونث

معنی

اٹیرَݨ

اٹیرو

اٹیرِݨ

ہڑپ کرنے والی

ارداسَݨ

ارداسی

ارداسِݨ

فریادی

ٻڑکَݨ

ٻڑکو

ٻڑکِݨ

بڑبڑانے والی

بھونکَݨ

بھونکی

بھونکِݨ

بکواس کرنے والی

پکارَݨ

پکارا

پکارِݨ

پکارنے والی

تروٹَݨ

تروٹی

تروٹِݨ

سستی کرنیو الی

ݙوالَݨ

ݙوالا

ݙوالِݨ

دیوالیہ ، نادہندہ

کانڈھَݨ

کانڈھی

کانڈھِݨ

شادی پر بلائی ہوئی

3۔ مصادر دے ایجھئیں حاصل مصدر جہڑے جو ’’ن‘‘  تے مکدن تے ’’ن‘‘ کنوں پہلے حرف تلے زیر ہوندی ئِ عموماً مونث شمار تھیندن :

مصدر

حاصل مصدر

معنی

مصدر

حاصل مصدر

معنی

آپھرݨ

آپھرِݨ

نفخ

اَݙݨ

اَݙݨ

جھونپڑی کا ڈھانچہ

پَٹݨ

پٹِݨ

خارش، کھجلی

پوچَݨ

پوچِݨ

پوچی ، صافی

پھتکَݨ

پھتکِݨ

تڑپ، روگردانی

پھسلَݨ

پھسلِݨ

پھسلن ، کیچڑ

ٹیکَݨ

ٹیکِݨ

سہارا دینے والی لکڑی

جُوٹھَݨ

جُوٹِھݨ

بچا کچھا کھانا

جھاڳݨ

جھاڳݨ

پایاب پانی

جھڳݨ

جھڳݨ

دہی بلونے کا آلہ

چِھکَݨ

چِھکِݨ

مندھاݨی کی رسی

اٻلَݨ

اٻلِݨ

خلش، ضمیر کی لرزش

بھڑکَݨ

بھڑکِݨ

جلن

پھٻݨ

پھٻݨ

سج دھج

تِلکَݨ

تِلکَݨ

پھسلن

ٹنگَݨ

ٹنگِݨ

ٹنگنی (برتن لٹکانے کیلئے )

جلَݨ

جلِݨ

جلن

جُکَھݨ

جُکھِݨ

دکھ ، مبتلائے مصیبت

4۔ مصادر کنوں بݨݨ آلے کجھ ایجھئیں حاصل مصدر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨی‘‘ آندی ئِ بطور مونث استعمال تھیندن ۔ جݙاں جو انھیں وچوں بعض حاصل مصدر ایجھئیں وی ہِن جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨاں‘‘ دا ودھارا کرکے انھیں کوں بطور مذکر ورتیا ویندے :

مصدر

مذکر حاصل مصدر

مونث حاصل مصدر

معنی

مصدر

مذکر حاصل مصدر

مونث حاصل مصدر

معنی

آوݨ

آوݨاں

آوݨی

آمد

اَکݨ

اکݨاں

اَکݨی

اکتاہٹ

بھاوݨ

بھاوَݨاں

بھاوݨی

پسندیدہ

بھڄݨ

بھڄݨاں

بھڄݨی

فرار اختیار کرنے والی

پرچاوݨ

پرچاوݨاں

پرچاوݨی

تعزیت

پینہݨ

پینہݨاں

پینہݨی

پسائی

تکݨ

تکݨاں

تکݨی

انتظار

آݙھݨ

آݙھݨاں

آݙھݨی

مالش

اٹکݨ

اٹکݨاں

اٹکݨی

رکاوٹ

اٹھݨ

اٹھݨاں

اٹھݨی

اٹھاݨ

اُگھݨ

اُگھݨاں

اُگھݨی

صفائی

الاوݨ

الاوݨاں

الاوݨی

ٻول چال

5۔ کجھ ایجھئیں مصادر جنھیں دے حاصل مصدر دے اخیر ئِ چ ’’اٹ‘‘ آندے تے او مذکر شمار کیتے ویندن۔

مصدر

حاصل مصدر

مصدر

حاصل مصدر

مصدر

حاصل مصدر

بَھرکݨ

بَھرکاٹ

چِرکݨ

چِرکاٹ

چھݨکݨ

چھݨکاٹ

شُوکݨ

شُکاٹ

کُرلاوݨ

کُرلاٹ

کُڑکݨ

کڑکاٹ

کھِسکݨ

کِھسکاٹ

گُھرکݨ

گُھرکاٹ

نُوکݨ

نُکاٹ

ہُنگارݨ

ہُنگاٹ

ٻرڑاوݨ

ٻرڑاٹ

بِھرکݨ

بِھرکاٹ

ٻاکݨ

ٻکاٹ

پھݨکݨ

پھݨکاٹ

چِرکݨ

چِرکاٹ

6۔ کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ار‘‘ آندے تے او مونث ہوندن۔

لوظ

معنی

لوظ

معنی

لوظ

معنی

اُݙار

اڑان

اُلار

جھکائو

بِھرکار

گردش

پَھٹکار

لعنت ملامت

پَھکار

پٹائی

جَھلار

تالاب یا دریا کے کنارے رہٹ

سَٹکار

مار کٹائی

ٻسکار

بلغم کی خر خراہٹ

پھتکار

اچھل کود

پن٘ڄکار

مارپیٹ

ٹھمکار

سج دھج

جِھمکار

جِھلمل

چَمکار

جِھلمل

چھَمکار

پائل کی آواز

7۔ کجھ ایجھئیں لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ار‘‘ آندے تے او مذکر ہوندن :

لوظ

معنی

لوظ

معنی

لوظ

معنی

اُبھار

فراز

انگار

انڳارا

اُدھار

قرض

بَزار

بازار

ٻڑکار

ابال

ٻڑکار

پیٹ کی گڑگڑاہٹ

ٻلکار

کیڑوںکا کلبلانا

پرستار

پجاری

پھَتکار

پھڑپھڑاہٹ

پَھڑکار

تڑپ

تِھڑکار

کپکپاہٹ

ڄرکار

کپڑے کے پھٹنے کی آواز

اَپھار

زمین کا ابھار

اُشکار

اکساہٹ

اَندھار

طوفان

ٻسکار

ہانڈی کا ابال

پِزار

پائوں کا ایک جوتا

بَھڑکار

شعلوں کی آواز

تِھرکار

رقص

تھُندکار

تنک مزاجی

جُھرکار

پچھتاوا

8۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ تے انھیں دے مونث کائینی ہوندے :

لوظ

معنی

لوظ

معنی

اوچَھݨ

چادر ، کپڑا، پہناوا

ٻاٹَݨ

ابٹن

ٹوٹݨ

سرکا اوپر والا حصہ ، گنجا سر

ݙبیکݨ

ڈھکنا

ݙٹݨ

سرپوش، توانا آدمی

ݙکھݨ

جنوب کی ہوا

سَنوݨ

شگوݨ ، رسم

مکھݨ

مکھن

ٻانبھݨ

برہمݨ ، ہندوئوں کی اعلی نسل

پلیتھݨ

خشکہ (خشک آٹا)

پَھٹکݨ

موٹر سائیکل

ڈَکݨ

ڈھکنا

9۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِ چ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ تے انھیں دے مذکر کائینی ہوندے تے ݨ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھ زیر ہوندی ئِ۔

لوظ

معنی

لوظ

معنی

آمد ِݨ

آمدنی ، آجانا یا آنے کی توقع ہونا

ٻلھݨ

ڈولفن، دریائی عورت

اَرِݨ

لوہے کا سندان

پاپِݨ

حوصلہ ، اوسان ، گنہگار عورت

بھونڈ ِݨ

سور کی مادہ ، ژولیدہ عورت

پلٹِݨ

فوج کا پیادہ دستہ

چُرِّݨ

پانی کے بہائو کا راستہ

جھڳݨ

دہی بلونے کا آلہ

چَنِݨ

صندل کی لکڑی چندن

تَنو ِݨ

گوندھے ہوئے آٹے کا تھال

جَھلِّݨ

پنکھا ، کنویں کے آرپار رکھی ہوئی لٹھ

چوکِݨ

وہ لکڑی جس سے برتن میں کوئی چیز بھری جائے

10۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ء ِچ ’’ݨی‘‘ آندی ئِ انھیں دے مذکر نھئیں ہوندے :

اسمائے مونث

معنی

اسمائے مونث

معنی

پَتراݨی

قلابازی

پِھرݨی

چرخی

بِھرکݨی

بچوں کے لئے کاغذ کا کھلونا

ٹوٹݨی

سر کے اوپر والا حصہ

ٹُوشݨی

چوٹی

جُگتاݨی

ہمراز

جھَلݨی

پنکھا

پَرچاوݨی

تعزیت

پُوݨی

کپاس کا گولا

تاݨی

کھڈی کا کپڑا

تَھڑکݨی

سردی سے کپکپی طاری ہونا

چَٹݨی

چٹنی

ٻوہݨی

بِکری کی ابتداء

بھَیݨی

بستی ، چھوٹا سا گائوں

11۔ کجھ اسمائے مونث جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اند‘‘ آندے تے انھیں دے مذکر کائینی ہوندے :

لوظ

معنی

لوظ

معنی

لوظ

معنی

اَپڑاند

پہنچ

اَڳواند

ہراول ، راہنمائی

اَڑاند

رکاوٹ، الجھائو

بَگواند

سفیدی

اُڑاند

زیادہ تول، جھکائو

بِھڑاند

لڑائی

چَراند

چراگاہ

اَٹکاند

چبھن ، خلش

سَڑاند

تعفن

کَھڑاند

رکاوٹ

بَھاند

پسند

سَغراند

بکرمی مہینے کی تاریخ

کِھڑاند

شرارت

راند

کھیل

لَڑاند/بِھڑاند

لڑائی

12۔ اسمائے صفت کنوں بݨݨ آلے اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’پ‘‘ تے مکدن تے مذکر شمار تھیندن:

اسمائے کیفیت

معنی

اسمائے کیفیت

معنی

اُپرپ

اجنبیت

اَندھپ

اندھا پن

چِڑپ

چڑچڑاپن

ݙڈھپ

زیادتی ، ظلم

سِݨپ

دانائی

سُگھڑپ

سلیقہ مندی

کوہڑپ

بدصورتی

گُندرپ

کینہ پروری

مُٹپ

موٹا پن

کچَپ

کچا پن ، وعدہ خلافی

چِکھڑپ

چڑچڑاپن ، لاڈ پیار

ݙنگپ

ٹیڑھاپن

سوہݨپ

خوبصورتی

کِٖجڑپ

پھوہڑپن، غلاظت

13۔ جیکر ’’ک‘‘ تے مکن آلے لوظیں دے ’’ک‘‘ کنوں پہلے حرف اتے زبر ہووے تاں او مونث ہوندے:

لوظ

معنی

لوظ

معنی

لوظ

معنی

اَجرک

سندھی چادر

اِرَک

کہنی

بَھڑَک

چمک، آگ کا بھڑکنا

پالَک

ایک سبزی ، ساگ

پُھتَک

تفاخر

چَمَک

روشنی

اُڑَک

توقع، امید، وہم

اوڑَک

آخر کار

بَک بَک

بکواس

پَھڑَک

پھڑپھڑاہٹ

چِپک

کمزور، لاغر

چَسک

لذت، لت

چوٹَک

ضرب ، چوٹ

خُندَک

نفرت، ناگواری

اَدرک

ایک سبزی

14۔ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ اندے جے کݙئیں انھیں دے اینہہ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ کوں یائے معروف ’’ی‘‘ ئِ چ بدل ݙتا ون٘ڄے تاں وت او مونث بݨ ویندن:

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

اٻالھا

اٻالھی

اجایا

اجائی

اُچا

اُچی

البیلا

البیلی

اُڄاڑا

اڄاڑی

اَموندھا

اموندھی

اُچیرا

اچیری

اَندرلا

اندرلی

اُتلا

اتلی

اَڳلا

اڳلی

اَنوکھا

انوکھی

اَندھا

اندھی

اَدھورا

ادھوری

بگا

بگی

ٻٹھلا

ٻٹھلی

بُھورا

بھوری

پَٹڑا

پٹڑی

پَڳلا

پَڳلی

پوتڑا

پوتڑی

پَکھا

پکھی

15۔ یائے معروف ’’ی‘‘ تے مکݨ آلے اسمائے مونث جنھیں دے مذکر کائینی :آمدݨی ، آڳلی ، اُٻاسی ، آڈھݨی ، اُچوی ،

اُݙاری ، ازادی ، اڳلی ، اڳاتری، امیری ، اِستری ، اَنڈی، اوجھری ،اُ کھلی ، بُرزی ، برفی ، بروڑی ، بُسری ، ٻالٹی ، ٻانھی، ٻاجھری ،ٻوہݨی ، ٻوئی ،ٻوہلی ، ٻجھاوݨی ، بھاڄی ، َبھری ، َبھڑکی ، بھنبھیری۔   

16۔الف تے مکݨ آلے اسمائے مذکر جنھیں دے مونث کائینی: اٹا، اڑیکا، اُسترگا،اَندرکھا، انڈا، انگوچھا ، ایرا، بھاڑا، بھانڈا،

بھانبھا، بھُلیکا، بھیڄا، پاڑچھا ،پاوا، پاکھڑا، پتنگا، پٹیلا، پُراٹھا، پرزہ، پلوتا، پنگھوڑا، پھالا، پھٹاکا، تارا، تروپا، تروڑا، تِڑکا،  توبرا، ٹانڈا، ٹانکا، ٹوٹا، ٹوکا، جڳارا، جھاڳا، جھرونبھا، جھمبوٹا، جھورا، جھیڑا، چاڑھا، چِٹکا، ، چخا۔  

17۔ کجھ ایجھئیںاسمائے مونث جنھیں دے مذکر کائینی: آکِڑ، آلِس، آندر، آنڈ، آنہور، آہر، آپَھر، اݙ، اُلانگ، اوڑ، اولگ، بھرݙ، بھڑاس، بھنگ، بھیݙ، پاڑ، پاہ،پِت، پَت، پرکھ، پشاک، پَڳ، پِنڈ، پُھوت، تانگھ، تراٹ، تروکڑ، تریہہ، تندیر، تنوار، تھوتھر، تھتھر، ٹَکر، ٹکور، جھار، جھال ، جھالر، جھانجھر۔

18۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے مونث کائینی:آتݨ، آجڑی، آلوں، آنھاں، آندری، آنھر، آبھوں، آتھر،

اُتانگڑ، اَسمان ،اَسوں، اِتبار، اُلاڑ، الوچ، الول، اَمب، ادوتھر، اُچھاڑ، اَٹھوگ، اَدھڑنگ، بزار، باز، باغوں، بانکا، باٹھا، بَج، بزار، بخیل ، بستہ، بھانبھڑ، بھیت، پالٹوں، پاند، پاندھی، پُڑسانگ، پڑوال، پزار، پلنگ، پلاݨ۔

19۔ سرائیکی دے او اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’ت‘‘ تے مکݨ تے ’’ت‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی تے زبر ہووے تاں او مونث شمار تھیندن:اُ بَت،سُنَت،سنگَت،نیت،پارت،پکاوَت،چاپَت،دانَت،سکھالَت،سناخَت،شارَت، شریکَت، لاڳت، لذّت، لبّھت، لِکھّت، محنت، مِنّت۔

20۔ سرائیکی دے او لوظ جنھیں دے اخیرلے ہک یا ݙو حروف کنوں پہلے یائے معروف ’’ی‘‘ آ ون٘ڄے عام طور تے مونث ہوندن پر کجھ لوظ اینہہ قانون کنوںمستثنیٰ وی ہن: پیپ، پینگھ، پھریند، تریز، تریجھ، تندیر، تیند، ٹھڈھیر، جھپیڑ، جھریٹ، چیک، لیک، چھڑنیگ، دریس، ریل، زیل، زین، سیندھ، سیخ، گجیر، ݙلیک، لکیر، یڑویل، پسیل، تݙیل، تریز، ٹھڈھیر، جگیر، پُلیس۔

21۔ ’’ناْں ‘‘ دے لا حقئیں آلے لوظ مذکر ہوندن:

اسم مذکر

معنی

اسم مذکر

معنی

اٻاݨا

آبائی

اُتاݨا

پیٹھ کے بل

اݙاݨا

سائیبان ، چھپر

اَیاݨا

معصوم، بھولا بھالا

اَلوݨا

بغیر نمک کے

اودراݨا

اداس، ملول

اولڳاݨا

تنخواہ، معاوضہ، خدمتگاری

بگاݨا

ناواقف، غیر

ٻدھݨا

چھوٹے بچے کو باندھنے کا کپڑا

بُھتݨا

احمق، بے وقوف

پیرݨا

خانہ بدوش

پھوکݨا

پھوکݨی

تِلکݨا

پھلسواں

تھاݨا

پولیس اسٹیشن

ٹنگݨا

شاخدار لکڑی جس پر برتن لٹکائے جائیں

ٻٻاݨا

پدری

22۔ کجھ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دی چھیکڑ  ’’ݨی‘‘ یا ’’اݨی‘‘ دا ودھارا کرݨ نال اسمائے مونث بݨ ویندن:

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

اوݙ

اوݙݨی

جن

جنݨی

ڄیٹھ

ڄٹھاݨی

ݙوم

ݙومݨی

سکھ

سکھݨی

بلوچ

بلوچݨی

جوڳی

جوڳیاݨی

بھوت

بھوتݨی

ڄٹ

ڄٹݨی

سیٹھ

سیٹھݨی

پنڈت

پنڈتاݨی

ٹھڳ

ٹھگنْٖی

چور

چورݨی

شیر

شیرݨی

جادوگر

جادوگرݨی

23۔ کجھ اسمائے مذکر جنھیں دے تمام حروف علت (ا، و، ی) ہٹا کرئیں باقی دے اخیرء ِچ ’’اݨی‘‘ یا ’’واݨی‘‘ دا ودھارا کرکے مونث بݨائے ون٘ڄ سڳدن:

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

ٻیلی

ٻلاݨی

کھتری

کھتراݨی

نائی

نواݨی

پاولی

پلاݨی

ملاں

ملاݨی/ملواݨی

چودھری

چدھراݨی

موچی

مچاݨی

چاکی

چکاݨی

درزی

درزاݨی

حاجی

حجاݨی

منشی

منشاݨی

24۔ کجھ اسمیں دی تذکیر و تانیث کجھ باقاعدہ تے کجھ بے قاعدہ ہوندی ئِ جہڑی جو اہل زبان دی ٻول چال دے مطابق ٻولی ویندی ئِ۔ ایندے وچ انسانی رشتے تے جاندار شامل ہن:

الف:انسانی رشتے :

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

ابّا

امّاں

پیو

ما

چاچا

چاچی

مرد

عورت

مڑس

رن

جوآن

تریمت

کاکا

کاکی

کنوارا

کنواری

پتر

دھی

نانا

نانی

بھرا

بھیݨ

ماسی

ماسڑ

بھتریجا

بھتریجی

سوہرا

سس

سٻالا

سٻالی

پوترا

پوتری

ݙاݙا

ݙاݙی

بھرا

بھیݨ

بُوا/پھپھی

پھپھڑ

ڄوانترا

دھی

بھݨویا

بھیݨ

سانڈھو

سالی

ݙوہترا

ݙوہتری

ماماں

مامی

پتر

نونہہ

بھݨیجا

بھݨیجی

سالا

سالی

گھوٹ

کنوار

انگریز

انگریزݨ

کجھ انسانی رشتے جہڑے جو مذکر تے مونث کیتے مشترک ہن:  مسات، پھُپھیر،مُلیر، سوتر، سنیڑھ۔

ب: جاندار:

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

ٻکرا

ٻکری

دنبہ

دنبی

وچھیر

وہڑ

جھوٹا

جھوٹی/جھوٹ

اٹھ

ݙاچی

گݙھاں

گݙھیں

کتا

کتی

لومبڑ

لومبڑی

ہرݨ

ہرݨی

شیر

شیرݨی

سور

بُھونڈ ِݨ

چھترا

چھتری

گھٹا

بھیڈ

وچھا

وچھی

ڈھڳا

ڈھڳی

25۔ یائے معروف ’’ی‘‘ تے مکݨ آلے اسمائے مذکر دی ’’ی‘‘ حذف کرکے ’’ݨ‘‘ دا ودھارا کرݨ نال اسمائے مونث بݨائے ون٘ڄ سڳدن پر ’’ݨ‘‘ کنوں پہلوں آوݨ آلے حرف تہجی دے ہیٹھوں زیر لاوݨ ضروری ئِ:

مذکر

مونث

مذکر

مونث

مذکر

مونث

آٹی

آٹِݨ

ارداسی

ارداسِݨ

استاد

استادِݨ

پارسی

پارسِݨ

درزی

درزِݨ

حبشی

حبشِݨ

شکاری

شکارِݨ

آجڑی

آجڑ ِݨ

آلسی

آلسِݨ

تروٹی

تروٹِݨ

دھوٻی

دھوٻݨ

سوالی

سوالݨ

اولگی

اولگِݨ

بھنگی

بھنگِݨ

چپڑاسی

چپڑاسِݨ

جوڳی

جوڳݨ

راندی

راند ِݨ

فتوری

فتورِݨ

د۔ سرائیکی دے مصادر کن باقاعدہ بݨݨ آلے اسمائے فاعل مذکر ہوندن:

مصادر لازم

اسم فاعل نمبر ۱

اسم فاعل نمبر ۲

مصادر لازم

اسم فاعل نمبر ۱

اسم فاعل نمبر ۲

آوݨ

اَئو

آندڑ

ٻہوݨ

ٻہؤ

ٻہندڑ

پہوݨ

پِۂو

پِہندڑ

اُبھرݨ

اُبھرو

اُبھرندڑ

مصادرمتعدی

اسم فاعل نمبر ۱

اسم فاعل نمبر ۲

مصادرمتعدی

اسم فاعل نمبر ۱

اسم فاعل نمبر ۲

ٹپاوݨ

ٹپئو

ٹپیندڑ

دِھکݨ

دِھکو

دھکیندڑ

رُساوݨ

رُسئو

رُسیندڑ

جوڑݨ

جوڑو

جُڑیندڑ

رُلاوݨ

رُلئو

رُلیندڑ

ݙوہوݨ

ݙوہو

ݙہیندڑ

نوٹ:مصادر متعدی کنوں بݨݨ آلے اسمائے فاعل نمبر ٢ وچ آوݨ آلی یائے تحتانی یائے مجہول ’’ے‘‘ ہوندی ء ِ۔

ر۔ اسماء کن بݨݨ آلے اسمائے فاعل مذکر ہوندن:  

اسم

اسم فاعل

اسم

اسم فاعل

اسم

اسم فاعل

اَدھ

ادھیل

پُھوک

پھکیل

جُوفا

جفیل

خشکی

خشکیل

ݙمر

ݙمریل

گرمی

گرمیل

ہَݙی

ہݙیل

ٻٹ

ٻٹیل

جھڳڑا

جھڳڑیل

خرچ

خرچیل

ݙپھا

ݙپھیل

مُچھ

مُچھیل

26۔ عربی دے سہ حرفی لوظ جہڑے جو ’’الف‘‘ تے مکدن مونث ہوندن:ادا ، انا، بقا، بلا، بِنا، جزا، جفا، جلا، حِنا، حیا، خطا، دغا، دعا، دوا، رِجا، رِدا، رضا، رفاہ، ریا، ذکا، زنا، سخا، ثنا، شفا، صبا، صدا، صفا، ضیا، عبا، عشا، عطا، غذا، فضا، فنا، قبا، قضا، لقا، ندا، نوا، وبا، وفا، ولا وغیرہ وغیرہ ۔

27۔ مذکر ہوندن:

1۔ حروف تہجی:  بابائے اردو ڈاکٹر مولوی عبد الحق ہوراں حروف تہجی دی تذکیر و تانیث بارے کجھ ایں لکھدن:

’’ب، بھ، پ، پھ، ت، تھ، ٹ، ٹھ، ج، جھ، چ، چھ، ح، خ، د، ڈ، ذ،ر،ڑ، ز، ژ، ط، ظ، ف، ہ، و، ی مونث ہِن تے باقی سارے حروف تہجی مذکر ہِن جݙاں جو ’’ج، چ‘‘ مختلف فیہہ ہِن۔       

(بحوالہ قواعد اردو صفحہ 71)

بابائے سرائیکی ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں دی حروف تہجی دے بارے ݙو قسمی آراء ہِن۔ پہلی رائے کجھ ایں ہے۔

’’ج، چ، ڈ، ݙ، ذ، س، ش، ع، غ، ل، م، ن، و، ہ، ی مونث ہن تے باقی سارے حروف تہجی مذکر ہن۔‘‘

(بحوالہ سرائیکی زبان دے قاعدے قانون صفحہ61)

ݙوجھی رائے کجھ ایں ہے:   

’’الف ، ب، پ، ت، ٹ، ث، ج، چ، ح، خ ص، ض، ق، ک، گ، ن،کھ، گھ، لھ، نھ، مذکر ہن تے باقی سارے حروف تہجی مونث ہن۔‘‘

(بحوالہ ملتابی زبان اور اس کا ارتقاء صفحہ 436)

ڈاکٹر مولوی عبد الحق دی حروف تہجی دی تذکیر و تانیث دے متعلق رائے ڈاکٹر مہر عبد الحق دی آراء کنوں مختلف ئِ۔ جݙاں جو مہر صاحب دیںا  پݨیں آرا دا ہک ٻئے نال جوڑ کائینی۔ میکوں سمجھ نھیں آندی جو مہر صاحب دی کہڑی رائے کوں درست سمجھا ون٘ڄے۔ اتھاں میں اپݨی ڳالھ کرینداں۔ پہلے اے ݙو جملے ملاحظہ فرمائو۔

1۔ الف سوہݨا لکھیا ہوئیے۔ ۲۔ب (بے یا با) سوہݨی لکھی ہوئی ئِ۔

اے ݙو جملے نکھیڑا کریندن جو الف مذکر ئِ تے ب مونث ئِ۔ جے کر سارے حروف تہجی کوں اتے ݙتے ڳئے جملئیں دی کسوٹی تے پرکھوں تاں وت اے ڳالھ نتر کے سامݨے آویندی ئِ جو۔

’’الف، ص، ض، ق، ک، گ تاں مذکر ہن‘‘ تے باقی سارے حروف تہجی مونث ہن۔

اے ڳالھ ممکن ئِ جو بعض دانشوریں کوں میݙا موقف درست نہ لڳے پر میݙے موقف دی نفی دی خاطر انھیںکوں بار بار سوچݨاں ضرور پوسی۔

2۔ ہفتے دے ݙینہیں دے ناں: سنوار، منگل، ٻدھ، خمیس، ذماں (جمعہ)، چھݨ چھݨ(ہفتہ)، آݙت (اتوار)۔

ڈاکٹر مہر عبد الحق ہوراں دے آکھݨ موجب خمیس (جمعرات) مونث ئِ۔ میݙے نزدیک جݙاں خمیس کوں خمیس لکھسوں تاں اے مذکر شمار تھیسی تے وت جݙاں اینکوں جمعرات لکھسوں تاں اے مونث ہوسی ۔ کیوں جو ایندے ناں دے نال ((رات)) دا لوظ گنڈھیا ڳئے تے رات مونث ہوندی ء ِ۔ اردو زبان دی حد تئیں تاں جمعرات مونث ء ِ پر سرائیکی ء ِچ ’’خمیس‘‘ دا لوظ مذکر ئِ۔ سئیں بشیر احمد بھائیہ اپݨی کتاب ’’سرائیکی قواعد تے زباندانی‘‘ وچ خمیس کوں مذکر لکھئیے۔

3۔ سال دے مہینیں دے ناں:

الف۔شمسی سال: جنوری ، فروری، مارچ، اپریل، مئی ، جون ، جولائی ، اگست، ستمبر، اکتوبر، نومبر ، دسمبر۔

ڈاکٹر مہر عبد الحق صاحب اپݨی کتاب ’’سرائیکی زبان دے قاعدے قانون‘‘ دے صفحہ 59 تے لکھدن جو ’’انگریزی مہینیاں وچوں جنوری ، فروری، مئی تے جولائی اپݨی چھیکڑی یائے معروف ’’ی‘‘ دی وجہ نال مونث ہن تے باقی سارے مہینے مذکر ہن‘‘ میݙے نزدیک اے رائے درست کائینی۔ مہر صاحب دی اینہہ کتاب دے صفحہ 55 تے ݙتی ہوئی رائے انھیں دی اینہہ ڳالھ دی نفی کریندی ئِ ۔ آپ ہوراں لکھیدن جو:

’’ ہر او اسم جیندے اخیر اِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ او مونث ہوندن پر پیشہ وراں دے ناں یعنی پٹواری، درزی، نائی ، مالی، دھوبی، پساری، ݙھاڈھی، بٹولی، موچی، جوڳی ، کھوجی، مراثی تے پاولی وغیرہ ایں قاعدے دی پابندی توں ٻاہر ہن۔‘‘

اینہہ قاعدے دے مطابق انگریزی مہینے جنھیں دے نانویں دے اخیرئِ چ ’’ی‘‘ آندی ئِ مونث شمار نہ تھیسن۔ بلکہ شمسی سال دے سارے مہینے مذکر گݨیے ویسن۔

ب۔قمری سال:محرم، صفر، ربیع الاول، ربیع الثانی، جمادی الاول، جمادی الثانی، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذی القعدہ، ذی الحجہ سارے مذکر ہن۔

ج۔بکرمی سال: ’’چیتر (چیت)، وساخ (بیساکھ) ، ڄیٹھ (جیٹھ)، ہاڑھ (ہاڑ)، سانوݨ(ساوݨ)، بدراہ یا بدراں (بادھوں)، اسوں (اسوج)، کتیئں (کاتک)، منگھر (مگھر)، پوہ (پوہ)، مہماں (ماگھ) پھڳݨ (پھاگݨ) سارے مذکر ہن۔

4۔ ملکیں تے شہریں دے ناں : دنیا دے تمام ملکیں ، براعظمیں شہریں تے قصبیں دے ناں مذکر ہوندن جیویں جو :

الف۔ براعظم ایشیاء، یورپ، امریکہ، افریقہ، انٹار کٹیکا وغیرہ۔

ب۔ پاکستان ،بھارت، افغانستان ، ایران، ترکی ، روس، چین، جاپان وغیرہ وغیرہ ۔

نوٹ: ترکی کوں اوندے اخیر ئِ چ آوݨ آلی یائے معروف ’’ی‘‘ دی وجہ کنوں مونث شمار نہ کریسوں۔

ج۔ کراچی، حیدر آباد، لاہور، راولپنڈی ، ڈھاکہ، دہلی ، لکھنئو، مکۃ المکرمہ، مدینہ منورہ وغیرہ وغیرہ ۔

نوٹ: کراچی، راوالپنڈی تے دہلی کوں انھیں دی یائے معروف دی وجہ کنوں مونث شمار نہ کریسوں بلکہ اے وی مذکر گݨیے ویسن۔

5۔ سیاریں ، ستاریں، سمندریں، دریاویں، پہاڑیں، پہاڑیں ئِ چ موجود دریں دے ناں :

الف۔سیارے تے ستارے :   سجھ، چندر، مریخ، عطارد، زحل، مشتری، وینس وغیرہ۔مذکر ہن جݙاں جو انھیں سیاریں وچوںزمین مونث ڳݨی ویندی اے۔ستاریں وچوں دب اکبر، دب اصغر تے قطب تارا وغیرہ وی مذکر ہن۔

ب۔ سمندر: بحر الکاہل، بحراوقیانوس، بحرہ عرب، بحیرہ قلزم، بحر منجمد شمالی، بحر منجمد جنوبی ، بحیرہ ایجیئن، بحیرہ کیسپیئن، بحیرہ روم وغیرہ وغیرہ مذکر ہن۔

ج۔دریا: دریائے سندھ ،دریائے چناب، دریائے راوی، دریائے جہلم، دریائے ستلج، دریائے بیاس، دریائے گھاگھرا۔

نوٹ: دریائے راوی تے دریائے سرسوتی دی چھیکڑ ء ِچ آوݨ آلی یائے معروف دی وجہ کنوں مونث شمار نہ تھیسن جیویںجو سئیںمہر عبد الحق دی رائے ہے۔

د۔پہاڑ: کوہ سلیمان،کوہ ہندو کش،کوہ ہمالیہ،کوہ زاغروس، کوہ البزر،کوہ ارارات،کوہ قراقرم وغیرہ وغیرہ مذکرہن۔

ر۔درے: درہ خیبر، درہ ٹوچی، درہ گومل،درہ بولان وغیرہ وغیرہ اتے ݙتے ڳئے قانون دے تحت درہ ٹوچی وی مذکر شمارتھیسی۔

6۔ دھاتیں دے ناں: چند ہک دھاتیں دے نانویں کنوں سوا (چاندی ،قلعی تے گندھک وغیرہ) باقی تمام دھاتیں دے ناں مذکر شمار تھیندن۔جیویں جو سونا،پتل، تراماں، پارہ، لوہا وغیرہ مذکر ہن۔

7۔ سرائیکی مصادر:سرائیکی زبان دے مصادر توڑے جو او معروف ہن یا مجہول ہن،لازم ہن یا متعدی ہن سارے دے سارے مذکرہوندن ۔مثال دے طور تے:

i۔ میݙا کھاوݨ کہیں کوں نھیںبھاندا۔

ii۔ تیݙا ون٘ڄݨ تے اوندا مرݨ۔

iii۔ اݨ بھاندی دا اٹھݨ، ٻہݨ، ٹرݨ پھرݨ، کھاوݨ پیوݨ،کرݨ کرتݨ، ٻولݨ چالݨ، کھلݨ ہسݨ تے رووݨ دھووݨ وی نھیںبھاندا۔( ݙتے ڳئیں مثالیں ئِ چ سارے مصادر مذکر ہن)۔

8۔ پکھی:  باز، شکرا، ممولا، چرغ، تتر،ٻٹیرا، تلر یا تلہر، کمبوتر، گیرا یا گھوگھو، طوطا، کاں، مور، ڈوڈرکاں، خٹکر، چُچوں، چکواں، چاں، الو، سہڑا، درکھاݨ پکھی (ہدہد) منگھ، سرخاب، وغیرہ مذکر ہن جݙاں جو بلبل مذکر وی شمار تھیندے تے مونث وی۔

9۔ پَھل ،سبزیاں ، مسالے:

الف۔پَھل: انب، آلوں بخارا، ہندواݨاں، خربوزہ، سنگترہ، مالٹا، کنوِں، توت، امرود، انار، کھݨوٹ، انگور، بدام،پستہ،نیجا، سے (سیب) ، ڄموں،کیلا، نبویا، چھوہارا، ٻیر، آڑو، لوکاٹ، ݙیلھے، پیلھوں، فالسے۔

ب۔سبزیاں:     وتائوں، کچالوں، آلوں، پینٹھا، بڑنڈا، ٹنڈا (میہل)، تھوم، میتھرا، ٹیٹک، مٹڑ، سہانجݨاں۔

ج۔مسالے:      سوئے، سونف، جیرا، سرکہ، لوݨ، لونگ۔

10۔ بیماریاں تے دوا داروں:

الف۔بیماریاں: نزلہ، زکام، ڈکھوترا، تپ دق،محرقہ، ملیریا، اپھارا، صفرا، یرقان، دمہ، ادھڑنگ (فالج)، لقوہ، پَھٹ، چِیرا، دانگ، تلولا، مَلّا، سورک (خسرہ)، کنبارا (رعشہ)، پگھر (پسینہ) پھیرے (پیچش)، سئے دا بخار (تپ لرزہ) ہاں دا پھڑکار (خفقان)، پاسے دا درد (ذات الصدر) وغیرہ وغیرہ۔

ب۔دواداروں :سونف،عرق، شربت، کیسر (زعفران)، نشادر، جیرہ، ایسبغول، بڑونبا (کوڑتماں) ، لسوڑا، غلاب، اطریفل، معجون، کاڑھے، حرمل، اک، لیپ، دھاݨے، لونگ وغیرہ وغیرہ۔

11۔ رنگ، ویس، گاہݨے:

الف۔رنگ: پیلا، نیلا، رتا، ساوا، بگا، کالا، کھٹا پیلا، بِسّوناں، غلابی، سنہری، کیسری، جامنی، سلیٹی، خاکی، کرمچی وغیرہ وغیرہ یائے معروف نال لکھئیے گئے رنگ وی مذکر شمار تھیسن۔

ب۔ویس: بوچھݨ، پٹکا، چولا، سڳا، ٻوجھا یا کھیسا، تکماں یا بٹݨ، رمال، کمبل، ݙیڈھا، طرہ، دُھسہ، وہاݨاں یا سراݨاں، تول یا گدیلا، نالا ، دستانے، کوٹ ، کلاہ، پجاماں، کچھا، کھسہ، گَوّن، لہنگا، فراک، انگیا، گگھرا، برقعہ، سلارا، سوہا، منجھلا، صافا،ٻوٹ وغیرہ وغیرہ۔

ج۔گاہݨے: ٹکا، چندر، تاج، متھیلا یا متوالا، بَنیان، تویذ، وال بند، کلپ، کنڈا یا پوپا، بولا، بینسر، لونگ، کانٹے ،جھمکے، جھاٻے، ڳٹ، ٻندے، ٻگھ، ڈھیڈو، ٹاپس، چھلا، بند، ویڑھا، بندڑا، پنجہ، نمرو، کنگݨ، چوڑا، کڑا، ٻہنوَٹّے، بازو بند، برسلیٹ، لاکٹ، گلو بند، ہار، کٹ مالھا، ڈھولݨ، تپاسے، تارا، چندرݨ ہار، کڑے، لچھے، رمجھول، تروڑے، پونٹے، گھنگھرو، نورے ،اَݨوَٹ۔

12۔ زناور (جنگلی جانور)، ݙنگر (پالتو جانور):

الف۔زناور:شیر ، ہاتھی، لومبڑ، گدڑ، نہر، گورپٹ، ڈھوئی ݙنگہ (چرخ)، سئوریا جتاماں، سیہڑ، ہرن، گڈ (پہاڑی ٻکرا)، کتا، رِچھ، بھولوں، ڄاہ، چیتا، سسار، سلھا، جنگلی ٻلا، جنگلی بھینسا، زرافہ، زیبرا، پاڑھا، ٻارھاں سنگھا۔

ب۔ݙنگر:اُٹھ، مہرا، گھوڑا، گݙانہہ، ݙاند، گھٹا، دنبہ، چھیلا، لیلا، توݙا، کھوتا یا کھتوڑا، وچھا، ٻک، کونگرا یا گلر، ٻلونگڑا۔

13۔ جثے دے لنگ:وال، تالوں ، ٹوٹݨ، سر، متھا، بھیڄا، کن، نک، بھربھٹّے، تُنلے، کھونے، اکھیں دے آنھیں یا اکھیں دے ݙیلھے، منہہ، تھوݙ، ݙند، مونڈھے،ݙولے، تاڑ (سینہ) ، ہاں(دل) ، زیرا (جگر)، پتا، پھپھڑ، مݨکا، مغر، چوکݨاں، ڳوݙے ، ڳٹے، ہتھ، پیر، انگوٹھے، نہوں، ڳٹ، شڑدان (لبلبہ) ، انڳلیں دے ݙوݙݨیں، ڈڈھ، ہݨوں، سنگھ، چم۔

14۔ جنساں (اناج):اسوں ،جُو، تل، مٹر، چھولے (چݨے) ، کماند (ڳنا)، مُنگ، چاول، چیݨاں، سموکھا۔

15۔ وݨ (درخت) ٻوٹے جڑی ٻوٹیاں (خود رو پودے یا گھا):

الف۔وَݨ: سرینہہ، کرینہہ، انب، انار، ککر، ڄنڈ، پپل، کھڳل یا ٹولھا، توت، امرود، سہانجݨاں، سیب، بدام، چنار، سرو، چیل (چیڑ)، دیار (دیودار) ، کھݨوٹ (اخروٹ)، پھوڳ، مالٹے، سنگترہ، فالسہ، پستہ، نیجا، ڄموں، کیلا، نبویا، آڑو، لکاٹ۔

ب۔ جڑی ٻوٹیاں:ایسبغول یا ایسبگول، لاݨاں،بکھڑا ، دھماں، ڄوانہہ، تلھڑ، چبھڑ، کوڑتماں (بݨوبا)، انگور، وساہ،تُھمّاں، َبھرُّٹ، بھوئیں ݙٹا، بھوئیں پھوڑ، پݙٻہیڑا، کڑویلوں، ٻاتھوں، جساڳا، سنوار۔

16۔ حشرات الارض: نانگ، وٹھونہاں، مکوڑے، بل ٹنڈݨ (جگنو)، ٹنڈݨ، مچھر، ݙینبھوں (کالے تے پیلے)، پوپٹ، سانپے، کیڑے،  بھنور، کالڑے، پسوں، چِچڑّ، رنڈ، کھٹمل، لال بیگ، پتنگے، کوم کرڑا، سانھاں، ڳہیرا، ڄاہ، نولو۔

17۔عربی تے فارسی دے او لوظ جنھیں دے اخیر ئِ چ اضافی ’’ہ‘‘ آندی ئِ چند ہک کنوں سوا باقی سارے دے سارے مذکر ہوندن جیویں جو نسخہ، روضہ، صفحہ، طرہ، پیمانہ، آئینہ شیشہ تے دورہ وغیرہ ۔

18۔ اردو مصادر کن بݨݨ آلے او حاصل مصدر جہڑے جو ’’برتائو‘‘ دے وزن تے آندن مذکر ہوندن جیویں جو دبائو ، بچائو، بنائو، لگائو، اٹکائو، تائو، بہائو، جھکائو، رکائو، الجھائو، تنائو، برتائو، بݨائو، پھیلائو، ٹکرائو، ٹھہرائو، جلائو، گھرائو، بچھائو، چِھڑکائو، سلجھائووغیرہ ۔

19۔اردو تے سرائیکی دے اسمائے کیفیت یا اسمائے صفت جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’پن‘‘ یا ’’پݨ‘‘ آندے او مذکر ہوندن جیویں جو:

الف۔اردو:بالپن، پچپن، لڑکپن، دیوانہ پن، روکھا پن، سوکھا پن، سوندھاپن، سادہ پن، سونا پن، سیانا پن، پاگل پن، سیدھا پن، ٹیڑھا پن، شہدا پن، ضدی پن، عامیانہ پن وغیرہ۔

ب۔سرائیکی :ٻلپݨ، ٻڈھپݨ، ٻنھپݨ، دلپݨ، ݙڈھپݨ، چھٹپݨ، بھُلپݨ، وݙپݨ وغیرہ ۔

20۔سرائیکی دے اسمائے کیفیت جہڑے جو ’’الف‘‘ تے مکدن مذکر ہوندن جیویں جو ٻٹیکا، رولا، ٹالا، جھلاّ، رلاّ، چاٹا، ساڑا، جھورا، جھارا، جھیڑا، جھوکا، چیرا۔

21۔سرائیکی زبان دے ’’اڑ‘‘ تے مکݨ آلے لوظ چند ہک دے سوا اکثر مذکر ہوندن۔ جیویں جو :اپھاڑ، اچھاڑ، اگھاڑ، اڳاڑ، اتاڑ، الاڑ، ادھواڑ، اکھاڑ، بگاڑ (بھیڑیا)، ٻناڑ، پاڑ (زخم) ، تاڑ (سینہ)، پچھاڑ (پیچھے کا حصہ) ، چٻاڑ، دُناڑ، رہاڑ، جھکاڑ، ساڑ، کاڑ، کُراڑ، کراڑ، سٻاڑ، کھٻاڑ، ماڑ، ناڑ، نِواڑ، واڑ، وِڳاڑ، ہاڑ۔

22۔مرکبات:جہڑا مرکب ݙو افعال ہک فعل تے ہک اسم یا ݙو اسمیں نال مل کرئیں بݨیا ہووے تاں اوندیاں ترے صورتاں ممکن ہن۔

الف۔ پہلی صورت اے ہے جو مرکب دے ݙٖوہیں لوظ مونث ہوسن تاں او مرکب وی مونث ہوسی۔

ب۔ ݙوجھی صورت اے ہے جو جے کر مرکب دا پہلا لوظ مذکر تے ݙوجھا مونث ہوسی تاں وت او مرکب وی مونث شمار تھیسی تے جے کر اونہہ مرکب دا پہلا لوظ مونث تے ݙوجھا مذکر ہوسی تاں وت او مرکب مذکر ڳݨیا ویسی۔ ݙوجھے لوظیں ئِ چ کہیں وی مرکب دی تذکیر و تانیث دا انحصار اونہہ مرکب دے ݙوجھے لوظ تے ہوندے یعنی جے کر ݙوجھا لوظ مونث ئِ تاں او مرکب مونث ہو سی تے جے کر ݙوجھا لوظ مذکر ئِ تاں او مرکب مذکر ہوسی۔

ج۔ تریجھی صورت اے ہے جو جے کر کہیں مرکب دے ݙوہیںلوظ مذکر ہوسن تا وت او مرکب وی مذکر شمار تھیسی مثال دے طور تے

1 پہلی صورت (ݙوہیں لوظ مونث): سرائیکی مرکبات:ڳنڈھ تروپ، لکھ پڑھ، لہئی چاڑھی، لے مٹی، ٹھاہ پھاہ، ٹَرپِش، لڳ لویڑ، ویہر ویلی، اَس تَس، لُٹ پَٹ، بُھل چُک، آندویند، چِھک چھٻیڑ، اَٹ کَھٹ، اݨ بݨ، لُک چَھپ، لوڑھ دھاڑ، دھاڑ پٹاڑ، آڈھ وݙیر، اپتر سپتر، الابلا، سویل کویل، گپ شپ، ٻٹ کڑاک، ٻٹ خچ، روٹی بھاڄی ، سُن٘ڄ سواہ، صفائی ستھرائی ، سدھی ݙنگی، سدھی اپھٹی، اوّلی سوّلی ، دھی دھئیݨ، سچی مچی، ادھی پچدھی، پوری سوری، اڄ کلھ، ڳالھی کملی، کملی رملی، چٹھی چپاٹھی، سُدھ ٻدھ، ِٹش پَش‘ لَش پَش، سن٘ڄی سکھݨی، سن٘ڄ بھیڑ، اکھ مٹکی، چئی چوائی ، اندھی کاݨی، لولھی لنگڑی، چندھی چچی، چنڳی چوکھی، سدھ سوّلی،ٻدھی چھٹی، گرمی سردی، چنڳائی مندائی ۔

2 ݙوجھی صورت (پہلا لوظ مذکر ݙوجھا مونث):سرائیکی مرکبات:ݙند کریٹ، آتھر ٻوری، ڳوٹا کناری، لندھ کتائی ، کھلا کھٻڑی، متھے ݙنبھاوی، نک سنگھوڑی، کِلّا پٹائی ، کَن مروڑی، ہل پنجالی، محل ماڑی، چلھا پتھاری، منہہ مہاکڑی، موڑھا مݙی، آون٘ڄ،کتھ، جھک نوائی، چھوہر ویلھی وغیرہ۔(پہلا مونث ݙوجھا مذکر)

سرائیکی مرکبات: ٻانہہ ٻیلی، بکھ ننگ، دال ساڳ، سُدھ سنیہا، لݙ پلاݨ، سیل سپاٹا، ریت رواج، کِھل ہاسا، روٹی پاݨی، وِسر بھولا، دعا سلام، ڳالھ مندا، سنجھ صباحیں، رات ݙینہہ ، سن٘ڄ سلکھݨ، ݙیڈھی پردہ، اکھ مٹکا۔ اے مرکبات مذکر شمار تھیسن۔

3 تریجھی صورت (ݙوہیں لوظ مذکر):

سرائیکی مرکبات:الا ٻول، ہار سنگھار، لیپاپوچا، ساہ سواد، منہہ ملاحظہ، اٹا سٹا، لوݨ پاݨی، نِک سُک، سِرمیل، آڳا پیچھا، آݨاں ٹکاݨاں، اندھارکھاتا، دھول دھپا، داݨاں دھپا، کَھلّا بُجا، ݙر بھئو، ٹورا پھیرا، رلا ملا، ڳاہݨاں ٻدھا، ݙلھ وٹا، کیرا بھورا، گند مند، کھٹیا وٹیا، الوہا تلوہا، ٹکر پاݨی، رُکھا سُکھا، ڄا ڄم، ڄم پل، کچ پک، ݙنگ ول، موٹا ݙنڈا، قصہ قواصہ، سدھا سادا، سونہاں رونہاں، خط پتر، پتہ اݙھا، اتہ پتہ ، کم دھندا، سن٘ڄاں سکھݨاں، آتھر ٻورا، لولھا لنگڑا، سونا رپا وغیرہ وغیرہ ۔

24۔ موسم دا لوظ:ڈاکٹر مہر عبد الحق صاحب اپݨی کتاب ’’سرائیکی زبان دے قاعدے قانون‘‘ دے صفحہ 64 تے لکھدن جو:

’’لوظ موسم دی تذکیر و تانیث ئِ چ کافی اختلاف ئِ۔ فارسی زبان ئِ چ اینہہ لوظ دا تلفظ موسم (مَ، و، سِ ، م) کیتا ویندے تے جنس دے لحاظ نال اینکوں مذکر شمار کیتا ویندے ۔ پر عام استعمال ئِ چ ’’س‘‘ تے پیش پا کے اینکوں ’’موسم‘‘(م۔و۔سُ۔م)ٻولیا ویندے ۔ سرائیکی زبان دے قاعدے دے مطابق جے کر اینکوں ’’موسم‘‘ یعنی ’’س‘‘ دی زیر نال لکھیا ویسی تاں اے مونث ہوسی ، جے کر ’’موسِم‘‘لکھیا ویسی تاں وت اے مذکر ہوسی ۔ جݙاں جو ایندی جمع ’’موسَم‘‘ یعنی ’’س‘‘ دی زبر نال کیتی ویندی ئِ جیویں جو آکھیاویندے ’’سال دے کتنے موسَم ہن‘‘ لوظ ’’موسَم‘‘ وی مذکر ہوسی۔‘‘

حضرت خواجہ غلام فریدؒ اینہہ لوظ کوں اپݨے اشعارئِ چ ہمیشاں مونث ٻدھے ۔ مثال دے طورتے اے اشعار ملاحظہ ہووݨ

نہ ݙٹھڑم مٹھڑا مکھݨاں

ڳیا ساوݨ صاف سلکھݨاں

ڳئی موسم چیتر بہاری

آوݨ رَلڑے یاد سڄݨ دے

ظلمی برہوں ستاوے

سوہݨی موسم ، سوہݨیاں مدتاں ، سوہݨاں آن ملھاوے

چاندݨی رات، ملھاری ݙینہہ ئِ

ٹھڈڑیں ہیلاں، رم جھم مینہہ ئِ

سوہݨی موسم بگڑا نینہہ ئِ

ڳئے ویلھے غم کھاوݨ دے

آئی موسم چیتر بہاراں

سینگیاں ، سرتیاں ، ملیاں یاراں

جوبݨ لہریں تار متاراں

ہک میں مفت ازاری وے

وقت ملݨ دی موسم آئی

لذت روز بروز سوائی

خوشیاں کردی ما پیو ڄائی

کیا بردی ، کیا باندی ئِ

سدھڑی تھئی ول قسمت پٹھڑی

آپے منڑی ، راحت رٹھڑی

سوہݨی موسم، روہی وٹھڑی

وحشت ݙوں دل سُر کے وو

موسم رُل پِھر ول گھر آئی

ون٘ڄن نہ وقت نراس اجائی

آوݨ دی کر کائی وو یار

25۔ مونث ہوندن:

1 اسمائے صوت: چند ہک کنوں سوا باقی سارے اسمائے صوت مونث ہوندن۔اغوں بغوں، ٻاںٻاں، میائوں میائوں، کڑ کڑ، ککڑوں کوں، ٻڑٻڑ، پُڑ پُڑ، بُڑبُڑ، پُر پُر، ٹَرٹَر، ٹیں ٹیں، ٹراں ٹراں، ٹِک ٹک، ٹھک ٹھک، شوں شوں، شائیں شائیں، شُر شُر، ٹپ ٹپ، ٹھاہ پھاہ، کِٹ کِٹ، کُٹ کُٹ، چخ چخ، کھٹ کھٹ، چیں چیں، چرچر، ٹن ٹن، چوں چوں، چھم چھم، خُر خُر، روں روں، ریں ریں، کاں کاں، میں میں، پیں پیں، پاں پاں وغیرہ ۔

2 جثے دے لنڳ:جثے دے او لنڳ جہڑے جو مونث ٻولئیے ویندن۔سری یا کوپری، خُطّی، خطی دی مڳی، سیندھ، ٻچیاں یا قلماں، متھے دی تریڈھی، متھے دیاں لکیراں، کن دی کنوڑی، کلاسیر، اکھ، اکھ دی پتلی ، اکھ دیاں وٹیں، اکھ دیاں ݙنیاں، اکھ دیاں چنڈیں، اکھ دی گگی۔ اکھ دیاں ہنجھوں، اکھ دی آنھݨی، اکھ دیاں پپلیاں، نک دیاں ناساں، نک دی بینی، نک دی کوٹھی، نک دی کندھ، منہ دیاں واچھاں، ہڑاٻاں یا چڑاٻاں، کھکھاڑاں، ٻیڑی، ٻترئی، گلٖھاں، کھاݙی، مچھاں، ݙاڑھی، ڳچی، نرگھٹ یا نرگٹ، سنگھڑی، گگھاں، ڄبھ، مکڑ ہݙی، کچھ ، وکھی، کُکھ، کنگریڑ، ہݙئیں دی مِکھ، کنڈ، پسلیاں، چیل، ساہ دی نالی، اوجھری (معدہ)، ٻکیاں (گردے)، تلی ، آندراں، کھیری ، ستھل یا پٹ، پِنّی، ویݨی یا مرچی یا گیسنی، نوض یا ناڑی، ٻانہہ، ارک، ہتھ دی تلی، ہتھ دی ٻکی ، چیچی انڳل ، تھپ، چھوٹی انڳل، وݙی انڳل یا درمیانی انڳل، شہادت آلی انڳل، ڄنگھ یا لت ، گوݙے چھوݨی، پیر دی کھری، پیر دی خُچ، پیر دی پٻ، ٻنڈڑی، نل، ببے دی ݙݙݨی، تھن٘ڄ، کُچھڑ، گوگڑ (وݙا ڈڈھ)، ڄیر یا انول یا اور، دکی یا ݙکی۔

3 زباناں تے ٻولیاں: دنیا ئِ چ ٻولیاں ون٘ڄݨ آلیاں تمام زباناں تے ٻولیاں مونث ہوندئین۔ اردو، فارسی، عربی، انگریزی، سریانی، عبرانی، جاپانی ، چینی، برمی، روسی، فرانسیسی، بنگالی، تامل، گجراتی، سرائیکی، سندھی، بروہی یا براہوی، پشتو، بلوچی، ہندکو، پنجابی ، کشمیری، ہندی، سنسکرت۔

4 درج ذیل سابقئیں نال بݨݨ آلے اسمائے ظرف مکاں،مونث ہوندن، ٹبی، جھوک ، چوٹی، چوک ، دڑی، کڑی، کوٹلی، ڳڑھی، ماڑی، وستی تے وہی  ۔

ٹٻی: ٹٻی قیصرانی، ٹٻی ہزاری، ٹٻی عزت، ٹٻی جھلݨ، ٹٻی سہاڳن، ٹٻی داتا، ٹٻی سیداں، ٹٻی لوہاراں، ٹٻی لنڈان‘ٹٻی لاڑاں۔

جھوک:   جھوک اترا، جھوک چھتری، جھوک گلاب شاہ، جھوک حسن خان، جھوک وینس، جھوک دائو، جھوک باطلہ۔

دڑی: دڑی عظیم خان، دڑی سانگھی، دڑی مہتماں، دڑی مہراں۔

کڑی: کڑی احمد خان، کڑی افغاناں، کڑی شمو زئی، کڑی جمنداں۔

کوٹلی : کوٹلی مراد، کوٹلی لوہاراں، کوٹلی نجابت۔

ڳڑھی : ڳڑھی اختیار خان، ڳڑھی شاہو، ڳڑھی یسین، ڳڑھی خیرو، ڳڑھی حبیب اللہ۔

ماڑی: ماڑی اللہ وسایا، ماڑی انڈس۔

وستی: وستی ٹٻہ امام، وستی عظیم، وستی ببی، وستی سکھاݨی، وستی بزدار، وستی مٹھے والی، وستی کوہر، وستی چورکن، وستی ترمن ، وستی سوکڑ

وہی: وہی حسین، وہی جان محمد، وہی بہاول شاہ، وہی موچیاں۔وہی جمن شاہ۔ وہی شاہ محمد۔

5 درج ذیل لاحقئیں نال بݨݨ آلے اسم ظرف مکاں مونث ہوندن:   اݨی، سرا/ سرائے ، جی، منڈی ، والی ، داݨی، گاہ وغیرہ۔

اݨی: نتکاݨی، بلواݨی، مندراݨی، شیداݨی، تنگواݨی، کنڈاݨی، ملکاݨی، طلباݨی۔

سرا/سرائے:  لنگر سرائے، مہمان سرا، محل سرا، سرائے سدھو، حرم سرا، کارواں سرائے ۔

جی: گوسرجی، باگڑجی، کولارجی۔

منڈی: میوہ منڈی،غلہ منڈی ، سبزی منڈی، لکڑمنڈی، ٻکر منڈی، منڈی بہائو الدین، جہانیہ منڈی۔

والی: مٹھے والی، جلو والی، ڈھولے والی، دلے والی، مڑھاں والی، میاں والی، ٻاجھرے والی، سکھاݨی والی ۔سلاں والی،

طاہر والی، روہیلاں والی، فقیر والی، شا ہوالی۔

داݨی: سرمے داݨی، نمک داݨی، مچھر داݨی، صابن داݨی ، راکھ داݨی۔

گاہ: بار گاہ، عید گا، چراگاہ، جنازہ گاہ، گزر گاہ، بندرگاہ، قربان گاہ، جلسہ گا، درگاہ۔

6 آسمانی کتاباں دے ناں، نمازاں دے ناں، نہراں دے ناں مونث ہن:

الف۔ آسمانی کتاباں دے ناں:تورات، زبور، انجیل وغیرہ پر قرآن مجید دا ناں مذکر ئِ۔

ب۔ نمازاں دے ناں: نماز فجر، نماز ظہر، نماز عصر، نماز مغرب، نماز عشاء، نماز جنازہ، نماز چاشت، نماز استسقاء، نماز خسوف، نماز شکرانا، نماز قصر، نماز قضا، نماز کسوف، نماز وتر، نماز تروایح۔

ج۔ نہراں دے ناں: عباسیہ کینال، پنجند کینال، بہاولپور کینال، پٹ فیڈر کینال، کچھی کینال، قادرہ کینال، تھل کینال، مظفر ڳڑھ کینال، سکھر کینال، روہڑی کینال، کھیر تھر کینال، چشمہ کینال۔

7 وݨیں، بوٹیں، تے جڑی ٻوٹیں دے ناں اجناس تے سبزئیں دے ناں:

الف۔وݨ:ٻیر، ٻوہڑ، ٹالھی، نم، بکائیݨ، ڄال، ڄنڈی ، پڑتل، رٻڑ، خجی یا کھجی، ناریل، کچنال، گھماوݨی، انجیر یا ہنجیر، چنݨ، صندل، چنار، دیار، چیل یا چیڑ۔

ب۔ ٻوٹے تے ٻوٹیاں: کاسنی، کترݨ، پئی بپھلی، برم ݙنڈی، ٻوئی، لئی، غزلئی، پھیسولاݨی، دربھ، ڳم، برسیم یا برسین، لوسݨ، کانہہ، کانی، کوندر، وَݨ ویڑھی ، لوت ٻوٹی، شرم ٻوٹی، بھتل، کنڈیاری، سنوار (مذکر وی ہے تے مونث وی)، ݙودھک، نرسل، بھوکل، کھنبھی، ہرنولی، بھنگ، سیݨھی (پٹ سن)، چاہ، ہلدر، منگ پھلی، ردونتی، چݨی۔

ج۔ اجناس: کݨک (گندم)، جو آر، ٻاجھری، مکئی ، سرمیں، اَہُر، منگی ،مانہہ، موہری مٹری، سانوک، میتھری، منگ پھلی، ہردال، رواں۔

د۔ سبزیاں: بھنڈی توری، ساوی توری، گھیو توری، پالک، میتھری، گندل، مریڑی، لوݨک ، رواں دی پھلی ، مٹر پھلی، شنگر پھلی، کچنال، مولی، گاجری، ادرک، شملہ مرچ، ساوی مرچ، سلاد پتر، اسوں دی پلی، چݨئیں دی پلی، ڳوبھی پھل، بند ڳوبھی۔

8 سرائیکی دے ’’اڑ‘‘ تے مکݨ آلے لوظ تے ’’ڑ‘‘ تے مکݨ آلے ایجھئیں لوظ جنھیں دی ’’ڑ‘‘ کنوں پہلے یائے معروف ’’ی‘‘ یا یائے مجہول ’’ے‘‘ ہووے مونث ہوندن:

الف۔ اڑ:یخاڑ، ہواڑ، کھکھاڑ، ولھاڑ، لتاڑ، باڑ (ٻڈھی)، ٻاڑ، بھاڑ، پھاڑ، پاڑ (جڑھ)، جھاڑ، گھاڑ، دھاڑ، سلھاڑ، راڑ، ݙاہڑ، دغاڑ، چنگھاڑ، تراڑ، تاڑ (تاڑݨ)، پھٹاڑ، پچھاڑ، اکھاڑ، انگراڑ، بکھاڑ۔

ب۔ یائے معروف (ی):   ٻیڑ، بھیڑ، پیڑ، چیڑ، سیڑھ، جھپیڑ، جھیڑ، کھٻیڑ، پھٻیڑ۔

ج۔ یائے مجہول (ے):    اپھیڑ، وچیڑ، ویڑھ، وکیڑ، ولھیڑ، ہسیڑ، اُسیڑ، اتھیڑ، اجھیڑ، ادھیڑ، اکھیڑ، انگریڑ، پچیڑ، تریڑ، تیڑ، تھپیڑ، تھکیڑ،ڄر یڑ، جکھیڑ، چیڑ، چہیڑچھٻیڑ، چھیڑ، دُگیڑ، دپھیڑ، رہیڑ، پسیڑ، کنگریڑ، کھدیڑ، کھنیڑ، لڳ لویڑ، لتھیڑ، لنڈھیڑ۔

9 پکھی:(مونث ہوندن)چڑی، لالی، ٹٹن، پھدی، کال کڑچھی (کوئل)، چر ٻر، ہل، ڳجھ/ڳرجھ، چکور ، کونج، مرغابی، ڄل ککڑ، تلور، ٹٹیہر، کانوݨی۔

10۔ ویس تے ڳاہݨے جہڑے جو مونث ہوندن:

الف۔ ویس(ترمتانویں):قمیض، شمیض، ستھݨ، بوچھݨی، چنی، چولی ،کُرتی، گگھری، چادر، سڳی، میک اپ دا سامان (لالی ، سرخی، میندی، نہوں پالش وغیرہ)۔

(مردانویں):  چولے دے حصے (ٻولھی، کن، ٻانہہ، ڳلوینی، کچھوٹی، بین پٹی)، سلوار، چادر، چادر دی ݙیبک، چادر دی ودھری، لنڳی (دھوتی)، پچھیوڑی، پڳ، ٹائی ، صدری، جتی۔

ب۔ ڳاہݨے: جھمر، پزیب، سنگھار پٹی، پٹڑی، ٻوڈی، کنڈی، پپ، پوپی یا کوکی، نتھ، والی ، چیلک، کیٹوی، مرکھی، جھاری، نسی، مندری، چھاپ، پٹھی، آرسی، پونچی، جھانجھر، چوڑی، دستی، ونگ، گھڑی، گھڑی چوڑی، زنزیری، ہسی، مالھاں، حمیل، چونبھ کلی، غاڑکی، دکی، بسنتی، موتی ، گھنگھری۔

11۔ حشرات الارض:جھرنبھ، ݙکھیݨ، گُھݨ، کرڑی، ڳوہ، لنڈی ،ڄلم، مکھی ٻلھِݨ، بھنبھیری، کویلی، سوی، سنڈھی، کنکوہل۔ݙݙ

12۔ اسمائے مصغر تے اسمائے مکبر:

الف۔ اسمائے مصغّر: ایجھئیں اسمائے مصغر جہڑے جو یائے معروف ’’ی‘‘ یا ’’ڑی‘‘ تے مکدن مونث شمار تھیندن جیویں جوجنڈری، ڳنڈھڑی، پنڈڑی، مُٹھڑی، مِٹھڑی، ڄبھڑی، کھٹڑی، کھلڑی، ہتھی، وِتھی، مِٹھی، تݙی وغیرہ۔

ب۔ اسمائے مکبر: اسمائے مکبر عام طور تے مذکر ہوندن جیویں جو ترنگڑ، ڳنڈھڑ، پڳڑ، چاپڑ، ٻڈھڑ، جھاتر، چھتر، چھٻا، ٹوکرا، تݙا، کوٹھا، سلھوٹ، منجھول، پڑوٹ، ہݙاݨ، وݙاݨ، مندھاݨ، مہاویر، مہاراج، بھانبھڑ، چھیچھر، رچھ، وڳ، چکل، زلل، زنبوٹا، لانگھا، منگھ، وَلھّر، غرِش وغیرہ ۔

ص___اسم عدد

تعریف :او اسم نکرہ جہڑا جو ہک شے یا ذات کوں ظاہر کرے ’’واحد‘‘ اکھیندے ۔ واحد دا معنی ئِ ’’ہک‘‘ یا ’’ہکلّا‘‘ ۔ جیویں جو چھوکرا، کتا، ڳاں، روٹی، کتاب وغیرہ ۔جہڑا اسم نکرہ ہک کنوں ودھ گنتری کوں ظاہر کرے اوکوں ’’جمع‘‘ آکھیاویندے جیویں جو چھوکرے ، کتے، ڳائیں، روٹیاں وغیرہ۔

ہر زبان ئِ چ واحد اسمیں کنوں جمع بݨاوݨ دے کجھ قاعدے قانون وضع کیتے ڳین۔ جݙاں جو سرائیکی زبان ئِ چ اے قاعدے قانون کجھ مختلف تے وَکھرے ہِن۔ اتھاں انھیں قواعد تے قوانین کوں وِترے وِترے بیان کیتا ویندے۔

الف۔ واحد مونث اسمیں کوں جمع بݨاوݨ دے طریقے:

1۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ہائے ہوز(ہ) اپݨی بھرپور آواز نال آندی ئِ انھیں کوں جمع بݨاوݨ سانگے سرائیکی دے مختلف لہجیں کوں سامݨے رکھیندئیں ہوئیں یائے معروف ’’ی‘‘ نون غنہ (یں) ، وائو+الف+ نون غنہ (واں) تے الف + نون غنہ (اں) دا ودھارا کر ݙویندے جیویں جو:

واحد

پہلی جمع

ݙوجھی جمع

تریجھی جمع

واحد

پہلی جمع

ݙوجھی جمع

تریجھی جمع

آہ

آہیں

آہواں

آہاں

جاہ

جاہیں

جاہواں

جاہاں

راہ

راہیں

راہواں

راہاں

پناہ

پناہیں

پناہواں

پناہاں

نگاہ

نگاہیں

نگاہواں

نگاہاں

ڳوہ

ڳوہیں

ڳوہواں

ڳوہاں

آنہہ

آنہیں

آنہواں

آنہاں

دانہہ

دانہیں

دانہواں

دانہاں

2۔ ایجھئیں عربی واحد مونث اسم جہڑے جو سرائیکی ئِ چ وی استعمال تھیندن تے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آ ویندے تاں انھیں کوں جمع بݨیندئیں ہوئیں انھیں دے اڳوں ھمزہ + یائے معروف ’’ی‘‘ + نون غنہ (ئیں) یا وائو + نون غنہ + الف+ نون غنہ (نواں) ودھا ݙتا ویندے جیویں جو:

واحد

پہلی جمع

ݙوجھی جمع

واحد

پہلی جمع

ݙوجھی جمع

ادا

ادائیں

ادانواں

جزا

جزائیں

جزانواں

دعا

دعائیں

دعانواں

رضا

رضائیں

رضانواں

صدا

صدائیں

صدانواں

جفا

جفائیں

جفانواں

دوا

دوائیں

دوانواں

ثنا

ثنائیں

ثنانواں

3۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف یا ہائے ہوز (ہ) نہ ہووے تاں وت انھیں اسمیں وچوں بعض اسمیں دے اخیر ئِ چ الف + نون غنہ (اں) تے بعض اسمیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ + نون غنہ (یں) دا ودھارا کر ݙیوݨ نال جمع بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ جیویں جو :

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

اجرک

اجرکاں

ٻیٹھک

ٻیٹھکاں

ݙالک

ݙالکاں

آس

آساں

تروکڑ

تروکڑاں

چڑاٻ

چڑاٻاں

ڄنگھ

ڄنگھاں

پُل

پُلاں

ݙور

ݙوریں

گوݙل

گوݙلیں

ٻیر

ٻیریں

ککڑ

ککڑیں

اٹکل

اٹکلیں

پانول

پانولیں

ݙلھ

ݙلھیں

رنڈڑ

رنڈڑیں

4۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ کیتے یائے معروف کوں حذف کرکے یائے خفی الصوت ’’ی +الف +نون غنہ (یاں) دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو:

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

آݙی

آڈیاں

اتاݨی

اتاݨیاں

ٻگی

ٻگیاں

ٻڈھڑی

ٻڈھڑیاں

پتلی

پتلیاں

پِھدی

پھدیاں

ٹوکری

ٹوکریاں

جندری

جندریاں

چوکی

چوکیاں

دابڑی

دابڑیاں

ݙوری

ݙوریاں

سبھاڳی

سبھاڳیاں

5۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’ݨ‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں یائے معروف ’’ی‘‘+ نون غنہ (یں) دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو :

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

آڑھتِݨ

آڑھتݨیں

بھنگِݨ

بھنگنیْں

حبشِݨ

حبشنیْں

ارداسِݨ

ارداسݨیں

بھٹِݨ

بھٹݨیں

سرودݨ

سرودݨیں

آلسݨ

آلسݨیں

پڑوسِݨ

پڑوسݨیں

فتورݨ

فتورݨیں

اولگݨ

اولگݨیں

پھوتݨ

پھوتݨیں

سوالݨ

سوالݨیں

قیدݨ

قیدݨیں

مالݨ

مالݨیں

موذݨ

موذݨیں

نجومݨ

نجومݨیں

6۔ ایجھئیں واحد مونث انسانی رشتے تے واحد مونث جانداریں دے ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے معروف ’’ی‘‘ آندی ئِ انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دی یائے معروف حذف کرکے یائے خفی الصوت +الف + نون غنہ (یاں) ودھارا کر ݙتا ویندے تے باقی دے اڳوں ’’یں‘‘یا ’’اں‘‘ دا اضافہ کیتا ویندے جیویں جو:

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

دھی

دھیاں

نانی

نانیاں

چاچی

چاچیاں

کنواری

کنواریاں

ڈھڳی

ڈھڳیاں

رن

رناں

پوتری

پوتریاں

ݙاݙی

ݙاݙیاں

دنبی

دنبیاں

ݙاچی

ݙاچیاں

ٻلھݨ

ٻلھنیْں

بھیݙ

بھیݙاں

گھوڑی

گھوڑیاں

ماسی

ماسیاں

ٻکری

ٻکریاں

وچھی

وچھیاں

7۔ ایجھئیں اسمائے جمع جہڑے جو مونث ہوون انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں ’’اں‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ویندے جیویں جو :

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

تیند

تینداں

جھت

جھتاں

انجمن

انجمناں

ٹولی

ٹولیاں

پُڑی

پُڑیاں

جماعت

جماعتاں

واڳ

واڳاں

قوم

قوماں

لودھ

لودھاں

منڈلی

منڈلیاں

کچہری

کچہریاں

سنگت

سنگتاں

8۔ بعض جمع مونث اسمیں دی مزید جمع (جمع الجمع) بݨائی ون٘ڄ سڳدی ئِ ۔جہڑی جو سرائیکی زبان ئِ چ مستعمل وی ہے تے پسند وی کیتی ویندی ئِ۔:

واحد

جمع

جمع الجمع

واحد

جمع

جمع الجمع

آنھل

آنھلیں

آنھلیاں

پانول

پانولیں

پانولیاں

چلتر

چلتریں

چلتریاں

رنڈڑ

رنڈڑیں

رنڈڑیاں

گوݙل

گوݙلیں

گوݙلیاں

نینگر

نینگریں

نینگریاں

9۔ ایجھئیں واحد مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف ، ہ، یا ی نہ ہووے تاں وت انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دے اڳوں یائے معروف ’’ی+ نون غنہ (یں) ، یا الف + نون غنہ (اں) دا ودھارا کیتا ویندے ۔ ݙوہائیں طریقئیں نال بݨائی ون٘ڄݨ آلی جمع درست ڳݨی ویندی ئِ۔

نوٹ: اے ڳالھ گنڈھ ٻدھݨ آلی جو کئی واحد مونث اسم ایجھاں کائینی جیندی جمع ناں بݨائی ون٘ڄ سڳے ۔

واحد

پہلی جمع  

ڈوجھی جمع

واحد

پہلی جمع  

ڈوجھی جمع

آدھل

آدھلیں

آدھلاں

آفت

آفتیں

آفتاں

آہر

آہریں

آہراں

اُدر

اُدریں

اُدراں

اِرک

اِرکیں

اِرکاں

بَغل

بغلیں

بغلاں

بُھل

بُھلیں

بھلاں

بُھوک

بُھوکیں

بُھوکاں

ب: واحد مذکر اسمیں کوں جمع بݨاوݨ دے طریقے

1۔ ایجھئیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ الف یا ہائے ہوز (ہ) آندی ئِ تاں وت اونہہ الف یا ’’ہ‘‘ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے) دا ودھارا کر ݙتا ون٘ڄے تاں جمع بݨ ویندی ئِ جیویں جو:

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

آرا

آرے

آسرا

آسرے

اُچکاّ

اُچکّے

اوپرا

اوپرے

بھورا

بھورے

پھکا

پھکے

ڄالا

ڄالے

دودا

دودے

رنگیلا

رنگیلے

کُپّا

کُپّے

لُندھا

لُندھے

ہَولا

ہَولے

2۔ ایجھئیں اسمائے مذکر جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف+ نون غنہ‘‘ (اں) ، آندے انھیں دی جمع بݨاوݨ سانگے انھیں دی ’’اں‘‘ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے)+ نون غنہ (یں) دا ودھارا کیتا ویندے۔ جیویں جو:

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

واحد

جمع

اتاݨاں

اتاݨیں

اڳوونہاں

اڳونہیں

اوجھاں

اوجھیں

ٻوکݨاں

ٻوکݨیں

بُھرݨاں

بُھرݨیں

بھکانواں

بھکانویں

پرونہاں

پرونہیں

پماں

پمیں

پیرݨاں

پیرݨیں

پھوکݨاں

پھوکݨیں

تݨاں

تݨیں

ٹنڈاݨاں

ٹنڈاݨیں

3۔ بعض ایجھیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ آندے پر انھیں دی جمع بݨیندیں ہوئیں انھیں دے ’’الف‘‘ کوں یائے مجہول ’’ے‘‘ ئِ چ نھیں بدلیا ویندا جیویں جو:

الف۔ رشتے: ابا، بھرا، پھپھا وغیرہ ۔

ب۔ غیر زباناں دے اسم:  دریا، صحرا، ہُما وغیرہ ۔

4۔ سوائے انھیں مذکر اسمیں دے جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ باقی سب اسماء دی واحد تے جمع دی صورت ہکو جھئیں ہوندی ئِ ۔ جیویں جو درزی، ٻیلی، گھر، گلاس، در، لݙو، تاش، ہل، ݙاند، اٹھ، رِچھ، رَچھ، پُھُل، پَھَل، آبھوں، آتھر، اچار، اُݙم، ازار، اسمان، اَک، اَمب، اَنڳار، اُچھاڑ، بزار، باز، اوجھ، باغوں، بُتھاڑ، بھاڄڑ، پاند، پدھر، دُنب، سیرو، سینھوں، سُٻ، دلان، کُر، گوج، لُنب وغیرہ۔

البتہ بعض حروف ربط آون٘ڄݨ نال واحد مذکر اسماء دی جمع دی صورت بدل ویندی ئِ ورنہ اتے ݙتیئں گئیں صورتیں کنوں علاوہ خاص جمع دی غرض نال جہڑیاں وی تبدیلیاں تھیندئیں او صرف مونث اسمائِ چ ای تھیندئین۔ جیکر انھیں واحد مذکر اسماء دی ہر وبھرو جمع بݨاوݨی مقصود ہووے جو جنھیں دی جمع نھیں بݨدی تاں وت واحد مذکر اسم کنوں پہلوں درج ذیل لوظ بطور سابقے لاوݨیں پوندن۔ ہک کنوں ودھیک گنتری دے لوظ مثلا ݙو، چار، چھی، اَٹھ، ݙاہ وغیرہ ۔ کئی ، کِنھاں، چند، بعض، سب، سبھے ، سبھو، سبھݨاں ، سبھݨیں، کل، یکے ، یکڑاں، یکڑیں ، سارے، ٻہوں، ٻہوں سارے، تھولے، ٻہوں تھولے، تھولے جھئیں، گھٹ، کجھ، تھولے ٻہوں، ادھ پچدھے، ورلے ورلے ، گھٹوں گھٹ، ودھوں ودھ وغیرہ۔ مثال دے طور تے: ݙو ݙاند، چھی ݙند، ݙاہ اُٹھ، کئی اک، چند آدمی، بعض اَمب، سَب دَر، سَبھے لݙو، سبھو اسمان، سبھݨاں یا سبھݨیں گھر، کل ڈاند، یکے رچھ، یکڑاں یا یکڑیں اُٹھ، سارے بزار،ٻہوں دُنب، ٻہوں سارے آدمی، تھولے اُٹھ، ٻہوں تھولے یا تھولے جھئیں انڳار، گھٹ‘ کجھ ، یا تھولے ٻہوں گھر، ادھ پچدھے آبھوں، ورلے ورلے آدمی، گھٹوں گھٹ لوک، ودھوں ودھ لُنب وغیرہ وغیرہ۔

5۔ تمام دھاتاں دے ناں واحد ہوندن:   چاندی، سونا، پتل، تراماں، قلعی، جَس، لوہا، پارہ، ڳندھک وغیرہ۔

6۔ فصلاں جنھیں دے ناں جمع گݨیے ویندن: مٹر، چݨے، جو، تل، وسل، مُنگ، خربوزے، ہندواݨے، موٹھ۔

7۔ فصلاں جنھیں دے ناں واحد ڳݨیے ویندن:  کݨک، جوار، ٻاجھری، سرمی، اسوں، مکئی، مانہہ، موہری، تھوم، سورج مکھی، آہور، سویا بین، ڳنا۔

8۔ کجھ واحد لوظ جہڑے جو جمع ٻولیے ویندن:  بھاڳ، لیکھ، نصیب، لچھݨ، کرتوت، درشن، اوسان، ہوش، دستخط، کرم، کمال۔

9۔ کجھ جمع لوظ جہڑے جو واحد ٻولیے ویندن:  خیرات، رعایا، آفاق، اسامی، ظلمات، کرامات، مواد، القاب، بقایا، کائنات، خرافات، اصول، اراضی، اخلاق، اخبار، واردات، تحقیقات، اسباب، اوقات، حوالات ، اولاد، اشراف، حُور، افواہ، اسرار، اوزار، احوال، منافع، اسلحہ، موالی، زوار، وغیرہ۔

10۔ حروف ربط دے ڳانڈھے نال اسم دی عددی حالت ء ِچ تبدیلی:

حروف ربط: ایجھئیں چھوٹے چھوٹے لوظ جہڑے جو ہک لوظ دا کہیں ݙوجھے لوظ نال تعلق ظاہر کرݨ یا ݙوجھے لوظیں ئِ چ ایجھئیں چھوٹے چھوٹے لوظ جہڑے جو ݙو اسمیں دے درمیان ڳانڈھے دا کم ݙیون حروف ربط سݙیندن ۔ جہڑے جو اے ہن:

سرائیکی حروف ربط: دا، دی، دے، دیاں ، کوں، تے ، اُتے، کنوں، کنیں، نال۔

اردو حروف ربط: کا ، کی، کے ، کی ، کو، پر، پر، سے ، سے ، ساتھ۔

سرائیکی حروف ربط: کن، تیں، تئیں، توݨیں، وچ، وچوں، کنوں، لیئوں، کیتے۔

اردو حروف ربط: سے ، اور، تک، تک، میں ، میں سے، سے ، کے لئے ، کے لئے ۔

الف۔ واحد اسمیں دے اڳوں حروف ربط دے ڳانڈھے نال انھیں دے عددی حالت ئِ چ تبدیلی:

1۔ ایجھیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ انھیں دے اڳوں جے کݙھیٔں اتے ݙتے ڳئے حروف ربط وچوں کُئی حرف آون٘ڄے تاں وت انھیں واحد مذکر اسمیں کوں جمع ئِ چ بدل ݙویندے ۔ یعنی انھیں دے اخیری الف یا ہ کوں حذف کرکے باقی دے اڳوں یائے مجہول (ے) دا ودھارا کر ݙویندے۔ جیویں تلے ݙتیں گئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔

غلط جملے

درست جملے

غلط جملے

درست جملے

۱۔چھوکرا دا بھرا

۱۔چھوکرے دا بھرا

۲۔وچھا دیاں ڄنگھاں

۲۔وچھے دیاں جنگھاں

٣ ۔ٻڈھا دے ݙند

٣ ۔ٻڈھے دے ݙند

٤۔کھٹڑا دی چُوڑ

٤۔کھٹڑے دی چوڑ

٥۔ڳابا کوں ٻدھ چا

٥۔ڳابے کوں ٻدھ چا

٦۔کھٹڑا تے ٻہہ تھی

٦۔کھٹڑے تے ٻہہ تھی

٧۔چھوکرا کوٹھا اُتے ٻیٹھے

٧۔چھوکرا کوٹھے اُتے بْیٹھے

٨۔لوٹا کنوں ٻگھݨاں بارا

٨۔لوٹے کنوں ٻگھݨاں بارا

٩۔روزہ نال کوڑ نہ مار

٩۔روزے نال کوڑ نہ مار

۱٠۔ٻڈھڑا تئیں روٹی پچا

۱٠۔بڈھڑے تئیں روٹی پچا

۱۱۔گھڑا وچ پاݨی بھر

۱۱۔گھڑے وچ پاݨی بھر

۱۲۔گھڑا وچوں پاݨی پا

۱۲۔گھڑے وچوں پاݨی پا

۱٣ ۔مردہ کیتے کفن گھن آ

۱٣ ۔مردے کیتے کفن گھن آ

۱٤۔رندہ دا پھل

۱٤۔رندے دا پھل

۱٥۔چوٻارہ کنوں ملتان تئیں

۱٥۔چوٻارے کنوں ملتان تئیں

۱٦۔چرکھہ دے ݙو دھرے

۱٦۔چرکھے دے ݙو دھرے

2۔ ایجھئیں واحد مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ نھیں آندی تے اے اسم واحد تے جمع دی حالت ئِ چ ہکو جھئیں ہوندن جے کݙۂیں انھیں دے اڳوں اتے ݙتے ڳئے حروف ربط وچوں کوئی ہک حرف ربط آ ون٘ڄے تاں وت انھیں اسمیں دی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔ جیویں جو تلے ݙتئیں ڳئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔ ۱۔تھل دا پندھ ۲۔ گھر دیاں ستراں٣ ۔ آلوں دے پُراٹھے٤۔ٹیٹک دیاں ولھاں٥۔ اٹھ کوں گھا سٹ۔ ٦۔ اٹھ تے کجاوا رکھ٧۔مٹ وچوں جگ بھر۔٨۔ چھپر تے نہ چڑھ ٩۔ گھر تئیں ٹردا ون٘ڄ۔ ۱٠۔ مرد کنوں امداد منگ۔ ۱۱۔ چھوہر کیتے کتاباں گھن آ۔ ۱۲۔ ݙینبھوں نال نہ کھیݙ۱٣ ۔ مالی کیتے روٹی گھن آ۔ ۱٤۔ گھر وچ ٻہہ۔ ۱٥۔ سکول توݨیں ون٘ڄ۔ ۱٦۔ رچھ کوں ٻول گھت۔

3۔ بعض ایجھیں جغرافیائی ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ۔ جیکر انھیں دے اڳوں کُئی ہک حرف ربط آ ون٘ڄے تاں انھیں دے ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ کوں حذف کرکے یائے مجہول ’’ے‘‘ دا ودھارا کر ݙیویندے جیویں جو تلے ݙتئیں گئیں مثالیں کنوں واضح تھیندے۔  

غلط جملے

درست جملے

غلط جملے

درست جملے

۱۔مدینہ دا پندہ

۱۔مدینے دا پندہ

۲۔آگرہ دی ابادی

۲۔آگرے دی ابادی

٣ ۔کوفہ دیاں ڳلیاں

٣ ۔کوفے دیاں ڳلیاں

٤۔مکہ دی رات

٤۔مکے دی رات

٥۔ کلکتہ دے لوک

٥۔ کلکتے دے لوک

٦۔ وہوا کنوں ملتان تئیں

٦۔ وہوے کنوں ملتان تئیں

٧۔ کوئٹہ وچوں لنگھ

٧۔ کوئٹے وچوں لنگھ

٨۔ لِتڑا تئیں ون٘ڄ

٨۔ لتڑے تئیں ون٘ڄ

٩۔ ریتڑہ نال دل لڳ ڳئی ئِ

٩۔ ریتڑے نال دل لڳ ڳئی ئِ

۱٠۔ منگڑوٹھہ کیتے خیر منگ

۱٠۔ منگڑوٹھے کیتے خیر منگ

4۔ سنسکرت دے ناں جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’الف‘‘ یا ’’ہ‘‘ آندی ئِ مگر انھیں دے اڳوں کہیں ہک حرف ربط دے آوݨ دے باوجود انھیں دی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی جیویں جو تلے ݙتیں ڳئیں مثالیں کنوںواضح تھیندے۔۱۔ جمنا دا پاݨی ۲۔ گنگا دی ریت۔ ٣ ۔ متھرا دے مندر۔٤۔ ہمالیہ دیاں چوٹیاں۔ ٥۔ گیاکنوں متھرا تئیں۔ ٦۔ اگرتلہ توݨیں۔ ٧۔ ایودھیا نال۔ ٨۔ تربدا وچ۔ ٩۔ داتا دی نگری۔

5۔ بعض ٻئیں زبانیں دے شہریں ، ملکیں ، دریاویں تے پہاڑیں دے ناں قاعدہ نمبر 1 کنوں مستثنیٰ ہن۔ مثلاً امریکہ ، افریقہ، برطانیہ، موریطانیہ، برما، پرشیا، بخارا، صنعا، سینا، صفا، مروا، انڈونیشیا، جکارتہ وغیرہ وغیرہ ۔

6۔ جیکر کہیں واحد مونث اسم دے اڳوں کوئی حرف ربط آو ن٘ڄے تاں اوندی عددی حالت ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی جیویں جو:۱۔ ڳاں دا وچھا۔ ۲۔ بھیݙ دے تھݨ۔ ٣ ۔ ݙاچی دی مہار۔ ٤۔ روہی دیا ں ڄٹیاں۔ ٥۔ کھٹ تے ٻہہ۔ ٦۔ کتی کنوں پرے لنگھ۔ ٧۔ رچھاݨی وچوں استرا کڈھ۔ ٨۔ بھولݨی نال کھڑاند نہ کر۔ ٩۔ پاݨی ڳچی توݨیں آگیے۔ ۱٠۔ بھاڄی کیتے سبزی کپ۔ ۱۱۔ ٻلی کوں نہ مار۔ ۱۲۔ منجھ دی دھار کڈھ۔

7۔ ایجھئیں اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ ہووے انھیں دے اڳوں جیکر کوئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دے ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ ئِ چ بدل ݙویندے۔ جیویں جو دھونہاں کنوں دھوئیں، سوہݨاں کنوں سوہݨیں، اباݨاں کنوں اباݨیں، پراݨاں کنوں پراݨیں، ایویں ای، سیاݨاں، بگھݨاں، مندھݨاں، ٹوبھݨاں، تھاݨاں، پھوکݨاں، پھرکݨاں، ٹنڈاݨاں، چوکݨاں، ٻدھݨاں، وٹھونہا ں، اڳونہاں، میمݨاں، میسݨاں، مرکݨاں، کھیݙݨاں وغیرہ وغیرہ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙتا ویندے۔

8۔ ڳنتری دے لوظ (جنھیں کوں قطاری اعداد آکھیا ویندے جیندی وضاحت اڳوں آسی) جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے ، انھیں دے اڳوں حرف ربط دے آوݨ نال انھیں دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙتا ویندے جیویں جو:  پنجواں کنوں پنجویں، چھیواں کنوں چھیویں، ایویں ای ستواں، اٹھواں،نانواں، ݙہواں، یارھواں، ٻارھواں، تیرھواں وغیرہ وغیرہ دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ نال بدل ݙویندے۔

ب۔جمع اسمیں دے اڳوں حروف ربط دے ڳانڈھے تے انھیں دی عددی حالت ئِ چ تبدیلی:

1۔ ایجھیں جمع مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے مجہول ’’ے‘‘ آندی ئِ جیکر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آو ن٘ڄے تاں انھیں دے اڳوں ’’ئں‘‘  یعنی ہمزہ +نون غنہ یا ’’اں‘‘ دا ودھارا کر ݙویندے۔ تے یائے مجہول دے اتے ہمزہ گھت ݙویندے۔ چھوکرے کنوں چھوکرئیں یا چھوکریاں ، وݙکے کنوں وݙکئیں یا وݙکیاں، چھوٹے کنوں چھوٹئیں یا چھوٹیاں مندھرے کنوںمندھرئیں یا مندھریاں وغیرہ وغیرہ ۔

2۔ ایجھئیں اسم جنھیں دے واحد تے جمع ہکو جھئیں ہوندن انھیں دے اڳوں جیکر کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دے نال ’’یں‘‘ یا ’’اں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے۔گھر کنوں گھریں یا گھراں، شہر کنوں شہراں یا شہریں، ݙند کنوں ݙنداں یا ݙندیں، مرد کنوں مرداں یا مردیں وغیرہ ۔

3۔ ایجھئیں جمع مونث اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے جیکر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں وت انھیں دے نال ’’یں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے تے جیکر جمع مونث دے اخیری ’’اں‘‘ کنوں پہلے یائے معروف آون٘ڄے تاں وت اوندی ’’یاں‘‘ کوں (ہمزہ + یائے معروف + نون غنہ) یعنی ’’ئیں‘‘  تبدیل کر ݙویندے جیویں جو کرسیاں کوں کرسئیں وچ، عورتاں کنوں عورتیں، عمارتاں کنوں عمارتیں، بدخاں کنوں بدخیں وغیرہ وغیرہ ۔

4۔ ایجھیں اسم توڑے جو او مونث ہوون یا مذکر ہوون جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’وائو‘‘ یا ’’وں‘‘ ہووے انھیں دے اڳوں حرف ربط آوݨ سیتی انھیں نال (ہمزہ+ یائے مجہول + نون غنہ) یعنی ’’ئیں‘‘ ڳنڈھ ݙویندے۔ جیویں جو: آلوں کنوں آلوئیں، کاٹکو کنوںکاٹکوئیں، اتھرو کنوں اتھروئیں، بازو کنوں بازوئیں، باغوں کنوں باغوئیں وغیرہ۔

5۔ سرائیکی مصادر متعدی کنوں بݨائے ڳئے اسم مفعول جنھیں دے اخیر ئِ چ ’’اں‘‘ آندے انھیں دے اڳوں حرف ربط آوݨ سیتی انھیں دی ’’اں‘‘ کوں ’’یں‘‘ئِ چ بدل ݙویندے۔

مصدر

اسم مفعول

تبدیلی

مصدر

اسم مفعول

تبدیلی

ٻلھاوݨ

ٻلھاواں

ٻلھاویں

اچھالݨ

اچھالواں

اچھالویں

بھواوݨ

بھواواں

بَھواویں

پکاوݨ

پکاواں

پکاویں

بھکاوݨ

بھکاواں

بھکاویں

اسارݨ

اسارواں

اسارویں

6۔ اردو دے اسمائے خاص ، القاب، یا عہدے جنھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں ئِ چ کُئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔ مثلاً ملا، خلیفہ، خواجہ، آقا، آغا، مرزا، راݨا، سودا وغیرہ تے سرائیکی زبان ئِ چ انھیں دے اڳوں یائے مجہول ’’ے‘‘ دا ودھارا کر ݙتا ویندے یعنی انھیں کوں خلیفے ، خواجے، آقے، آغے، مرزے ، راݨے تے سودے ئِ چ بدل ݙتا ویندے۔

7۔ ہندی لوظ جہڑے جو خالص سنسکرت دے ہن جیویں جو گھٹا، سبھا، پوجا، بھاشا، جٹا، چتا، سیتلا، داتا، مالا، یاترا یا جاترا، بپتا، بیسوا، پروا، پچھوا وغیرہ دے اڳوں جے کر حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں لوظیں دی عددی صورت ئِ چ کئی تبدیلی واقع نھیں تھیندی۔

8۔ عربی دے سہ حرفی لوظ جیویں جو ریا، ربا، دعا، حیا، عبا، قبا، زنا، ہوا، بلا ،دوا، صفا، غذا، ثنا، رجا، سزا، جزا، جفا، وفا، جلا، ادا، خلا، بقا وغیرہ ایویں ای عربی دے سہ حرفی کنوں زیادہ حروف آلے لوظ جنھیں دے اخیرئِ چ الف آندے مثلاً تمنا، اخفا، التجا، انشا، افترا، اقتضا، ابتدا، انتہا وغیرہ دے بعد جے کر کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں اے لوظ اپݨی عددی حالت تبدیل نھیں کریندے۔ مثال دے طور تے حیا کنوں، دوانال، زنا کنوں ، دوا وچوں، ابتدا کنوں، تمنا دے وغیرہ وغیرہ۔

9۔ ایجھئیں مذکر اسم جنھیں دے اخیر ئِ چ یائے مجہول آندی ئِ جے کر انھیں دے اڳوں کُئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دی عددی حالت تبدیل نھیں تھیندی جیویں جو چھوکرے دی وچھے دا ، کتے دے ، بندے دیاں، کھٹڑے تے ، لوٹے وچ، گھڑے وچوں، رستے کنوں،ٻڈھڑے نال، مردے کیتے ، روزے نال وغیرہ وغیرہ۔ انھیں کوں قاعدہ نمبر 1 دے مطابق لکھیا ون٘ڄ سڳدے (ݙیکھو قاعدہ نمبر 1)

10۔ ایجھئیں اسم توڑے جو مذکر ہوون یا مونث ہوون تے انھیں دے اخیر ئِ چ ’’و‘‘ آندی ئِ انھیں دے اڳوںجے کر کئی حرف ربط آون٘ڄے تاں انھیں دی عددی صورت نھیں بدلدی۔ جیویں جو لݙو دا، لݙو دی، لݙو کنوں، لݙو نال، لاݙودا، لاݙودے، ہندودا، ہندو دی، ہندودیاں، ٻدھوکݨ، ݙاکو کنوں، ݙاکو نال، جادو وچ۔ قاعدہ نمبر ٤ دے مطابق وی انھیں کوں لکھیاون٘ڄ سڳدے (ݙیکھو قاعدہ نمبر ٤)۔

11۔ اے ڳالھ گنڈھ ٻدھݨ آلی ئِ جو حرف ربط ’’نے‘‘ جہڑا جو اردو زبان ئِ چ مستعمل ئِ۔ سرائیکی زبان ئِ چ مستعمل کائینی۔ مثال دے طور تے :

اردو جملہ

سرائیکی جملہ

اردو جملہ

سرائیکی جملہ

۱۔دوا نے کام کیا

۱۔دوا کم کیتے

۲۔گھوڑے نے لات ماری

۲۔گھوڑے لت ماری ئِ

٣ ۔بچے نے دودھ پیا

٣ ۔ٻال کھیر پیتے

٤۔کتے نے کاٹ کھایا

٤۔کتے پٹ گھدے

٥۔بلی نے چوہا پکڑا

٥۔ٻلی چوہا نپئے

٦۔مرغی نے انڈا دیا

٦۔ککڑ انڈا ݙتے

٧۔بندر نے ڈانس کیا

٧۔باندر نچئے

٨۔خدا نے اسے بخش دیا

٨۔خدا اوکوں بخش ݙتے

اے ݙٹھا گئے جو ساݙے سرائیکی لکھاری اپݨیں لکھتیں ئِ چ اردو وانگوں فاعل دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا خوب استعمال کریندن جہڑا جو قطعاً درست کائینی یاد رہوے جو دور قدیم ئِ چ اردو زبان وچ وی ’’نے‘‘ دا استعمال کائیناں ہا۔ جݙاں جو سرائیکی لکھاری ڈُھکے نہ ڈُھکے اپݨیں تحریریں ئِ چ ’’نے‘‘ کوں بہر حال ݙکھئی کَھڑِن۔ کیوں جو اساں لکیر دے فقیر جو ہیں۔ اے ڳالھ یاد رکھݨ آلی ئِ جو اردو زبان ئِ چ حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال صرف لازم تے متعدی افعال کوں ہک ٻئے کنوں نشابر کرݨ تے وکھو وکھ کرݨ کیتے تھیندے ۔ سوکھے لوظیں ئِ چ اینہہ ڳالھ دی وضاحت کجھ ایں وی کیتی ون٘ڄ سڳدی ئِ جو لازم مصادر تے متعدی مصادر دی سن٘ڄاݨ کیتے انھیں مصادر کنوں ماضی مطلق بݨا کرئیں گردان کیتی ون٘ڄے تاں جے کر ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ئِ چ فاعل دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال ضروری تھی ون٘ڄے تاں او مصدر متعدی شمار تھیسی تے جے کر ’’نے‘‘ دا ودھارا ضروری نہ ہووے تاں او مصدر لازم ڳݨیا ویسی ۔ مثال دے طور تے اردو دے ݙو مصادر کھانا تے دوڑنا گھندے ہیں۔ کھانا کنوں ماضی مطلق کھایا تے دوڑنا کنوں دوڑا بݨسی ۔ کھایا کنوں ماضی مطلق دا صیغہ واحد غائب ’’ اس نے کھایا ‘‘ تے دوڑا کنوں ’’وہ دوڑا‘‘ تھیسی۔ لہٰذا اے آکھیا ویسی جو کھانا مصدر متعدی ئِ تے دوڑنا مصدر لازم ئِ۔ کیوں جو کھانا مصدر کنوں ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ئِ چ فاعل ’’اس‘‘ دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال تھئے جݙا ں جو دوڑنا مصدر کنوں ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ء ِ چ فاعل ’’وہ‘‘ دے بعد حرف ربط نے دا استعمال نھیں تھیا۔ جے کر سرائیکی زبان دے مصادر کھاوݨ تے بھڄݨ گھدے ونجݨ تے انھیں کنوں ماضی مطلق دے صیغے واحد غائب بݨائے ونجݨ تاں او کجھ ایں تھیسن۔ ’’اونہہ کھادا‘‘ تے ’’ او بھجیا‘‘ اینہہ ڳالھ کنوں معلوم اے تھیا جو اردو دی فاعلی ضمیر ’’اس‘‘ دی جا تے سرائیکی دی فاعلی ’’اُونہہ‘‘ استعمال تھیندی ئِ تے ’’اونہہ‘‘ دے بعد ’’نے‘‘ دا استعمال نھیںتھیندا۔ ایویں ای ݙوجھے مصدر دی گردان ئِ چ اردو دی فاعلی ضمیر ِ ’’وہ‘‘ دی جا تے سرائیکی دی فاعلی ضمیر ’’او‘‘ ورتی ویندی ئِ۔ٻس اینہہ مثال کنوں اے ڳالھ نشابر تھی ڳئی ئِ جو اردو دے فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب ء ِچ ’’اس نے‘‘ ورتیندے تے سرائیکی زبان ء ِچ اوندی جاتے ’’اونہہ‘‘ استعمال تھیندے تے ’’اونہہ‘‘ دے بعد حرف ربط ’’نے‘‘ دی کُئی گنجائش باقی نھیں رہندی۔ ثابت اے تھیا جو اردو زبان دے متعدی مصادر دی سن٘ڄاݨ فعل ماضی مطلق دے صیغہ واحد غائب  ’’اس نے‘‘دے نال جݙاں جو سرائیکی ئِ چ ’’اونہہ‘‘ نال کیتی ویندی ئِ ۔ اے ڳالھ وی یاد رہوے جو اردو ئِ چ حرف ربط ’’نے‘‘ دا استعمال نہ صرف فعل ماضی مطلق ئِ چ تھیندے بلکہ ماضی دے تمام افعال ئِ چ تھیندے ۔پر سرائیکی زبان ئِ چ ’’نے‘‘دا استعمال قطعاً ممنوع ئِ۔

15۔ سرائیکی دے ڳجھے (یعنی لُکئے ہوئے)حروف ربط:

الف۔ مصادر کنوںمعروف (لازم یا متعدی) تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں ، کنیں بݨاون دا طریقہ):مصدر کنوں فعل  ماضی مطلق بݨا کرئیں اوندا ’’اخیری الف‘‘ حذف کر ݙویندے تے باقی دے اڳوں ’’ہمزہ +یائے معروف + نون غنہ) یعنی (یئں) دا ودھارا کر ݙویندے جیویں جو:

جملہ

معنی

۱۔ݙٹھئیں سک نھیںلہندی

۱۔دیکھنے سے چاہت ختم نہیں ہوتی

۲۔کھادئیں رڄ نھیںتھیندا

۲۔کھانے سے سیری نہیں ہوتی

٣ ۔رنئیں غم نھیں نبڑدا

٣ ۔رونے سے غم ختم نہیںہوتا

٤۔پچھاڑوں ہنگئیں وَیر نھیں لہندا

٤۔(کسی کے)گھر کے پیچھے پاخانہ کرنے سے بیر پورا نہیں ہوتا

٥۔تھتھرئیں پندھ نھیںنبڑدا

٥۔رکنے سے سفر نہیں کٹتا

٦۔کھلدئیں وات نھیں ملدا

٦۔ہنسنے سے منہ بند نہیں ہوتا

٧۔کٹُھئیں رَت نھیں آندی

٧۔ذبح کرنے سے (اس کا) خون نہیں آتا

٨۔ݙتئیں تھوڑ نھیںپوندی

٨۔دینے سے (دولت ) کم نہیںہوتی

٩۔پنئیں بکھ نھیں ویندی

٩۔مانگنے سے بھوک نہیں جاتی

ب۔ مصادر متعدی تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں، کنیں، نال) بݨاوݨ دا طریقہ: جز الف ہیٹھ ݙتے ڳئے طریقے کوں ورتیا ویندے۔

جملہ

معنی

۱۔روکئیں رک ون٘ڄ

۱۔روکنے سے رک جا

۲۔کھِلائیں نھیں کھِلدا

۲۔ہنسانے سے نہیں ہنستا

٣ ۔روائیں رو ݙیندے

٣ ۔رلانے سے رو پڑتا ہے

٤۔اٹھائیں نھئیں اٹھلدا

٤۔اٹھانے سے نہیں اٹھایا جاتا

٥۔بُھلائیں نھیں بھُلدا

٥۔بھولنے سے نہیں بھولتا

٦۔ونڈائیں نھیں کھٹدی

٦۔بانٹنے سے ختم نہیں ہوتی

٧۔سݨا ئیں کیا تھیندے

٧۔سنانے سے کیا حاصل

٨۔وسائیں وَس پوساں

٨۔بسانے سے بس جائوں گی

٩۔مٹائیں نھیں مٹدا

٩۔مٹانے سے نہیں مٹتا

۱٠۔میٹیں مِٹ ویندے

۱٠۔مٹانے سے مٹ جاتا ہے

۱۱۔ویلئیں وَل پوسی

۱۱۔بیلنے سے بیلا جائے گا

۱۲۔ویٹئیں وٹیج پوسی

۱۲۔انڈیلنے سے بہہ پڑے گا

ج۔ اسم تے حرف ربط ’’سے‘‘ یعنی (کن، کنوں، کنیں، نال):

جملہ

معنی

۱۔وقتوں بچو

۱۔وقت سے بچو

۲۔راہوں ولئیے

۲۔وہ راستے ہی سے واپس آیا

٣ ۔گھروں نکل پو

٣ ۔گھر سے نکل کھڑا ہو

٤۔دِلوں ٻول

٤۔دل سے بات کر

٥۔مُنڈھوں پٹئیس

٥۔اس نے اسے جڑ سے اکھاڑا ہے

٦۔دردوں نکِلݨ داہیں

٦۔درد سے چیخیں نکلتی ہیں

٧۔ݙاڈھے دے کِکروں وی بیر

٧۔طاقتور کے کیکر سے بھی بیر اترتے ہیں

٨۔مغزوں لَہہ ون٘ڄ

٨۔کندھے سے اتر جا(یعنی بوجھ نہ بن)

٩۔پندھوں جی نھیںچھٹدا

٩۔سفر سے خلاصی نہیں ملتی

د۔ ماضی قریب تے ’’حرف ربط نے‘‘:

جملہ

معنی

۱۔ غمیں مارئیے

۱۔غموں نے مارا ہے

۲۔اپݨیں لٹیے

۲۔اپنوں نے لوٹا ہے

٣ ۔اوپرئیں مٹھیے

٣ ۔غیروں نے برباد کیا ہے

٤۔نندریں اڄاڑئے

٤۔نیند نے تباہ کیا ہے

٥۔صورت ٻہہ ݙٹھے

٥۔صورت نے بیٹھ کر دیکھا ہے

٦۔کیرت ٻہہ کھادے

٦۔سلیقے نے بیٹھ کر کھایا ہے

٧۔غیریں پروݨیں پا اݙئے

٧۔غیروں نے خوب بدنام کیا ہے

٨۔ککڑ انڈے ݙتے

٨۔مرغی نے انڈے دئیے

٩۔سنگتیں مار مسائے

٩۔دوستوں نے خوب دھوکے دیئے ہیں

۱٠۔دشمنیں چُٹیے

۱٠۔دشمنوں نے اپنے نشانے پر رکھا ہے

ر۔ مختلف حروف ربط (میں ، سے ، پر، کو ، نے) یعنی (وچ، کن، نال، اتے کوں) دا استعمال :

جملہ

معنی

۱۔کندھیں لیپا ݙے

۱۔دیواروںکو لیپا پوتی کر

۲۔کُھݙیں ہتھ نہ مار

۲۔بلوں میںہاتھ مت ڈال

٣ ۔تنوریں جُھلکا گھت

٣ ۔تنوروں میں آگ جلا

٤۔تھوٻئیں روٹیاں سٹ

٤۔تھوبیوں پر روٹیاں پکا

٥۔نانگیں راند نہ کر

٥۔سانپوں کے ساتھ مت کھیل

٦۔جوڳئیں پڑ نہ پو

٦۔جوگیوں سے واسطہ نہ رکھ

٧۔ٻارھئیں غلامئیں جھڳا سن٘ڄ

٧۔بارہ غلاموں کے ہونے کے باوجود گھر برباد ہوا

٨۔دھیریں ہتھ نہ دھیݨیں ہتھ

٨۔نہ تو بیٹیوں کے ہاتھ لگا اور نہ ہی بیٹیوں کی اولادوں کے ہاتھ لگا

٩۔پتراں ٻاجھ نہ روݨقاں

٩۔بیٹوں کے بغیر کوئی رونق نہیں

۱٠۔دھیاں ٻاجھ نہ سوبھ

۱٠۔بیٹیوں کے بغیر کوئی کامیابی نہیں

۱۱۔کانویں ہتھ سنہڑے گھلݨ

۱۱۔کووں کے ذریعے پیغام رسانی کرنا

۱۲۔حساب جئوجئو، بخشش سَؤ سَؤ

۱۲۔حساب ایک ایک جئو کا اور بخشش سینکڑوں کی (یعنی بے حدوحساب)

۱٣ ۔اپݨی کَچھ، ٻئے دی ہتھ

۱٣ ۔اپنی بغل میں، دوسرے کی ہاتھ میں

۱٤۔اپݨی ڳلی کتاوی شینہہ

۱٤۔اپنی گلی میں کتا بھی شیر ہوتا ہے

۱٥۔اشراف پیریں ڈھہے کمینہ سر چڑھے

۱٥۔شریف (اپنی عزت کے خوف سے) پائوں پر گر ے جبکہ کمینہ سر پر چڑھے۔

۱٦۔اصلوںخطانئیں،کمصلوں وفا نئیں

۱٦۔خاندانی شخص سے خطا سرزد نہیں ہوتی مگر کم ذات سے وفا نہیں ملتی

۱٧۔اکھ اوڈھر، پہاڑ اوڈھر

۱٧۔آنکھ سے دور، پہاڑوں کے پار

۱٨۔اکھیں ݙہدئیں مکھی نئیں نگلٖیندی

۱٨۔آنکھوں سے دیکھتے ہوئے مکھی نگلی نہیں جاتی

۱٩۔اڳوں چاواں آپ ننگی پچھوں چاواں آپ ننگی

۱٩۔آگے سے (پلو) اٹھائوں بھی خود ننگی ہوتی ہوں پیچھے سے ہٹائوں بھی خود ننگی ہوتی ہوں

۲٠۔اندروں ہوویں رڄی تاںٻہروں آوی کجی

۲٠۔اگر تو اندر سے رجی ہوئی ہو تو پھر باہر سے تجھے ڈھانپی ہوئی ملے

۲۱۔اندھے اڳوں رووݨ اکھیں دا زیان

۲۱۔ اندھے کے آگے رونا آنکھوں کا ہی نقصان ہے

۲۲۔بندئیں بھنیں کاٹھ بھڄ پوندن

۲۲۔انسانوں کے توڑنے سے مضبوط لکڑیاں بھی ٹوٹ جاتی ہیں۔

۲٣ ۔بھڄدئیں پچھوں مول نہ بھڄیں

۲٣ ۔ بھاگتے ہوئوں کے پیچھے ہرگز نہ بھاگنا

۲٤۔ٻال ٻدھنیْ سن٘ڄاپدے

۲٤۔ بچہ بدھنے میں پہچانا جاتا ہے

۲٥۔ٻݨدے داݨے، کݙݨ کٹاݨے

۲٥۔بھڑولے میں اناج ہو تو کم حیثیت لوگ بھی خوشحال رہتے ہیں

۲٦۔ٻلی شینہہ پڑھایا

۲٦۔بلی نے شیر کو پڑھایا

۲٧۔پدھریں نچݨاں ، گھونگھٹ کیہاں

۲٧۔میدان میں ناچنا ٹھہرا تو گھونگھٹ کیسا

۲٨۔پئیو موئیں ادھا چھورھا ما موئیں سارا چھورھا

۲٨۔باپ کے مرنے سے آدھا یتیم ہو جبکہ ماں کے مرنے سے مکمل یتیم کہلائے

۲٩۔فاقیں ماری نہ موئی غمیں ماری مر گئی

۲٩۔فاقوں کی وجہ سے نہ مری مگر غموں کے مارے مر گئی

٣ ٠۔گھر لکھ دا،ٻہر ککھ دا

٣ ٠۔گھر میں ہو تو لاکھوںکا اور اگر باہر ہوتو تنکے برابر

٣ ۱۔مونہوں ڳڑ، اندروں لھُڑ

٣ ۱۔منہ میں مٹھاس دل میں زہر

٣ ۲۔دریاویں وڑݨاں ، پھینگوں ݙرݨاں

٣ ۲۔دریا میں اترنا اور چھینٹوں ے ڈرنا

نوٹ: سرائیکی زبان دی نثر ہووے یا نظم ہووے ’’ڳجھے حروف ربط‘‘ دا ورتا وا اینکوں نہ صرف پر مغز، فصیح تے بلیغ تے بامحاورہ بݨیندے بلکہ ایندے حسن ، جاذبیت، دلکشی تے لطف ئِ چ بے پناہ ودھارا کر ݙیندے ۔ نثری جملئیں دے بعد اتھاں نمونے دے طور تے کجھ اشعار وی پیش کیتے ویندن تاں جو سرائیکی زبان دی فصاحت، بلاغت تے اختصار پسندی  دی مزید چس چائی ون٘ڄ سڳے۔

۱

اویڑا عشق پیا جھولی، لویراں ہے چنی، چولی

-

نہ ڄمدئیں وقت ما گھولی، ݙتی ڳولی، ہلاہل دی

۲

یا ون٘ڄ ٻݙاں، یا بھوئیں وڑاں

-

ڳیا یار تروڑ سنجوک ہے

٣

حسن ازل دا تھیا اظہار

-

احدوں، ویس وٹا، تھی احمد

٤

چوریوں، چاریوں، استغفار

-

بخشم شالا، رب غفار

٥

تھیاں سر سبز فرید دیاں جھوکاں، مہروں سبز تھیاں ول سوکاں

-

بختیں واڳ ولائی وویار

٦

بدلئیں جُڑ گھنگھور مچائی، پھوڳیں ، لاݨئیں ، خنکی پائی

-

ناز کریندی لائی ، لائی ، عارف، عبرت کھاندے ہن

٧

دل ، عشق مچائی، اگ، سائیں

-

ݙکھ ، سوز رچیا، رڳ رڳ، سائیں

(خواجہ غلام فریدؒ)

٨

پتھیں، نیر رتاولے، ڈھئی جیوݨ سوغات

-

سکھ دا پاند پروبھرا، جندڑی ݙکھیں وات

٩

ݙینہہ ہووے یا رات، پپلئیں ہنجھ نہ مانودی

-

۱٠   پکھروں قیدوں مکت تھئے، موسم عین خزاں

سݨدئیں گزری زندگی، رت بہار دا ناں

-

اے جی پوون تاں، آندی رت بہار تئیں

۱۱

بھڄ بھڄ جوڑیا آلھݨاں، چچوں، چݨ چݨ ککھ

-

ہے جو ٻالیں واسطے ، جھڑ ، مینہہ، وا دی رکھ

بچڑئیں لدھے پکھ، خالی کر ڳئے آلھݨاں

(امان اللہ کاظم)

۱۲

سجݨاں آن الارئیے پتھر

-

لڳدے پئے ہن پیارے پتھر

۱٣

پلکاں نال ہٹا گھنساں میں

-

تیݙی راہ دے سارے پتھر

(ریاض ر حمانی)

۱٤

موسم بہار لاہݨاں ہا، بھانویں کئی ازلی ویر

-

اے موسمِ خزاں ! میکوں توں آمشام کر

۱٥

جہڑے ہک پل نہ وسدے ہن، انھیں دے راہ جدا تھی ڳئے

-

لوکی بھیݙاں بھڑا ݙیندن ، تہوں تاں فاصلہ تھی ڳئے

(حمید الفت ملغانی)

۱٦

ستر مانواں سانویں، رب دیاں مہراں ہن

-

ملواناں دا زور سزا تے لڳدا ہے

۱٧

پُھل تاں ہار پُریہہ کے ، اصلوں ون٘ڄ پردیساں وکیا

-

کیوں نہ بھاوے ساکوں راہ دا جھا، نہ پتھر بدلے

۱٨

اٻہلاں نئیں سہندے، کݙئیں یاد سوہݨے

-

مہربان تھیندن ، مگر ہولے ہولے

۱٩

جݙاں یادؔ اندھاریاں ویڑھیا

-

اساں ہاں دے پھٹ چا ٻالیے

۲٠

ساکھڑے تھل نئیں جھاگ پویندے

-

پیریں پالݨے پوندن، چھالے

(اللہ بخش یاد)

۲۱

تیݙے ہتھیں، تیݙا سیت ئِ، بے سیتی نہ تھی

-

اپݨا سیت تلاشݨ کیتے، بھوئیں اسماں کوں چیر

روک اکھیں دے نیر

(ڈاکٹر گل عباس اعوان)

۲۲

تسی دھرتی دی بے بختے تس لہا نہ سڳے

تھل واسئیں دے، اکھیں سوڑھے، وہندئیں وہندئیں سک اَے

                     (امان اللہ کاظم)

اشعار ئِ چ ورتئیں ڳئیں ترکیبیں دے معنے:

تراکیب

معنے

تراکیب

معنے

۱۔پیا جھولی

۱۔جھولی میں پڑا

۲۔چنی ، چولی

۲۔چنی اور چولی

٣ ۔ڄمدئیں وقت

٣ ۔پیدا ہونے کے وقت

٤۔ون٘ڄ ٻݙاں

٤۔جاکر ڈوبوں

٥۔بھوئیں وڑاں

٥۔زمین میں جا گھسوں

٦۔احدوں

٦۔احد سے

٧۔ویس وٹا

٧۔بھیس تبدیل کرکے

٨۔تھی احمد

٨۔احمد بن کر

٩۔چوریوں ، ڄاریوں

٩۔چوری سے ، زنا سے

۱٠۔بخشم شا لا

۱٠۔مجھ کو بخش دے، کیا ہی اچھا ہو

۱۱۔مہروں

۱۱۔مہربانی سے

۱۲۔بختیں

۱۲۔بختوں (مقدروں) نے

۱٣ ۔بدلئیں،پھوڳیں

۱٣ ۔بادلوں نے، پھوگوں نے

۱٤۔دل، عشق مچائی، اگ

۱٤۔ دل میں، عشق نے آگ بھڑکائی

۱٥۔ݙکھ،سوزرچیا،رڳ رڳ

۱٥۔ دکھ نے سوز پیدا کیا، رگ رگ میں

۱٦۔پتھیں

۱٦۔ پتھوں کے حساب سے

۱٧۔نیر رتاولے

۱٧۔ خون کے آنسو

۱٨۔جیون سوغات

۱٨۔ جینے کی سوغات

۱٩۔ݙکھیں وات

ٍ

۱٩۔ دکھوں کے منہ میں

۲٠۔پپلئیں

۲٠۔ پلکوں میں

۲۱۔قیدوں

۲۱۔ قید سے

۲۲۔موسم عین خزاں

۲۲۔ عین خزاں کے موسم میں

۲٣ ۔رُت بہار

۲٣ ۔ بہار کی رت

۲٤۔بھڄ بھڄ جوڑیا

۲٤۔ بھاگ بھاگ کر بنایا

۲٥۔چُچوں، چݨ چݨ

۲٥۔ چچوں نے، چن چن کر

۲٦۔بچڑئیں لدھے پکھ

۲٦۔ بچوں نے پر نکالے

۲٧۔سڄݨاں آن

۲٧۔ سجنوں نے ، آکر

۲٨۔پلکاں نال

۲٨۔ پلکوں کے ساتھ

۲٩۔موسم بہار لاہݨاں ہا

۲٩۔ موسمِ بہار نے وصول کرنا تھا

٣ ٠۔بھیݙاں بھڑا ݙیندن

٣ ٠۔ بھیڑوں کو لڑا دیتے ہیں

٣ ۱۔سترمانواں سانویں

٣ ۱۔ ستر مائوں کے برابر

٣ ۲۔ہار پُریہہ کے

٣ ۲۔ ہاروں میںپرو کر

٣ ٣ ۔پردیساں وکیا

٣ ٣ ۔ پردیس میں جاکر بکا

٣ ٤۔اٻہلاں نئیں سہندے

٣ ٤۔ جلدی کو برداشت نہیں کرتے

٣ ٥۔اندھاریاں ویڑھیا

٣ ٥۔ آندھیوں نے گھیر لیا

٣ ٦۔پیریں پالݨے پوندن

٣ ٦۔ پائوں میں پالنے پڑتے ہیں

٣ ٧۔تیݙے ہتھیں

٣ ٧۔ تیرے ہاتھوں میں

٣ ٨۔تھل واسئیں دے

٣ ٨۔ تھل کے باسیوں کے

٣ ٩۔اکھیں سوڑھے

٣ ٩۔  آنکھوں کے سوتے

_____٠٠٠_____