Wb/jam/Yuropiyan Ischri/Bakgrong a Yuropiyan Ischri

From Wikimedia Incubator
< Wb‎ | jam‎ | Yuropiyan Ischri
Wb > jam > Yuropiyan Ischri > Bakgrong a Yuropiyan Ischri

Inchadokshan[edit | edit source]

Fresko frah Pampei a-shuo wah siin frah di mit a Yuuruopa. Disya siin riprizent di kiapcha a Yuuropa bai Ziyos uu eh-disgaiz ihself az wah bul.

Disya buk prizent wah braad uobavyuu a Yuropiyan ischri, frah di hen a di Ruoman empaya tu di prezent die, rofli frah di fif senchri tu di tuentiet senchri. Fi shuor, dis a somwat aabichreri piiriad, bot a no aaltugiada wah yuusles wan. Duo aakiolajikal evidens shuo wah Yuurop wid kantinyuos seklment uoba ten a touzn ier, di evidens fi di palitikal ah suosiolajikal aada a demaya komiuniti skies fi fain ef ino kompliitli absent. Di ischri a hoerli Yuropiyan dierfuor a wah ischri a deh tuul ah seklmentdem.

Niyolitik Iira (7,000 BKI tu 3,000 BKI)
Di Niolitik piiriad kiaraktaraiz bai di pred a agrikolcha ah pachri. Tuul laka stuon ax ah maikroflint kaman raichuu disya piiriad alduo deh arijin priidiet di Niolitik. Di stuon hax, alduo irodimenchri ina dizain, poerfekli kiepebl fi faris klierans. It onggl nachral fi prizyuum se tuul we mek outa ud eh aalso avielebl tu Niolitik man ah wid di raiz a agrikoltcha di niid fi ud yuok ah plou. Ousomeba ud a no dyuurebl matiirial ah dierfuor aakialajikal fain fi dem rier. Evidens fi agrierian sasayati diet bak tu 9,000 BKI pah di Iejan kantinent an ibiliiv se dat agrikolcharal praktis eh-pred uoba di kuos a tuu milenia ina Yuurop. Aagiument de fi indipendant divelopment a teknalaji we neh influens bai heni hada suos exepn di intoernal injinyuiti a di komiuniti iself duo forda investigieshan wi nesiseri fi gi fula kriidens tu disya aidie. Fi fiwi poerpos wi wi vyuu di pred a Niolitik teknalaji az rilayant pah di aidie se sasayati weh ina kantak wid deh wananeda ah wi adier tu di iis tu wes advansment tioridem.

Di Ijiyan Sii ah Sodan Yuurop
Di hoerlies evidens fi Yuropiyan agrikolcha kiah fain a Nasos, Kriit ah diet frah di sixt mileniom BKI. Di Ijiyan sii wid wuoliip a ailan widin shaat distant frah deh waneda ah di klement weda eh-provaid aidiil kandishan fi seklment. Soxesiv wiev a maigrieshan bai difrah-difrah chraibal piipl frah di iis liid tu di extablishment a komiuniti raichuu di Ijiyan ah aalso langsaida di kuoastal iera a madan-die Toerki ah Griis. A no koinsidens se dat di Ruomandem biliiv dehself fi bi disendant a Iniyas, di lejinderi iiro a Chrai; far ina di lejin ah mitdem a Klasikal Yuurop yu fain di iistan pantian a gad ah iiro. Kriit az wan a di laajis ailan ina di Ijiyan ah sitiet bitwiin di kuos a Naat Afrika, di Sodan Yuropiyan peninsiula ah di kuos a Ieja Maina wid nachral rizuos muo abondant dah sumaala Ijiyan ailandem ah wah lan mas laaj anof fi supuot saizebl papilieshan eh aidiil fi kalanaizieshan. Di wandem uu sekl Kriit araiv ina 6,500 BKI kyaa wid dem di agrikolcharal praktis a di Iis ah siifierin skil; tuu fakta we uda plie wah laaj paat ina deh ivenchal raiz az mieja fuos ina di Ijiyan.

Pah di mienlan a senchral Griis ina di riijan a Tesali; onjrid pah onjrid a niolitik duelin eh-diskova chuu fiil aakialaji, ierial mapin ah spekchrom analisis bai satilait. Di aluuvial pliendem a di riijan eh achaktiv tu soh komiuniti bies pah agrikolcha ah animal ozbanjri. Di analisis a shaad ah duelin shuo wah kaman kolcha mongx demaya sait wid di pachri a-shuo distingtiv stail ah di "wakl ah daab" tekniik a aachitecha.

Nadan Yuurop
Di prii-istarik Pail Duelin a Vingelz ina Suitsalan (3,000 BKI) widi stuon ax "fakchri" ah duelin nier waata suos tipikal a ada agrierian sait we fain ina Frans, Joermani, Aaschria a nof ada paat a Yuurop. Demya niolitik "vilij" bil nier di liek shuor ah wetlan a di Alps shuo kantinyuos seklment a 4,500 ier. Di Alps no wena no impediment tu chried sens aakiolajikal fain a shaad, stuon tuul ah duelin chokcha shuo similariti we kiah onggl explien bai kantak ah myuuchal exchienj. Demya niolitik "vilij" prabli ena-chried ah intamarid kraas di Alps duo dis eh limit ina som rispek bai sumaal papilieshan nomba ah chokcha bai fambili ah chraibal aidentifikieshan reda dah nieshanud.

Di rida afi bier in main se di riijandem a Yuurop eh-divelop a difrah-difrah taim alduo extensiv chried netwok kraas Yuurop eh-egzis ina disya piiriad. Dis fak ya lou fi a soertn digrii a yunifaamiti widin soertn piiriad so dat wi kiah gruup hoerli Yuropiyan piiriad askaadn tu aakialajikal fain; naamali afi du wid tuul, yuutensl ah wepan.

Di Branz Iej (3,000 BKI tu 700 BKI)
Di raiz a di Minwoan (3000 BKI tu 1100 BKI) ah Maisiinian sivlizieshan ah deh influens pah di Ijiyan ailandem ah mienlan Griis shiep di hoerlies ischri a Sodan Yuurop. Di diskovri a demaya hoerli sivlizieshan ena di rizolt a investigieshan bai wah nyuu briid a aakialajis ina di 1800z uu eh-todi di klasikal lichicha a di Ienshent wol fii istarikal valiu reda dah imitikal kantent. Di diskripshan a king ah sitidem we menshan ina di Iliad eh-investigiet fi etnografikal ah jaagrafikal kluu az tu deh lokieshan. Ainrik Shliiman (Heinrich Schliemann) ah Aata Evanz (Arthur Evans) ena tuu payanier ina dis taip a investigieshan. Shliiman eh-go saach fi di siti a Chrai pah d kuos a madan-die Toerki ah Aata Evanz saach fi soh laas siti a di Ijiyan ailandem. Shliiman uu eh-mek ih faachiun frah Kraimiyan Waar kanchak ton tu wah ieria a Toerki nou kaal Hisarlik. Hoerlia investigieshan a di Hisarlik sait eh-liid som fi propuoz se dis wena di fiebl laas siti a Chrai menshan ina di Iliad we touzn pah touzn a ier lieta stil nuo tu madan aadiens chuu di tiel a di udn aas. Shliiman ena di fos mieja exkivieta a dis sait an ih diskovri a Chrai kansida az di fos madan investigieshan a klasikal ischri ina rilieshan tu di mitdem ah lichicha. A no lang afta Shliiman diskovri dat Aata Evanz diskova di Minwoan sivlizieshan pah Kriit. Shliiman eh fi mek wan muo griet diskovri; di Maisiniyan sivlizieshan we daminiet di Ijiyan ailandem. Speshal impuotant tu Yuropiyandem a di diskovri a di Linia B tablitdem a Nasos (Kriit) bai Aata Evanz. Demaya klie tablit kantien wah faam a aakiek Griik frah di 2n mileniom BKI. Dis a di oulis Griik (Yuropiyan) raitdong languij wi nuo bout ah dierfuor di impuotans ina rilieshan tu Uoma Iliad fondamental tu wi andastanin ah investigieshan a di Ijiyan wol juurin di Branz Iej.

Di Klasikal Piiriad (700 BKI tu 500 KI)

Di Paatinan ina Atenz.

Di raiz a di Griik siti stiet frah 1000 BKI onwad a paatli kantiniuyeshan a di egemani we di Minwoan ah Maisiinian sivlizieshan impuoz pah di riijan. Ousomeba di Griikdem tek a distingkli difrah vyuu a di siti stiet ah deh divelop faam a gobament we rilai pah sitizn patisipieshan ina we Atenz ina di fif senchri BKI kiah kansida fi bi di ayis paint. Wan a di anyuujal aspek a Griik sasayati wena di egzistans a di siti stiet a Spaata sitiet pah di Sodan Pelapaniiz. Spaata wena faamidebl riijanal milichri powa ah raival tu Atenz raichuu di klasikal piiriad. Iweh uol nof inchres tu soch Atiinian laka di filasafa Plieto uu egzamin di difrah-difrah faam a gobament ina ih buk Di Ripoblik ingkluudn di waria kyaas sistim az we fain ina Spaata. Di akshan a di 300 Spaatan uu difen di paas a Toermopaile gens di inviedin aami a Poerja stil kansida se it inkiapsiuliet di esn a di Spaatan siti stiet. Ina dieda siti stietdem a Griis, weda ruul bai diktieta, king ar dimokrasi, di Spaatan aasteriti ah disiplin we deh direk tuwadz di faamieshan a milichri stiet ruul bai iliit aligaaki eh buot admaya ah fier. Di ischri a mienlan Griis tai tu di kanflik bitwiin Atenz ah Spaata; buot a dem eh-faam alayans wid ada Griik siti stiet fi kriet opuozin liig. Di Delian Liig we riprizent die inchres a Atenz ah fiar alaidem wid di kongtapaat Di Peloponiijan Liig liid bai Spaata. Di aidie a di siti stiet az indipendant powa eh so chrang sotel Griik siti stietdem onggl uobakom deh enmiti wen deh fies wid farin inviejan we iikuali chretn aal a dem. Wans di farin chret rimuuv di siti stietdem rivoert bak tu uopm astiliti tuwadz deh wananeda. ivenchali dis intoernal frikshan bitwiin di Griik siti stietdem lou di Masiduoniandem fi gien kanchuol a aal a Griis. Di Ruomandem vyuu dis Masiduonian expanshan az a chret ah di kanflik we wuda lieta araiz uda liid tu Ruoman daminieshan a aal a Griis.

Di ait we Atenz kech ina di 5f senchri BKI azwel a di taatin paint fi di expanshan a Ruom we deh taim de wena wah siti sorong bai ada chraib ah siti stiet. Fi Ruom expanshan eh-taat inishali az wah faam a alayans ar agreshan gens ada Latium kindomdem wid di intenshan fi sikior di senchral ruol ina di riijan. Ivenchali az Ruom chrent gruo so ihexpanshan gruo ah suuh di siti stietdem a Magna Graecia (Griik sitidem a sodan Itali) eh-fiil oblaij fi faam alayans wid Ruom. Intoernal chraibal divijan ina Itali liid tu Ruom fi waar wi di Samnaitdem (wah senchral Italian chraib) uu wena chretn di Griik siti stietdem a Itali. Ruom waardem wid Kaatij forda inchrench Ruom pozishan ina di riijan. Ruom eh-sobdyuu di Ichoskandem naat a di siti ah di sorongdin chraibdem. Iweh fait ah eh viktuorios gens di chraibdem ina di senchral riijan. Sodan Itali eh nou kom anda Ruom egemani az gyaad gens forda Kaatajinian expanshan chuu deh palitikal alayans wid Ijiyan kindomdem we eh opuoz tu Ruoman powa. Ruom eh bikomz maasta fi aal a Itali bai 272 BKI. Dis daminieshan a Itali liid Ruom fi fiil kanfidens anof fi laanch milichri aparieshan gens Kaatij. Itali we wena-difen iself fi so lang gens Kaatij milichri nou weh-de pah di ofensiv. Ivenchali Ruom uda atak Kaatij iself ina 148 BKI ah daives dem a deh Ijiyan inchres ah Spien afta deh nigoshiet fi piis. Ruom eh nou hexten ikanchuol tu di wuola di Ijiyan ah kuostal ieria a Spien. Kaatij get dischrai ah abitieshan a di siti weh-disalou bai di Ruomandem.

Ruom empaya riich iziinit juurin di hAgostan piiriad (50 BKI tu 20 KI). Alduo Ruom az ripoblik eh-ab extensiv terituorial kangkues aredi, a weh juurin di rien a Agostos wen di hempaya achiiv di grietis terituorial expanshan. Frah dat piiriad gwaan Ruom di Ripoblik uda neba hegzis ina heniting outsaida di himajinieshan a iwuona istuorian ah piipl. Di rien a hAgostos eral di hen a di ripoblik ah di bignin a di hempaya. Alduo di bana "SPQR" (Senatus Populusque Romanus - Di Senit ah Piipl A Ruom) ena-flai, istietid ripoblikan valiudem nou bou tu di wil a di hempara. Di Agostan piiriad kansida az di guolin iej fi Ruom - di relitiv piis ah stabiliti juurin di rien a hAgostos lou Ruoman raita ah aats fi florish. Fi di nex 400 ier Ruom uda bi di grietis powa ina di wol, alduo ivenchali, juurin di 3d ah 4t senchri KI, di presha a hempaya mek Ruom rilingkuish ihuol uoba ipravinsdem.

Wails di kalaps a di Ruoman empaya frah di 4t senchri KI anwad si kanchrakshan a di kanekshan we tai di hoerbanaiz sentadem a Yuurop tugiada (az evidens ina di diklain a ruod bilin ah mentenans), idu lie di fongdieshan fi di hinwad-lukin riyaaganizieshan a Ruoman pravins, we bai di ilebmt senchri eh-kriet wan pempeni a sumaal riijanal stiet. Frah di ilebmt senchri anwad demaya sumaal riijanal stiet taat fi chienj ina di priikoersa a tide madan Yuropiyan nieshan. Dis weh paatli jraib bai di invenshan a bangkin, intanashinal kamoers ah di raiz a moerkantail stiet laka Venis we kanchuol di chried frah di Iis. Di fif senchri KI den a yuusful taatin paint, far ifaam wah istarikal bongjri bitwiin di hienshent ah madan.

Jaagrafi[edit | edit source]

Yuurop a no wan diskriit jaagrafikal yuunit, an ituu hiizi fi siit az soch, wen ina rialiti di kolchadem a Yuurop fluo kraas ibaadadem. Di midiival pezantdem a Itali ar Spien, far instans, shier nof muo tugiada wid deh kluos nieba ina Naat Afrika dah deh weh shier wid deh kongtapaat ina Joermani ar Ingglan. Siehwie, wuoliip a Iistan Yuurop, muos potikiula Rosha, shuo signifikant kolcharal influens frah Iejan kolcha, ah weh istarikali muo kluosli kanek wid di iis dah di wes.

Wah signifikant prablem, dierfuo, a di puoros niecha a Yuurop jaagrafikal baada. Ina di sout, Yuurop Meditarienian konchridem a onggl wah shaat siel frah puot a Naat Afrika. Ina di sout-iis, Yuurop separiet frah Ieja bai notn muo dah di shaat chanil a di Basfaros, ah di muos signifikant kolchadem ina dis riijan, laka di Bizantain Empaya ah di Ataman Toerkdem, eh-pred bitwiin madan Griis ah Toerki. Ina Yuurop for iistan chuku di kantinent separiet frah Ieja bai di Yuural mountndem, ah weda, reda dah jaagrafi, a di muos signifikant baar tu chrabl bitwiin iis ah wes. A onggl tu Yuurop wes, wid di Atlantik Uoshan, we wi si klier ah signifikant jaagrafikal baria.

Di rispans tu dis prablem a fi axep se fi chriit Yuurop az wan diskriit yuunit somwat aabicheri. Isenshal, ina heni ischri, fi difain di fiil a todi, ah fi chriit Yuurop az wan yuunit a wan wie fi achiiv dis iem. Provaidn se yu bier dis ina main, di prablem a Yuropiyan jaagrafi a no nuo prablem ataal-ataal. Di somwat aabicheri jaagrafikal baada a Yuurop no niid dichrak frah atemp fi investigiet di ischri a indivijal riijan widin di kantinent.

Ou fi Apruoch Istarikal Investigieshan[edit | edit source]

Ischri si friikuentli ina naritiv toermz, az tuori we kansoern di aktiviti a wi kalektiv ansistadem. A chuu tu a griet extent se dat ischri a wah faam fi tel tuori, aftaraal. Ousomeba, nolaik ada faam a tuoritelin, ischri kluosli bies pah riil ivent an, az soch, ishiep bai soertn ruul ah gaidlain.

Di muos impuotant a demaya goban ou di istuorian riid suos matiirial. Bifuo di istuorian kiah kanfidens se dat potikiula ivent okor, ih rikuaya evidens. Nof a di evidens dakiumenchri ina faam, laka raitdong rekaad lef bai paas jinarieshan ina di kuos a ebridie laif. Irier fi demaya dakiument fi eh-rait fi di kansomshan a fyuucha jinarieshan, so ihimpuotant fi di istuorian fi andastan di fuosdem we shiep di prodokshan a demaya dakiument.

Faal a di Ruoman Empaya[edit | edit source]

Aastierin ed a Empara Kanstantain di Griet. Kanstantain ena di fos Kristian Ruoman empara. (Maabl, Ruoman aatwok, 4t senchri KI)

Naamali wi spiik bout di faal a di Ruoman empaya, bot ina wuoliip a wie disya diskripshan tuu simpl, ah kiah bi misliidin. Fi shuor, di senchralaiz stiet we ruul bai Agostos Siiza an ih soxesadem disapier frah ischri. Ousomeba, di laadem ah languij we Ruom eh-gi tu wah waid ieria a Yuurop gwaan poersis ina influens lang afta di empaya don-kalaps.

Di Ruoman empaya lieta piiriad eh-fasi wid palitikal ah suoshal ropshan. Muos a di ropshan invalv di fielin a Westan empaya. Frah di 3d senchri, di Ruoman empaya weh-de anda kanstant atak bai hintoernal ah extoernal fuos. Chraib we Ruom eh neba fuli bring anda Pax Romana si deh chans ina wiikn Ruom fi aida expan ar ried. Di kaas fi mentien di fordis outpuos ah baada a di empaya eh-miin se deh eh afi mentien wah profeshanal aami poermanent a farin; dat a kaasli endeva fi heni stiet ina heni piiriad. Intoernali di milichrizieshan a di Ruoman empaya eh-miin se di haami eh-don bikomz wah powaful palitikal fuos ah ina di Empaya lieta stiej deh plie mieja ruol ina di chais a hEmpara.

Duo Ruom eh-don kangka hiis ah wes, dis sumaal siti ina di Alban Ilz ina di riijan a Latiom nou ena-fain iself chrech. Wid laaj empaya kom di niid fi hexten sitiznship ah dis ina toern liid tu hempara jraa fran aal uoba di hempaya juurin di laas ierdem. Demaya schrien pah di veri faiba a hempaya jraa lain bitwiin di hiistan ah westan pravins. Di fak dat di Siti a Ruom eh-enta wah piiriad a diklain ah di pirenial impuotans a grien impuot frah Iijip ah ada hiistan pravins eh-miin se Baizantiom (nou Istanbul, Toerki, ah priivosli kaal Kanstantinuopl - di siti a Kanstantain) uda yuuz fi bain di hiistan Ruoman empaya tu di wes. Kanstantain I, wena-atemp fi yuuz Kanstantinuopl az riprizentitiv a ful intigrieshan a di hiistan Ruoman empaya ina di Latn westan empaya. Ih inadvoertentli setop di aidiil kandishan fi di empaya brokop. Afta Kanstantain ded di empaya ina di wes go chuu a piiriad a ropshan az ih chrii sondem fait deh wananeda fi kanchuol Ruom. Kanstantios II ivenchali bikom di dege empara afta ih tuu bredadem get asasiniet, an ih riez ih kozn Kanstantios Gialos tu di rangk a Siiza a di hiistan empaya. Di empaya nou wena tuu distingk powa; daa fak de uda shiep di ischri a di Midiival piiriad ah di kuos we Kristianiti fala fi di nex touzn ier.

Di diminishin influens ah powa a Ruom eh-liid tu richrakshan a Ruoman kolcha we wantaim eh-daminiet di pravinsdem. Raichuu Ruoman terichri, nan-Italian sitizn uufa fuorbier eh-adap Ruom az di axis a deh wol bigin fi gi muo hemfasis tu deh luokal aidentiti -- Gaal, Spaniad, Britn, Naat Afrikan dem ful di vaid we lef bai di dipaacha a Ruom aami ah adminischrieshan bai riyasoert fi deh uona kolcha ah laa. Pax Romana az dikrii bai Agostos eh lou luokal laa ah kostom aredi fi tek priisidens uoba fi Ruom laa solangx di pravinsdem axep milichri ah taxieshan kanchuol. Ina dis rispek di hen a di Ruoman empaya miin se di pravinsdem eh frii nou fi haaganaiz deh uona milichri ah ikanamik afierz. Ousomeba deh neh diskyaad aal a we Ruom eh-aafa dem. Latn eh-bikomz bai den di lingua franca a palitix ah chried, ah deh eh-kiin fi adap di beta paat a Ruoman laa, espeshal wid rigyaad tu kuodifikieshan a laa we eh den mek axesebl tu di poblik ah aplikebl tu haal sitizn. Astail chraibdem uu eh wantaim ripel bai Ruom milichri mait nou invied kraas di Ruoman frontier, ah sekl pah impiirial lan. Demaya chraib neh ielien tu Ruoman kolcha sens nof a deh liida ah piipl eh-de ina kanstant kantak wid Ruom chuu di palitikal ah ikanamik mashiin a hempaya. Afta deh don-setop paralel sasayati ina di hieriadem deh eh-invied, iweh onggl nachral fi deh tek taim mix wid di hegzisin Ruoman papilieshan. Dis pruoses galang-galang fi bout tuu tu chrii senchri ah rizolt ina swiipin chienj ina di mekop a Yuropiyan sasayati widin Ruom uol bongjri. Di Griik-spiikin iistan puoshan ton nou tu Bizantiom az di senta, ah dis divijan a di hempaya wuda bikomz poermanent ina di Yuurop a lieta senchri.

Di muos signifikant outa Kanstantain akdem az Empara wena wen ih mek det-bed kanvoerjan tu Kristianiti. Alduo di hempaya eh-muuv gaan a Kanstantinuopl, di nyuufoun piepasi rimien ina Ruom, laka ou Sin Piita - di simbalik fos Puop, eh-envizij. Tu som extent piepal powa eh-don sinanimos wid di powa a Westan Empara. Di sekiula kiapital a di Westan empaya duo weh-de a Ravena. Puo liidaship ah schres frah inviejan liid tu di faal a Ruom ina 410 tu di Vizigatdem. Di Westan empaya iself faal ina 476 a Ravena. Walef a di Iistan empaya weh nou refa tu az di Bizantiin empaya, niem afta di kiapital. Itali wuda neba bi a yuunifai stiet agen antel di 19t senchri.

Barbierian Yuunait[edit | edit source]

Ruomanesk ah Gatik Aat[edit | edit source]

Piepal Powa ina di Migl Iejiz[edit | edit source]

Sasayati ina di Migl Iejiz[edit | edit source]