User:Pritam barve/1-297
ईजिप्शियन लोकांनी इ.स.प. ३००० च्या सुमाराक भूमध्य दर्यादेगेवेल्या हेर देशांकडे संपर्क सादून वेपार केलो. तेउपरांत फिनिशियन, ग्रीक आनी रोमन लोकांनीय बर्याच देशांकडे वेपार करपाक सुरवात केली. पूर्विल्ल्या काळांत, ईजिप्त, हिंदुस्थान आनी चीन ह्या राश्ट्रांतूय मोट्या प्रमाणांत दर्या येरादारी चलताली.
अहमदाबाद जिल्ह्यांतल्या लोथल हांगाच्या उत्खननांत सांपडिल्ल्या गोदिवयल्यान सिंधु संस्कृतायेच्या काळासावन भारतांत जहाजांचें बांदप आनी जहाजांची येरादारी चलताली अशें म्हणपाक आदार आसा. मोहेंजोदडोत जहाजांची आकृती आशिल्ल्यो चवकोनी मुद्रा सांपडल्यात. इ.स.प. दुसऱ्या शेंकड्यांतल्या सांची स्तूपांचेर व्हड्यांच्यो प्रतिकृती दिसून येतात. अजिंठाच्या गुंफांत व्हड्यांचीं चित्रां आसात. संस्कृत आनी पाली साहित्यांतूय उदका येरादारीविशीं वर्णन आयलां. ऋग्वेद, रामायण, महाभारत, बृहत्संहिता आनी वराहपुराण ह्या ग्रंथांत दर्याच्या प्रवासाचे उल्लेख आसात. चंद्रगुप्त मौर्याचे मुस्तींत आरमाराचो बरोच विस्तार जाल्लो. कौटिल्याच्या अर्थशास्त्रांतूच दर्या येरादारीचें वर्णन आयलां. इकराव्या शेंकड्यांत चोल राजांचीं जहाजां हिंदी महालागराचे पलतडीं वतालीं. त्याच काळांतल्या 'युक्तिकल्पतरु' ह्या संस्कृत ग्रंथांत जहाज-बांदपाविशींची सविस्तर माहिती दिल्या. मच्छलीपटनम् बंदरांतल्यान सुटपी हींदी जहाजां उदेंतेकडेन आराकान, पेगू, सयाम, सुमात्रा, चीन आनी मनिला आनी अस्तंतेक मादागास्कारमेरेन प्रवास करतालीं अशें फ्रेंच भोंवडेकार तार्व्हेर्न्ये हाणें म्हळां. तेराव्या शेंकड्यांतलो जगप्रवासी मार्को पोलो हाणें हिंदुस्थानच्या व्हडल्या जहाजांचें वर्णन केलां. मोगलांचे मुस्तींत बंगाल, काश्मीर आनी लाहोरांत जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत बरीच उदरगत जाल्ली. सुरत, भावनगर, गोंय, मसई, डाक्का ह्या शारांनी सतराव्या शेंकड्यांत जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत नामना मेळयल्ली. शिवाजी आनी उपरांत कान्होजी आंग्रे हांणी मराठी आरमाराची पद्धतशीर उदरगत केल्ली.
रोमन साम्राज्यांत दर्याचे येरादारीक बरेंच म्हत्व आयिल्लें. तें साम्राज्य लयाक वतकच लेगीत व्हेनिस बंदर हें व्हडलें वेपारकेंद्र जालें. पंदराव्या शेंकड्यांत स्पेन आनी पोर्तुगालच्या राजा्नी साहसी जलप्रवाशांक पालव दिवन उत्तेजन दिलें. १४९२ त कोलंबस हिंदुस्थानाचो सोद करीत करीत वहामा जुंव्याचेर पावलो आनी अशे तरेन अमेरिकेचो सोद लागलो. दां एन्रिकीश् ह्या पोर्तुगेज राजान हिंदुस्थानचो उदकामार्ग सोदून काडपाखातीर बरीच भोंवडी केली. १४९८ त वास्को-द-गामा केप ऑफ गुड होपाक मोडण घालून हिंदुस्तानचे अस्तंत दर्यादेगेवेल्या कालिकत बंदरांत आयलो. स्पेन आनी पोर्तुगाल देशांनी उदेंतेकडलो उदकामार्ग वेपाराखातीर उक्तो दवरीनासतना बळ्यांच आफल्या ताब्यांत दवरपाचो यत्न केलो; पूण तातूंत तांकां येस आयलें ना. ल्हवल्हव डच लोकांनी आपली उदका येरादारी सुदारून युरोपाच्या वेपारांत नामना जोडली. सतराव्या शेंकड्यांत फ्रेंच आनी ब्रिटीश राज्यकर्त्यांनी उदेंतेकडल्या वेपारांत आपलो शेक चलोवपाचो यत्न केलो. अशे तरेन दर्यांतल्या धाडसी प्रवासाक लागून नव्या देशांचे आनी उदकां-मार्गांचे सोद लागले आनी आंतरराश्ट्रीय वेपाराची वाड जाली. दर्या-येरादारीच्या बळाचेर ब्रिटिशांनी १५९९ त ईस्ट इंडिया कंपनीची थापणूक करून वेपार करतां-करतां हिंदुस्थानांत साम्राज्य सत्तेची थापणूक केली.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत अमेरिकेचे उदरगतीक लागून दर्यांतले येरादारीची मागणी बरीच वाडली. ह्याच काळांत इंग्लंड आनी अमेरिका हांचेमजगतीं जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत सर्त सुरू जाली. अमेरिकन जहाज बांदावळीचो खर्च कमी आसतालो आनी तीं ब्रिटीश व्हड्यांपरस चड नेटान प्रवास करतालीं.
एकुणिसाव्या शेंकड्यांत उदका येरादारीच्या मळार एक म्हत्वाचो बदल घडून आयलो. विल्यम सिमिंग्टन (१७२३-१८३१) ह्या ब्रिटीश अभियंत्यान वाफेचेर चलपी पयली माल व्हरपी बोट बांदली (१८०१). हेन्री बेल हाणें वाफेचेर चलपी पयलें उतारु जहाज बांदलें (१८१२).
१८६२ उपरांत मात जहाज बांदावळीच्या कामांत लांकडांच्या जाग्यार लोखमाचो वापर जावपाक लागलो. १८८० उपरांत तिक्याचो उपेग जोवपाक लागलो. एकुणिसाव्या शेंकड्याचे अखेरेक कोळशाच्या जाग्यार तेलाचो इंधन म्हूण चड वापर जावपाक लागलो. १९०२ त डीझेल ह्या बव्हेरियन तंत्रज्ञान डीझेल इजिनाचो सोद लायलो आनी बाश्पबोटींच्या जाग्यार डीझेल इंजिनार चलपी जहाजांचें प्रमाण वाडलें.
१८६९ त सुएझ कालवो बोटींखातीर उक्तो जालो; पूण तातूंतल्यान शिडांचीं जहाजां व्हरपाक आडखळ जाताली. १८८० च्या मुमाराक शिडांच्या जहाजांचो वापर कमीकमी जायत गेलो आनी विसाव्या शेंकड्यांत मात दर्या-येरादारींतल्यान शिडांचीं जहाजां बंद जालीं. विसाव्या शेंकड्यांचे सुर्वेक जगांतल्या वट्ट सुमार २५० लक्ष टनभर जहाजांपैकीं सुमार ६५ लाख टनभाराचीं जहाजां शिडाचेर चलपी आशिल्लीं. मालाचे प्रकार आनी परिणाम बदलत गेले, तशें १८७० उपरांत खास वेवस्था आशिल्लीं जाहजां बादपाक सुरवात जाली. देखीक- ऑस्ट्रेलियांतलें गोठयल्लें मांस लंडनाक हाडपाखातीर प्रशीतनाची (refrigeration) तजवीज आशिल्लीं जहाजां बांदलीं. १८८६ उपरांत तेलाची येरादारी पिंपांतल्यान करपाच्या जाग्यार खास बांदिल्ल्या टोकेजहाजांनी (tankers) जावपाक लागली. व्हडल्या आनी नव्या जहाजांखातीर बंदरांत फाव तशी तजवीज जाली.
दुसऱ्या म्हाझुजापयलीं जहाजां बांदपाच्या उद्येगांत आनी दर्या येरादारीच्या उद्येगांत ब्रिटनचो पयलो क्रमांक आशिल्लो. पूण दुसर्या म्हाझूज काळांतूच आर्विल्ल्या तंत्रगिन्यानाचो वापर करून अमेरिकेन ४०० लाख टनभराचीं नवीं जहाजां बांदलीं आनी संवसारीक दर्या-येरादारीच्या मळार पयलो क्रमांक मेळयलो. सद्या उदका-येरादारीच्या मळार आशियांत जपानाफाटल्यान भारताचोच क्रमांक लागता.
भारतांतली भितल्ली उदका येरादारी भारतांतल्या भितल्ल्या उदका मार्गांची एकूण लांबाय सुमार १४,१५० किमी. इतली आसा. तातूंतली फकत एक पंचमांश आगबोटींक वापरपाक मेळटा. देशांतल्या ईशान्य भागांत, केरळ, अस्तंत बंगाल, बिहार, ओरिसास आंध्र प्रदेश आनी तमिळनाडू ह्या राज्यांत उदका-येरादारी खासा म्हत्वाची आसा. भारतांत पयले प्रतींची फकत १० बंदरां आसात, तीं अशीं- कलकत्ता, मुंबय, मद्रास, परादीप, कोचीन, विशखापटनम्, कांडला, मार्मागोवा (मुरगांव), न्यू मंगलोर आनी तुतिकोरिन. तेभायर १९ मध्यम प्रतींची आनी १४४ ल्हान बंदरां आसात. ह्या मध्यम तशेंच ल्हान बंदरांनी व्हडल्या बोटींची येरादारी जायना.
न्हंय-येरादारी उदका येरादारीचे नदरेंन पळेल्यार दक्षिण आनी उत्तर भारतांतल्या न्हंयांत म्हत्वाचे फरक दिसून येतात. उत्तरेकडल्यो न्हंयो सपाट मळावेल्यान व्हांवतात आनी तांकां वर्सूयभर भरपूर उदक आसता. देखून उदकामार्ग म्हूण तांचो बरो उपेग जाता.दक्षिणेकडल्यो न्हंयो पठारांवेल्यान व्हांवतात. उबाळाच्या दिसांनी तांचें उदक बरेंच आटता आनी फकत तांच्या मुखाकडल्यान त्रिभुज वाठारांतूच (delta) तांचो उदका येरादारीखआतीर वापर जावंक शकता.
भारतांत पूर्विल्ल्या काळांत गंगा, यमुना, सतलज, चिनाब आनी सिंधू ह्या न्हंयांत उदका येरादारी चलताली. सद्या ह्या न्हंयांतलो कितलोसोच भाग उदका येरादारीखातीर वापरांत ना. आज यंत्रशक्तीचेर चलपी जहाजांखातीर फकत ३५,००० किमी. लांबायेच्यो न्हंयो येरादारीखातीर वापरतात. ताचपरी ९,५०० किमी. लांबायेच्या हेर उदकामार्गांचेर देशी बांदावलीच्या व्हडल्या जहाजांची येरादारी चलता. सद्या ब्रह्मपुत्रा, गोदावरी-कृष्णा आनी तांचे कालवे, केरळांतले कालवे आनी खआड्यो, तिमिळनाडू आनी आंध्र प्रदेश राज्यांतलो बंकिमहॅम कालवो, महानदीचे आनी ओरिसांतल्या अस्तंत दर्यादेगेवयले कालवे आनी गोंयच्यो मांडवी आनी जुवारी ह्यो न्हंयो उदका येरादारीखातीर वापरतात. सगले उदकामार्ग पद्धतशीरुपान वापरांत हाडले जाल्यार