Wy/diq/İran

İran Asayış u Xerita File:Asya [[File:|200px]] [[File:{{{Xerita}}}|200px]] Melumat Mehal İran

Xerita İrani

İran (Farski: جمهوری اسلامی ايران Jomhuri-ye Eslāmī-ye Īrān) ya zi be nameo resmi Cumhuriyetê İrano İslami yew dewleta qıta Asya de yo. Zımeyê İrani de Deryayê Xezeri, Ermenıstan, Azerbeycan u Tırkmenıstan; veroc de Xelicê Farsi; rocawan de Tırkiya u Iraq; rocvetış de Efğanıstan u Pakıstan estê.Paytextê İran Tehrano.İran 30 eyaletan ra yeno pêro u ezayê Mıletê Yewbiyayeyan (UN) u OPECio.Sistemê idarey Cumurêtê İslamio,ema sistemê ekonomiki sosyalisto.

Etimolociye

Etimolociyê çekuya İran çekuya Ewıstki Aryan ra yeno.[1]Aryan maneyê dewleta Aryananra yeno.Wextê Hexamenişiya u Sasaniyan de namê İrani Aryan/Ērān biyo.Bahdo seserra İV 6. ra serra 1936 rê namê İrani biyo Persia u eno name qebul biyo.Bahdo serra 1935 de Rıza Şah namê Persiay be onciya be namê İran vurnayo.Tewr pey serra 1979 de namê dewleti Cumhuriyetê İrano İslami biyo.

Coğrafya u İklim

Erdê İrani 1 648 000 km²o u dınya de 18(vist u eyşt)ıno.Erdê İrani, pêro erdê Britanya, Almanya, Fransa u İspanya ra zafêr gırdo.[4] Zımeyê-rocawanê İrani de Azerbaycan (432 km/268 mi) u Ermenıstan(35 km/22 mi); zıme de Deryao Xezeri; zımeyê-rocakewtışi de Tırkmenıstan (992 km/616 mi); rocvetış de Pakıstan(909 km/565 mi) u Efğanıstan (936 km/582 mi), rocawan de Tırkiya (499 km/310 mi) u Iraq (1,458 km/906 mi), veroc de Korfezê Farsi u Deryao Umani estê.[5]İran de Deryao Xezeri u Xuzistan miyan de Platoyê İran estê. İran zaf kohi esto u kohıno. Koho Demavend hem İran de hem Rocvetışo Miyan de, hem zi leteyê qıta Ewrasyay ke Kohê Hindukuş ra rocawan de dero de koho tewr berzo.[6]Yanê leteyê rocawanê İran zaf kohıno. Leteyê rocvetışê İrani zaf berz niyo u zaf kohi çıniyo/niesto. Rocvetışê İrani de Deşta Luti u Deşta Keviri estê. Zıme (dormeyê Deryao Xezeri) de zaf dari u deşti estê. Veroc de (dormey Arvand Rūd/Şat el Erebi de) deşti estê. İklimê İran zımıstani zaf serd u vewrıno, amnani de zaf germo. Zıme (Gilan, Mazenderan, Gulıstan u bini) de iklim subtropikalo u amnani germ niyo. Veroc u letey ke de deşti estê de amnani zaf germo.

Tarix

Tarixo Antik

Tarixo İrani zaf kıhano,wextê İV. 7000i rê şıno.[8] Wextê kıhani de sivilizasyonê İrani u sivilizasyonê Mezopotamya miyan de mınasabati ameyo meydan.[9]Wextê İ.V.(İsay ra ver), qebileyê Aryani amey İran u medeniyetê Aryanan biyo medeniyetê İrani. Deyî/Goreyê tarixkaran qebileyê Aryani eno erdi rê be goçi ameyo u be eno goçi qebileyê İran beno dı letey; Rocawani u Rocvetışi.[10]Wextê Parsan de İran biyo zaf gırd.İV. seserra 10,000 de erdê rocawanê İrani de Medi,Farsi,Baktriy. Seserra İV 1000ine de Zerduştiye vıraşt biyo u İmperatoriya Hexamenışiyan u dewletê peyêni de biyo dinê resmi.

Raverê İslam (İ.V 625 – İ.P 651 )

Sivilizasyonê Elami İran de sivilizasyonê tewr kıhano. Eno sivilizasyon erdê veroc-rocawan İran de ameyo meydan u İV 500i ra dewam kerdo. Bahdo Medi ameyo erdê İrani rê u Medya biyo saz(İV 625 ). Medya İV 559 de biyo xırabe. Medya yew İmperatoriyê Persi nêbiyo. Serra İV 559 de Kûruşo Gırd Medya xırab kerdo u İV 550 de İmperatoriya Hexamenışiyan saz kerdo. Dewrê Kûruşo Gırd u Darius I de İmperatoriya Hexamenışiyan dınya de imperatoriya tewr qewtıne, gırde u tewr hera biyo.[12] Erdê xo rocvetış de Hindıstan, rocawan de Bulğarıstan, Yunanıstan, Deryayo Miyanên, Libya, zıme de dormey Romanya u veroc de Habêşıstan biyo. Serra İV 500 de Mucadeley Persi u Yunani sıfte kerdo. Eno mucadeley de Persi ğelib biyo u Persi İ.V. 480 de paytextê Yunanan Atina işğal kerdo. Serra IV 449 de be Haştiyê Callias mucadeley qadiyeno.[13] İV seserra 3ın de İmperatoriya Hexamenışiyan biyo zeyıf u İV 333 de İskendero Gırd peyêno Leco Issusi erdê İrani işğal kerdo. Mabênê İV 323 u İV 63 de İran de İmparatoriya Selewkosa hukım kerdo.[14] Serra İV 247 de İmperatoriya Parti saz biyo u İ.P 224 de xırab biyo. İmperatoriya Parti erdê İrani teqriben 400 serri hukım kerdo. Serra İP 224 de Erdeşir I İmperatoriya Parti xırab kerdo u İmperatoriya Sasani saz kerdo. İmperatoriya Sasani erdê İrani de 450 serri hukım kerdo u raverê İslam imperatoriya tewr peyêni biyo.

Dewrê Miyanêne (652–1501)

Serrê 600ıne de Erebi erdê İran işğal kerdo u İmperatoriya Sasani biyo xırab. Bahdo işğali İslambiyayışê İran sıfte kerdo ema İran pêr İslami nêbiyo. İslambiyayışê İran seserra 9ıne de qadiyeno. Dewrê Miyanêne de İran de Emeviy,Ebbasiy,Tahiriy, Samaniy, Ğazneviy, İmperatoriya Selçukiyano Gırd, Xarezmşahiy, Moğoli u Timuriy hukım kerdo. Dewrê Miyanêne de Moğoli erdê İrani işğal kerdo u erdê İrani zaf biyo xırabe. Moğoli erdê İrani de zaf terteley kerdo, mabênê 1220 u 1260 be veşaney u terteley nıfusê İrani 2,500,000 ra 250,000 kemayeyo.

Dewrê Vermodernite (1501–1921)

Dewrê Vermodernite de İran de dewletê Tırki hukım kerdo. Dewletê Safewi, Efşari, Zendi u Kaçari hukım kerdo. Dewrê Vermodernite erdê İrani de rocawan de be İmperatoriya Usmanıcan, rocvetış de be İngılızi u zıme de be İmperatoriya Rusya leci biyo.

Dewrê Peyêno Modernite (1921–)

Peyênê Vermodernite serra 1925 de Rıza Şah Kaçari xırab kerdo, Pehlewiy saz kerdo u qralê İrani biyo. Dewro Rıza Şah de İran zaf biyo qewetıne. Farski zıwano resmi biyo. Erdê İrani zaf endustrilize biyo, şarê İrani zaf zengın biyo. Ema Cengê Dınyaê Dıyine de Rıza Şah Almanya desteg kerdo u 26 Keşkelun 1941 de İran terk kerdo. Bahdo Mıhemmed Rıza Şah biyo qralê İran. 1 Nisan 1979 de İran de yew xowerdayış ameyo meydan u Mıhemmed Rıza Şah İran terk kerdo. 1979 de [[Pehlewi]y xırab biyo u Ruhullah Xomeni Cumhuriyetê İrano İslami saz kerdo.

Sistemê İdarey

İran yew cumhuriyeto de İslamiyo u İran kokê qanunê İrani Şerieto. İdareyê İrani de serdarê dini, resiocumhur, serdar estê. Serdaro dini serdaro de tewr pilo. Bahdo reisocumhur yeno. İran de 30(hirıs) eyaleti estê. Paytextê eyaleti Farski: مرکز markaz / Zazaki: merkezo.Namey eyaleti استان (ostān) = eyalet u استان‌ها (ostānhā) = eyaletiyo. İdarekaro eyaleti استاندار ostāndāro.

Demografiye

Nıfus

Nıfusê İrani 75 milyoni ra nezdiyo.[16] Gırdbiyayışê nıfusê İrani rêx/lez niyo. Sıxletiyê nıfusi 44,9 sero/km²o.Rocawanê İran de nıfus sıxo.

Şari

%80-85ê nıfusê İrani aidê yew şaro ke şarê İraniyo. (Farsi, Gileki, Mazenderani, Kurdi, Luri u bini)[18]%10-12ê nıfusê İrani Tırko.%2ê nıfusi Erebo u şarê binani zi İran de cıwiyenê.

Zıwani

Farski zıwan de resmiyo.İran de zıwanê Gileki, Mazenderanki, Kurdki, Beluçki, Azerki, Turkmenki, Lurki, Goranki u Beluçki zi qısey beno.

Baweriye

İslamo Şii bawerışê İrano resmiyo u %90 ê nıfusê İrani Şiiyo. %8 ê nıfusi Sunniyo.[20] %2 ê nıfusi Zerduşt, Xıristiyan, Behai, Cıhudo.

Kultur

Kulturê İran yewbiyayışê kulturê ravero İslam u kulturê peyeno İslamo. Kulturê İran zaf kıhan u gırdo. Kulturê İrani Kulturê Andronovo ra yeno. Dewrê Sasaniyan de Kulturê İrani filoloci, literatur, huquq, felsefe, tıb u zanışiye de tewr qewetın biyo.[23] Fırdewsi, İbn Sina, Rumi, Umer Xeyyam, Sadi, Hafız Şirazi kulturê İrani de tay merdumê de pilo.

-> Roşani

->Newroz (Serra Newe) - 21 Mart de sıfte keno

->Sizdah be dar (Roca Nature)

->Jashn-e-Tirgan (Roşanê Aw)

->Jashn-e-Sadeh (Roşanê Adır)

->Jashn-e-Mehregan (Roşanê Payiz)

->Shab-e-Yalda (Roşanê Zımıstani)

->Charshanbeh Suri

Dewlete Wertey Akewten Behreyn Ärebistano Suudi İraq İran İsrail Quweyt Lıbnan Mısır Qeter Qıbris Suriya Tırkiya Yemen Zewbiyaye Emirané Äreban