Wp/yua/Nunkiní

U KAAJIL NUNKINÍ, U K'ÁAT U YA'AL U K'AABA' ICH MAAYA T'AAN NUUN-TIERNO K'IIN-SOL JE'EJ BIX U YA'ALIk DON PEDRO SUAREZ CHI JUNTÚUL NOJOCH MÁAK TU YILAJ LE BA'ATEL ÁANCHAJ ICHIL LE KAAJO'. BEYXAN YAAN MÁAXO'OB A'ALIKE' U K'AABA' LE KAAJA' U K'AAT U YA'ALE' NUN-K'IIN: TU'UX KU T'ÚUBUL WA TU'UX KU CHINIL LE K'IINO', LE JE'ELA' U K'ÁAT U YA'AL ICH KAASTLAN T'AAN: LUGAR DONDE SE OCULTA EL SOL.

kex mix máak óojelmanil u jach jaajil k'iinil ka káaj le chan kaaja, yaan máaxo'obe' ku ya'aliko'obe' káaj ichil le preclásico maaya (250 A.C), le ka'a tu k'íitkunskubaj u káajnalilo'ob Mayapan, le ukp'éel suku'un Canulo'obo' tu káajsajo'ob jejelás mejen kaajo'ob,ti' le k'iino'oba' leti' le kaajilo'ob yaan tu noj kaajil Kaampech, ti' le xoot' kaaj k'ajóolta'an yéetel u k'aaba' "CAMINO REAL",tu'ux yaan le u chan kaajil Nunnkiní'.

U tsikbalil le chan kaaja' ku káajal yo'olal najil kuj yaan tu chúumuk u k'íiwikil le kaaja' beeta'ab tu ja'abil XVII, beyxan yo'alal le k'ak'as booxkáak' k'uch tu kaajil Nunkiní, tu'ux tu kíinsaj ya'ab máako'ob, le óolale' yaan ka'ap'éel kuuchil tu'ux ku muksa'al kimeno'ob, jump'éel yaan xaman ti' le kaajo' yéetel jump'éel yaan tu nojolil le kaajo'.

"KU XUUXUB IIK', LE XAMANKA'ANO' TÁAN U NATS'IKUBAJ, KU BISIK U LE' YA'AX CHE', CHEN BA'ALE' LE MÁAKO' MA' TU PÁAJTAL U BISIK U CH'I'IBAL. BEY TU TSIKBALTAJTEN U AJ-KA'ANSAJ XOOK BENITO RODRIGUEZ, ÚUCH KA'ACHILE' WEEY KAAJA' BAK'PACHTA'AN TUMEN U NUKUCH CHE'OB, NUKUCH K'ÁAXO'OB, KAAJAKBAL U LÁAK'TSILO'OB AJ-CANUL. U NOJ JALA'ACHIL TI LE LU'UMILA', BIX ÁANCHAJ TUN U KÁAJBAL U LÁAK'TSIL AJ-CANUAL KU K'ÁATIK U CHAN AACH'IL(SOBRINO) DON BENITO RODRIGUEZ TU NÚUKAJ TI' JUNP'ÉEL K'IINE',TÁAN U MÁAN U XIXÍIMBAL JUNTÚUL CHIICH KA'AJ JÁALK'AJIJ U PÁAWO' U I'INAJ IXI'IM, MIX MÁAK TU YILAJ BEEJ, KA'AJ MÁAN K'IIN YÓOKOJ KA'AJ ÁANCHAJ U TÁAL ÁAK'AB CHAAK, XOOP'ÉEL K'IIN TS'O'OK U MÁAN LE CHAAK YOOK'OL TI' LE I'INAJO', KA'A JO'OP U TÓOP'OL KA'AJ JOOK' TUN ÚUKTÚUL SUKU'UNO'OB. TI LE SUKU'UNILO'OBA' ÁANCHAJ U SÍIJIL U KA'AJALO'OB. NUNKINI TANKUCHE' SAN NICOLAS EX SANTA CRUZ SANTA MARIA PUCNACHEN HECELCHAKAN