Wp/sdh/کرماشان

کۊه‌ێ تاقوه‌سان له باکوور شار کرماشان

سروشت ناوچه‌ێ کرماشان

کۊه‌ێ په‌ڕاو له باکوورْ خوه‌رهه‌ڵات شار کرماشان

کرماشان یه‌کێگ له شاره‌ گه‌وره‌گان کوردستان ئیران و ناوه‌ن پارێزگاێ کرماشانه‌. له سه‌رژماری ساڵ ٢٠۱۶ ژمار دانیشتێیه‌یل کرماشان ۹۴۶۶۵۱ که‌س و قه‌واره‌ێ ۹۳٬۳۸۹٬۹۵۶ متر چوواره‌ک(مووره‌به‌ێ) بیه که وه‌ێ جووره بووده نووه‌مین شار گه‌وره‌ێ ئیران. کرماشان گه‌وره‌ترین شار کوردنشین و گرنگترین شار له ناوچەێ ناوه‌ن خوه‌رئاوای ئیرانه. کرماشان له شاره‌یل فه‌رهه‌نگی و دیرۆکی کوردستان و ئیران تیه‌ده ئه‌ژمار و پێیا بۊنی هه‌لوگه‌ردد وه سه‌ده‌ێ چوارم زایینی و له ئه‌و سه‌رده‌مه تا هه‌ڵامات هاوردن عه‌ره‌به‌یل وه ئمپراتووری ساسانی دوەمین پایته‌خت ساسانییه‌یل بۊه. کرماشان(وه ناو قه‌رمیسین) له سه‌ده‌یل ناوین یه‌کێگ له چوار ناوچه‌ێ ئه‌راق عه‌جه‌م بۊه که وه ناوچه‌ێ کۊەنه‌ێ مادیش هاوجی بۊه. له ئه‌و کاته وه ئه‌و ناوچه وه‌تیانه ئه‌راق عه‌جه‌م تا ئه‌ول ئه‌راق عه‌ره‌ب هه‌ڵه نه‌ودن. وه دۊای یانزه سه‌ده له هه‌ڵامات عه‌ره‌به‌گان وه ساسانیه‌یل کرماشان دجاره له چه‌رخه‌ێ قاجار شاریه‌ت خوه‌ێ هاورده ده‌س و ئڕاێ جێ گرتنی له ڕیگه‌ێ باکوور-باشوور و خوه‌رهه‌ڵات-خوه‌رئاوا و هاوسایه‌تی وه‌رد وڵات ئه‌راق و جی گرتن له ڕیگه‌ێ شاره‌یلێگ چۊ به‌غداد هه‌ولێر و شاره‌یل مه‌زه‌وی گرێنگایه‌تی فره‌ێگ دیرد. کرماشان له جمشت مه‌شرووته نه‌خش فره‌ێگ داشت و له شه‌ڕ گه‌ردوونی یه‌کم و دوم که‌فته ده‌س هازه‌یل عسمانی و بریتانیا. له شه‌ڕ 8 ساله‌ێ ئیران و ئه‌راقیش کرماشان خاپوورایه‌تی فره‌ێگ هاته سه‌ری. شار کرماشان له باکوور وه کۊه‌ێ فه‌روخشاد له باکوور خوه‌رئاوا وه کۊه‌ێ تاقوه‌سان و له باشوور وه کووسفید سنووره‌مه‌ن بوود و یه‌کی له شاره‌یل جاده‌ێ ئه‌وریشم تیه‌ده ئه‌ژمار. شار کرماشان که‌ش و هه‌وای کۊیه‌ستانی و موعته‌دڵ دیرد و وه‌ێ خاتره له چه‌رخه‌ێ ساسانیه‌یل نیشته‌جی تاوسانی شاێل ساسانی بۊه. ئاوووری (ئێقتساد) کرماشان هێمان فره‌تر وه بنیچه‌ێ وه‌رزێرییه. پارێزگاێ کرماشان ئاست (مه‌قام) نووه‌م هەناردە (سادرات) کردن له ئیران دێرێد. هه‌له‌ێوا له ته‌رخان کردن ئڕاێ ئه‌راق ئاست یه‌کم دێرێد.

وشه‌ره‌ت

کرماشان له چەرخەیل جییا ناوەیل جیاوازی داشتیه که حکومەتەیل جۊراوجۊر وه بانی نیانه، زۊنەترین ناویگ که وه مڵ مەڵوەن کرماشان نریاس له زەمان فەرماندەرەیل کاسی بۊه که وه ئی ناوچه ئلیپی وەتنه. له دەوران هەخامەنشیەیل کرماشان وه ناوەیلیگ چۊ «کامبادن»، «کارمیسین»، «کارمیشین»، «کرمینشان» و ... چڕیان. له دۊای هەڵامات ئسلام وه ساسانیەیل، چون عەرەبەیل نیەتۊەنسیان ناوەیل کوردی بۊشن ئی ناوه تەعریب کردن و کردنەی وه «قرمسین». له چەرخەیل پاشین کرماشان وه هەڵه وه ناوەیل «کرمانشاهان» و «کرمانشاه» چڕیان. کومار ئسلامی ئیران له دۊای شورش ۱۳۵۷ ئیران ناو کرماشان ئەوەڵ وه «قەهرمانشەهر»(قارمانشار) و پاش وه «باختەران» گۊەڕان؛ وەڵێم وه نارزائی مەردم، ئسمایل تەتەری نوێنەر لەک زوان مەردم شار کرماشان له چوارەمین دەورەی پارلمان ئسلامی ئیران پێشنیار کرد که ئی ناوه وه مڵ شارەو لابوەن و دجاره ناو وەرین وه فرمیەتی بناسەریەد. له سال ۱۳۷۲ کوچی هەتاوی ناو کرماشان دجاره بۊ وه کرمانشاه که خوانن هەڵەێگ له ناو کرماشانه.

ناو کرماشان له ئه‌وسانه‌یل

له ئه‌وسانه‌یل شانامه‌ێ فرده‌وسی هاتیه که شار کرماشان وه ده‌س تاموورس دیوبه‌ن پادشاێ ئه‌وسانه‌ئی پیشدادیان سازه‌ریاس.

باوره‌یل سه‌باره‌ت وه ریشه‌ی ناو کرماشان

ئه‌وانه‌ێگ که باوه‌ر دیرن ناو کرماشان کرمانشاهه، ئۊشن ئی ناوه هه‌ڵوگردد وه بارام چوارم که له سه‌ده‌ێ سوه‌م تا چوارم زائینی پادشاێ شار کرمان له خوه‌رهه‌ڵات ئیران بۊه و وه دۊای دامزراندن شار کرماشان ناو ئه‌و پادشاێ ساسانیه، وه شانازی نانه‌سه مڵ شار کرماشان، که له خوه‌رئاواێ وڵات ساسانیه‌یل بۊه. وه‌ڵام بڕیگ تر چیو محه‌مه‌د موکری وه سه‌ر ئی باوه‌رن که «کرمانشاه» هه‌ڵه‌س و ناو کرماشان له وشه‌ی کرمانج گیریاس و پێشینه‌ێ فره زۊنه‌تر له ده‌وره‌ێ ساسانیه. له ئی باوه‌ره کرماشان یا کرمانشان له «کرمانش+ان» سازه‌ریاس که ئه‌گه‌ر کرمانش(کرمانچ یا کرمانج) وه مانای وه‌رزێر بوود کرماشانیش وه مانای وڵات وه‌رزێره‌یله و ئه‌گه‌ریش وه ماناێ کوردْ مادی بوود ئه‌وسا وه ماناێ وڵات کورده‌یل مادیه.

هه‌له‌ێوا ئی باوه‌ریش هه‌س که ناو کرماشان له ناو هووزیگ سه‌کائی وه ناو «کرمه» وه‌رگرگه.‌‌

دیروک

دیروک کۆنه

کرماشان که له ناوەین زەنجیره کۊەیل زاگروس جی گرتییه، وه مدووێ شیوەێ کەش و هەوای و ئەشکەفتەیل ناو کۊەیل، هەمیشه له وەر چەو ئنسان چەرخەێ کوچگ بۊه. کرماشان وه خاتر شوون و لوورەیل فرەیگ که له میڵکانەیل ژییارەیل وەرجه شارستانییەتی له ناوی هەس، گرێنگایەتی فرەیگ له دنیا و له شارستانییەت مزوپوتامییا دیرد. کۆنەترین شوونەیل له ژییان ئنسان له ناوچەێ کرماشان هن چەرخەێ زۊنه کوچگیه که چەن تەوەر دەستی کوچگینەس، که له ئاوائی گاکییه و له خوەرهەڵات شار هەرسین وه دەس کەفتنه. ئی شوونەیل لانکەم ۲۰۰ هەزار ساڵ کۆنایەتی دیرن. بیشتر شوونەیلیگ که له چەرخەێ کوچگ له ئەشکەفتەیل کرماشان پێیا بۊنه هن چەرخەێ ناوەین کوچگی و نوو کوچگیْن. له چەرخەێ کۆنه «یەکمین»ەیل فرەیگ وه ناو مەردم ناوچەێ کرماشان نۊسەریاس: له ۹ هەزار سال پیش مەردم کرماشان یەکمین مەردمەیلیگ بۊنه که له کات گەرم بوون زەۊ له ئەشکەفت هاتنەسه دەیشت و دەس کردنه ژییان جیگری. یەکمین خشت نەکوڵیای وه دەس مەردم کرماشان ئڕای سازین ماڵ و له سەنعەت ئەو کار چیه. یەکمین ئاوائی له خوەرهەڵات ناوین له ۹۸۰۰ تا ۷۴۰۰ سال وەرجه زائین مەسیح له ناوچەێ کرماشان سازەریاس. هەر لەو کاته سفاڵیش وه دەس مەردم ئی ناوچه ئڕای یەکم کەرەت سازەریاس

له مانگ مەی سال ۲۰۰۹ زائینی تیپیگ له کۆنینەناسەیل زانستگەێ بووعەلی سیناێ هەمەدان و زانستگەێ UCL لەندەن(یوونیوْرسیتی کالج لەندەن) ڕایگەیاندن که یەکیگ له زۊنەترین ئاوائیەیل وەرجەدیرۆک خوەرهەڵات ناوی که کۆنایەتیێ هەڵوگەردد وه ۹۸۰۰ وەرجه زائین مەسیح له نزیکی شار سەنه له خوەرهەڵات شار کرماشان کەشف کردنه.

وەرجه ئسلام

وه زیز نیتگەیل ترەک ئیران، کرماشان هەمیشه له درێژای میژوو نیشتەجی مەردمەیلیگ بۊه و هۊچ کاتیگ له دانیشتوو چووڵ نەیوه. دیرۆکزانەیل کۆنایەتی شارستانییەت له ناوچەێ کرماشان هەلوگەردنن وه ۸ تا ۱۲ هەزار سال وەر. کرماشان له دیم خوەرئاوا(مزۆپوتامییا)، دەرانەێ بەژ ئاسییا بۊه و وەئی مدووێش بۊه که رێگەی شائی که گەورەترین رێگەی پەیوەندی ناوەین فەڵات ئیران، چین و هندووستان وەرد دانیشتووەیل مزۆپوتامییا بۊه له کرماشان رەێ بۊه.

له هەزارەێ چوارم وەرجه زائین مەسیح، کرماشان یەکیگ له ناوەندەیل بازەرگانی بۊه و بازەرگانەیلی وەرد بازەرگانەیل شووش و مزۆپوتامییا له پەیوەندی بۊنه. شوون چەندین بازار له گەودین تەپەێ هەرسین و چییاگاوانەێ ئارۊن ئاوا ئاماژه وەی گرێنگایەتی دیرد. له کوچگنۊسیاگەیل بابلی و ئاشووری ئاماژه کریاس که دانیشتووەیل زاگروس لەو کاته جەماوەرەیل لوولووبی و گووتی بۊنه. ئی مەردمەیله ئەرای پاریز کردن وڵاتیان، شەڕەیل سەرەمڕیگ وەرد مەردم مزۆپوتامییا داشتنه و له دەروەنەیل زاگروس حکومەتەیلیگ دامزراندنه. له کوچگنۊسیاگ بیستۊن وه ئی مەردمەیله ئاماژه کریاس.

له چەرخەێ ساسانیەیل، کرماشان یەکیگ له گرێنگترین شارەیل بۊه و له سەردەم خەسرەو پەرویز که کرماشان چۊ نیشتەجی خوەێ هەلوژاردۊ، سازییاگەیل فرەیگ لەئی ناوچه سازەریاس. نەقله که خەسرەو پەرویز ئۆرد داۊ که سازیاگ فره بەرزیگ وه بەرزایەتی ۴۵ متر وه فرم چووارچمک بسازن و کوچگەیلی وه زمەئەیل ئاسنی جوریگ وه یەک پەیوەند بدەن که له دەرەو دییار نەود و تمەز مەکه سازیاگەگه یەێپارچه کوچگینه. ئی سازیاگه ئەڕاێ میزابوونی پادشایل ئمپراتوورییەیل تر ئەو کار بردیان.

دۊا جه ئسلام

له سال ۶۴۰ زائینی سەعەد جەریر هەڵامات برد وه شارەگەێ دینەوەر و چون نەتۊەنست داگیری بکەد هاته کرماشان و ئی شاره بێخەبات کەفته دەس عەرەبەیل. عەرەبەیل کرماشان ڕماندن و دانشتووەیل شار پەڵام بردن وه دینەوەر. له دەسپێک سەدەێ دوەم کووچی مانگی کرماشان دجاره له پەراوێز ڕووار قەرەسوو سازەریا و له چەرخەێ عەباسیەیل بۊ وه یەکیگ له چوار شار ئەراق عەجەم. له سال ۱۲۲۰ زائینی موغولەیل هەڵامات هاوردنه کرماشان و وه گشت خاپووری کردن. هولاکوویش لەو کاتیگ که ئەڕای داگیر کردن بەغداد چیاد له سەر ڕێ خوەێ کرماشان خاپوورەو کرد. له سەدەێ ۸ کووچی مانگی ئەمیر تەیموور هەڵامات هاورده کرماشان و دجاره خاپووری کرد. له شروڤەێ شیوەێ کرماشان لەو کاته له کتاو نەزهەتولقولووب نۊساس: کرماشان ئاوائیێگه که تاق شەبدیز (بۆستان) له ناویه و کۆنایەتی دیرد. هەمەدانیش ها له پاڵیەو و بەشیگ له حەریم عەلیشەکەر تیەده ئەژمار.

سەفەڤیەیل

وه دامزریان حکومەت سەفەویەیل کرماشانیش چۊ شارەیل ترەک ئیران ئمڕووژ هاته ژێر بەجەر ئی حکومەت وەڵێم له پێناو شەڕەیل سەفەویەیل و عسمانیەیل له ناو ئی دو حکومەته دەسوەدەس بۊیاتاد. له سەردەم شا سەفی وه دۊا بنەماڵەێ زەنگنه لەێ ناوچه وه هازەو بۊن که تییولدارەیل کرماشان بۊن. جیگەێ کرماشان لەو سەردەمه له ناوەین پۆل کۆنه و قەڵا کۆنەێ ئمڕووژی بۊه. واژوو کردن پەیمان زهاو ناوەین سەفەویەیل و عسمانیەیل له سال ۱۰۱۸ کووچی مانگی وه شەڕەیل ئی دو حکومەته کووتائی دا و بیوه مدووی ئاشتی و ئاسایشت و پیشچۊن ئاوووری و کومەڵایەتی و فەرهەنگی.

ئەوشارەیل

له چەرخەێ ئەفشارەیل کرماشان تووپخانەێ نادر له خوەێ جی دا و گرێنگایەتی سەربازی پێیا کرد. لەێ دەوره کرماشان له ناو دل شەڕەیل ئەفشارەیل و عسمانی بۊ و فرم پادگانی گرته خوەێ. له دۊای مردن نادر شەرەیل فرەیگ ئەڕای داگیر کردن کرماشان که تووپخانەی نادر بۊ کەفته ڕی و له ئاکام کەریمخان زەند بەجەر شار گرته دەس خوەی. لەێ شەڕەیله کرماشان وه دەس کەریمخان خاپوورەو بۊ وەڵێم ئەلاقولیخان زەنگنه بۊ وه حاکم و دجاره دەس کرده وازسازی کردن شار. کرماشان جیگەیگ ئەڕای ئاشتی بۊ تا ئەو کاته که کەریمخان مرد و ئەلاقولیخان خوەی داواێ حکومەت کرد و کرماشان دجاره بۊه تۊش شەڕ و هەڵا.

قاجارەیل

له دەورەێ قاجارەیل کرماشان کەفته وەر چەو شایل قاجار و له سال ۱۱۸۴ کووچی مانگی محەمەدعەلی میرزاێ دەولەتشا کور فەتەلیشاێ قاجار بۊه حاکم کرماشان. لەو سەردەم محەمەدعەلی میرزا بۊ که کرماشان وه فرم ئمرووژی هات و سازیاگەیل فرەیگ له ناو شار سازەریاد. له دۊای محەمەدعەلی میرزا حاکمەیل فرەیگ هاتنه سەر هاز و له دەورەی محەمەدشاێ قاجار و دەسپێک حکومەت ناسردینشاێ قاجار کرماشان یەکیگ له جیگەیلیگ بۊ که جمشت بابیه له ناوی پێیا بۊ. لەو سەردەمه جمشتەیل ئائینی فرەیگ له ئیران و کرماشان کەفتنه ڕی و ئڕای ماوەیگ له کرماشان دەس وه کار بۊن.

دیرۆک ھاوچەرخ

کرماشان له جمشت مەشرووتەیش نەخش فرەیگ داشت. یەکیگ له کەسایەتیەیل فره گرێنگ له ئی جمشته یارمحەمەدخان کرماشانی بۊ که ئەندام پارت دموکرات بۊ و ماوەیگ له کرماشان و تەبریز و تێران ئەڕای مەشرووته خەبات کرد و له ئاکامیش له کرماشان گیان خوەی له ڕی مەشرووته باخت کرد. له شەر گەردوونی یەکم کرماشان وه دەس هازەیل عسمانی داگیر بۊ و دەوڵەتیگ له مەشرووتەخوازەیل وه ناو دەوڵەت ئیران ئازاد وه پایتەختی کرماشان دامزریا. له شەر گەردوونی دوەمیش کرماشان له سال ۱۹۳۹ زائینی کەفته دەس هازەیل بریتانیا و تەنیا له سال ۱۹۴۵ زائینی ئازاد بۊ. کرماشان له رابوون نیشتمانی کردن نەفت و جمشتەیل چەکدارانەێ دەهەیل ۴۰ و ۵۰ وه زیز حکومەت محەمەدرزاشاێ پالەویش نەخش فرەیگ داشت. مەردم کرماشان له شورش ۱۳۵۷ ئیرانیش بەشداری کردن. کرماشان له شەڕ ۸ سالەی ئیران و ئەراق زییان فرەیگ دی.

جوقرافیا

شار کرماشان له باکوور وه کۊه‌ێ فه‌روخشاد، له باکوور خوه‌رئاوا وه کۊه‌ێ تاقوه‌سان، و له باشوور وه سفیدکوو سنووره‌مه‌ن بوود و له به‌ش ناوه‌ندی پارێزگه‌ێ کرماشان، له جیگه‌ی ۴۷ ده‌ره‌جه و ۴ دیقه‌ی خوه‌رهه‌ڵاتی و ۱۹ ده‌رجه و ۳۴ دیقه‌ی باکووری جی گرتیه و ۲۴۵۰۰ متر چواره‌ک پانایه‌تی و ۱۲۰۰ متر به‌رزایه‌تی له ده‌ڵیا دیرد. زه‌نجیره‌کۊه‌یل زاگروس که چۊ دیواریگ فه‌ڵات ئیران له هاوسایلی له خوه‌رئاوا جیاو کردیه، له کرماشان بووده کۊه‌یل جیا جیایگ که ده‌روه‌نه‌یل گه‌وره و قۊل و ده‌یشته‌یل هاماریگ درس کردنه، که ڕێگه‌ی فره خاسیگه ئه‌ڕای ڕه‌سین وه ناوچه‌ێ مزۆپوتامییا دۊرایه‌تی زه‌ۊنی شار کرماشان له به‌غداد ۳۹۰ کیلومتر، تا تێران ۵۹۰ کیلومتر، تا سنوور خه‌سره‌وی(سنوور ئیران و ئه‌راق) ۲۰۰ کیلومتر، و دۊاریه‌تی هه‌وائێی تا تێران ۴۱۳ کیلومتر ه.

کەش و هەوا

شار کرماشان کەش و هەواێ مۆتەدڵ و کۊەستانی دیرد. له سەدەێ چوارم زائینی کرماشان که لەو کاته ئاوائیێگ خوەش کەش و هەوا بۊ، وه پایتەخت دوەم و نیشتەجی تاوسانی ساسانیەیل هەڵوژانەریا. له چەرخەێ ساسانیەیل باخەیل گەورەیگ لەێ ناوچه سازەریا و ماوەیگ جی سەیران و شادی شایل ساسانی بۊ. له دۊای ئسلامیش کرماشان چەندین کەڕەت چۊ شاریگ خوەش کەش و هەوا شیەو کریاس که ئاو له ناوی ڕەوان و دارەیل و میوەیل فرەیگ دیرد. ئبن فەقی له کتابولبەلەدان، که له سال ۲۹۰ کووچی مانگی نۊسەریاس، سەبارەت وه کرماشان لەیوا ئاماژه کریاس: «ئەوه(قوباد) له مەدائن تا ڕووار بەلخ وڵاتیگ پێیا نەکرد که کەش و هەواێ له کرماشان تا ملەگەێ هەمەدان(ئەسیەوا) خوەشتر و ئاوی نووشینتر و سروەێ وەدڵتر بوود، یه بۊ که کرماشان سازی.» بیشترین سەعاتەیل هەتاوی له کرماشان رەسده ۲۹۹۹ سەعات. بیشترین سەعاتەیل هەتاوی له مانگەیل پۊشپەر(تیر) و گەڵاوێژ(ئەمرداد) و کەمترینی له مانگەیل سەرماوەز(دەی) و ڕێبەنان(بەهمەن) ه. بارودووخ ئقلیمی و ژینگەناسی(ئکولوژیک) پاریزگەێ کرماشان له مزنه وه میزان وارشت و نەمدار بوون نسبی ساڵانه جوریگه که بنار کۊەیل و دەیشتەیل بیشتر له دارستان و عاڵف پووشەریاسه و له بڕیگ جیەیلیش چەردەیل ئاوی و دەیمی هەس. ناوەین دەماێ ساڵانەێ شار کرماشان نزیک وه ۱۴ دەرەجەێ سانتیگراد و میزان وارشت ساڵانەێ ۴۵۶۸ میلیمتر ه.

ناهاماریەیل

گرێنگترین کۊەیل له ناوچەێ کرماشان کۊەیل فەروخشاد له باکوور شار کرماشان مەیوەله له باکوور خوەرئاوا و سفیدکوو له باشوور خوەرهەڵات شار کرماشانن. کۊەێ پەڕاویش له باکوور خوەرئاواێ شار و ناوەین دو کۊەێ تاقوەسان و بیستۊن جی گرتیه. پەڕاو له پیناو ئەشکەفت فره قۊلیگ که له ناوی هەس له جْهان ناسەریاس. ئەشکەفت پەڕاو یەکیگ له قۊلترین ئەشکەفتەیل جْهان و ناسیای وه ئڤرست ئەشکەفتەیل جهانه.

ئاوەیل

گرێنگترین رووارەیل شار کرماشان قەرەسوو، ئاشوورا و چەمبەشیرن. دو سەراویش له شار کرماشان هەس که یەکیگیان سەراو تاقوەسان له باکوور شار کرماشانه که سەرچەم ئاو رووار چەمبەشیره و دەڵیاچەێ سازەمەنی تاقوەسان درس کردیه. دوەمی سەراو قەمبەر له باشوور شار کرماشانه که له کانی ڕەوزان دەسپێک بوود و رووار ئاشوورا درس کەد. هەر دو روواریش له ئاکام رێشنه ناو رووار پرئاوتر قەرەسوو، که خوەی رێشده ناو رووار گاماسیاو. دو سەراو ترەکیش له نزیکی کرماشان هەس که یەکی خزر زنه له باکوور خوەرهەڵات شاره و ئەوەکه سەراو نیلوفەره له باکوور خوەرئاواێ شار.

خەڵق

زوان

زوان خەڵق کرماشان کوردی خوارینە. بنزاراوەیل کوردی خوارین چو کرماشانی، کەڵھوڕی، سنجاوی، زەنگنەیی، کوڵیایی، ئیلامی، گەڕووسی ، ... یش لە ناو مەردمەگە باوە. زاراوەیل کوردی لەکی و کوردی سۆرانی (بنزاراوەێ جافی) و ھەروەھا زاراوەیل ھەورامی و گوورانییش قسەکەر دێرد. بێجگە یانە بڕێگ لە مەردمیش وە زوان فارسی قسە کەن ک چون فارسیەگەیان پڕ لە وشەیل کوردییە وە پێ ناو فارسی کرماشانی دریاس.

مووسیقی

کرماشان یەکێگ لە ناوەندەیل مووسیقاێ ئیرانی و کوردییە. کەایەتیەیل ھەرەناسیاێگ لە کرماشان و شارەیل دەورووەری لە مووسیقا پێیا بونە ک لەی ھونەرە نەخش فرە گرینگێگ داشتنە. عەلی ئەکبەر مورادی تەمورەژەن گەورە لە کرماشان وەکوو ناوەند مووسیقاێ کوردی ناو بەێت و بنەڕەت بەش فرەێگ لە گووشەیل مووسیقاێ ئیرانی لە مووسیقاێ کرماشان زانێت. ھوسێن عەلیزادە مامووساێ مووسیقاێ ئیرانییش لە کرماشان وەکوو باوگ مییسیقاێ ئیرانی ناو بەێت. بامن کازمی پسپووڕ مووسیقا، مووسیقاێ باو لە شار کرماشان وە سێ دەستەێ مووسیقاێ کوەنە یا باستانی، مووسیقاێ ئاوایی یا ڕووستایی، مووسیقاێ شاری دابەش کەێت. لە سازەیل باو لە مووسیقاێ کوردی کرماشان توەنیمن ئاماژە وە تەمورە، دەف، شمشاڵ و کەمانچە بکەیمن.

بارودووخ زانستی و فه‌رهه‌نگی

زانستگاێ زانستەیل پزشگی کرماشان یەکم زانستگاێ ڕووژاواێ ئێران و یەکم زانستگاێ گشت شارەیل کوردنشین بۊیە.

سینه‌ما فەرەوەھەر یەکم سینەمای کرماشان بۊ ک له ساڵ ١٩٣١ دروس بۊ.

ئاوووری

ئاوووری (ئێقتساد) کرماشان هێمان فره‌تر وه بنەماێ وه‌رزێرییه. ئوستان کرماشان پلەێ نوووه‌م ھەناردەکردن (سادرات) له ئێران دێرێ. هه‌لەیوا له ھەناردەکردن ئەڕای عێراق پلەێ یه‌کم دێرێدن.

پالیوگای نه‌فت کرماشان

پالیوگای نه‌فت کرماشان له ساڵ ١٩٢٢ا دوروس بییه و وه‌ی هاڵه‌ که پالیوگایگ نه‌فتییه وه‌لی توانستگه وه ١٢٦ هه‌زار مێتر چوواره‌ک (مووره‌به‌ئ) نازناو (ئۆنوان) یه‌گیگ له سه‌وزترین یه‌گانه‌ل ده‌سکردمه‌نی (سه‌نه‌تی) ئیران وه خوه‌ی ئێختساس به‌ید.

مه‌ردمناسی

مه‌ردم کرماشان کوردن و فره‌یان په‌یره‌و دین ئیسلام، له هه‌ر دو شاخه‌ی شیعه‌ و سوننی. هه‌رچه‌ند شیعه‌ێەیل وه شێوەێ دیرووکی (تاریخی) جمووریان له کرماشانا فره‌تره‌. جەماوەر گەورەێگیش په‌یره‌و ئایین یارسانن.

زوان مه‌ردم کرماشان کوردییه و زاراوەێ کوردی باشووری (کرماشانی، که‌ڵهوڕی، له‌کی، کۆڵیایی، سنجاوی، و زه‌نگه‌نه‌ له ژێرزاراوه‌یل کوردی باشووری که له کرماشانا قسه کریەێد. ھەلەیوا دو زاراوەی جافی و ئەردەڵانیش لە ژێرزاراوەیل کوردی ناوەندی قسە کریەێد. جەماوەرێگیش لە ئاخێوەرەیل ژێرزاراوەیل کوردی گوورانیش لە شار کرماشان ژیەێد.

دیارییه‌یل

کاک، نان برنجی و نان خورمایی له دیارییەیل خوارده‌مه‌نی شار کرماشانن.

شوونەیل دییەنی

تاقوەسان و کۊیەێ داڵاھوو لە دییه‌نیترین و ناودارترین شوونەیل کرماشانن.