Wp/nr/Ukamisa
Abokamisa[edit | edit source]
EsiNdebeleni kunamatjhada lawo asetjenziswako. Amatjhada la ahlukaniswe ngemihlobo embili leyo eyaziwa ngabokamisa nabongwaqa. Abokamisa matjhada alandelako: a, e, i, o no-u. Kodwana, ngokomtlolomazombe abokamisa bahlukaniswe ngokomhlobo embili. Imihlobo le ibizwa ukuthi bokamisa bendabuko nanyana bemvelo, nabokubelethwa nanyana bokuvela. Esihlokwaneni esilamako sizokutjheja abokamisa bendabuko nanyana bemvelo.
Abokamisa bendabuko nanyana bemvelo.[edit | edit source]
Abomamisa bendabuko nanyana bemvelo thathu, u-a, i no-u.
1. [a] ukamisa ophasi etjhadini labokamisa
Isibonelo: -lala [lala], halala [ɦalala}.
2. [i] ukamisa ophambili phezulu etjhadini, ophakemeko
Isibonelo: ibilibili [iƃiliƃili], ilimi [ilimi].
3. [u] ukamisa ongemuva phezulu etjhadini, ophakemeko.
Isibonelo: lokhu [lokhu], -khulu [khulu].
Esihlokwaneni esilandelako sizokutjheja abokamisa bokuvelethwa nanyana bokuvela.
Abokamisa bokubelethwa nanyana bokuvela[edit | edit source]
Abokamisa bokubelethwa nanyana bokuvela bokamisa amane ngokuya ngokomtlolo mazombe, bona ngilaba; e[ɛ],e[e],o[ɔ] no-o[o].
1. e[ɛ]: ukamisa ophambili phakathi-phasi etjhadini.Utholakala nangabe ulandelwa lilunga elinokamisa ophasi.
Isibonelo: -lele [lɛlɛ], lelesa [lɛlɛsa].
2. e[e]: ukamisa ophambili phakathi-phezulu etjhadini.Utholakala nangabe ulandelwa lilunga elinokamisa ophezulu.
Isibonelo: -qedile [!edilɛ] abelusi [aƃelusi].
3. o[ɔ]: ukamisa osemuva phakathi-phasi etjhadini.Utholakala nangabe ulandelwa
Isibonelo: –soloko [sɔlɔkɔ] usoloza [usɔlɔza]
4. o[o]: ukamisa osemuva phakathi-phezulu etjhadini.Utholakala nangabe ulandelwa lilunga elinokamisa ophezulu.
Isibonelo: lokhu [lokhu], ithosi [ithosi].
Abokamisa baqakatheke khulu elimi netuthukweni yesiNdebele ngombana ukuze sitlole nanyana sikhulume kufanele sisebenzise amatjhada lawo akhamba nabokamisa. Abokamisa nabahlangana nabongwaqa bakhiqhiza amatjhada lawo esiwasebenzisa ukwakha amagama. Amagama akha imitjho.