Wp/mos/Gadaa

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
Wp > mos > Gadaa
Gadaa
democracy
Country of originEthiopia Tekre
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity Tekre
Described at URLhttps://ich.unesco.org/en/RL/01164, https://ich.unesco.org/fr/RL/01164, https://ich.unesco.org/es/RL/01164 Tekre

Gadaa [1] (Oromo: Gadaa; sẽn dat n yeel tɩ: wakat) yaa tẽng-n-bi-soab demokartik na-kẽndr b sẽn boond tɩ Oromos sẽn be Ethiopia la Kenya rɩtgo.[2] Yaa Konso la Gedeo nin-buiidã sẽn be Ethiopia soolmã goabgẽ wã me n maand rẽ. Yaa sull ning sẽn get politikã, laogã, lagem-n-taarã la tũudmã yelle.[3][4][5]

A Gadaa wakatẽ, yʋʋm a nii fãa, Oromo wã ra yãkda taoor dãmb a wɛ sẽn boond tɩ Salgan ya'ii Borana (Borana tigims a wɛ wã).[6][7] Naab ning b sẽn yãk ne gadaa wã ket n tara naam yʋʋm a nii bala, la b yãkda a soab yʋʋm a nii wã poore.[8][9][10] Baa Baa Baa Gadaa sẽn ki a tʋʋma pʋgẽ, bokkuu wã (sẽn yaa pãn-tõogã bilã) kẽeda a pagã la a kell n gãda bokkuu wã la a moonda noyã.[11]

Yaa yʋʋm 2016 soabã la UNESCO yãk Gada wã tɩ yaa a laog sẽn pa tõe n bãng n ges ye.[12] Yaa Oromo rãmb sẽn yit Madda Walabu sẽn be Oromia wã yam-vẽenem.[13][14] Oromo nebã ra getame t'a yaa b rogem pʋɩɩre, la tɩ yaa bũmb sẽn tar yõod wʋsg b nin-tũudmã pʋgẽ.[15] Yaa a sẽn da yaa a sẽn da zãad a meng to-to yʋʋm koabg pʋgẽ.[16][17]

Orom dãmba rɩka b mens na-kẽndre sẽn zems ne Gadaa soogã sẽn deng yʋʋm kob-gĩnd piig la a yoob soabã, wakat ning zab-bɛd a tãab sẽn sɩng bãmb ne Etiopi soolem sẽn be b rɩtgã la Adal Sultanat sẽn be b yaanga la goabgã sʋka. Rẽ kɩtame tɩ Oromo nebã lebg kiris-neb la b lebg zʋɩf-rãmba. Borana la Guji sullã sẽn be Etiyoop ne Kenya soogã sɛɛgẽ ra tõe n maana Gadaa tɩ b pa bas ye. Oromia tẽnga pʋgẽ, a Gadaa wã sɩnga Oromia wã tõre. Yʋʋmd 2015 soabã pʋgẽ, b lugla Gadaa Centre sẽn be Odaa Bultum, la yʋʋmd 2018 soabã pʋgẽ, b lebs n lugla Gadaa Centre sẽn be Odaa Hullee yʋʋm kobs a yiibu loogr poore.[18][19] Yʋʋmd 2019 soabã pʋgẽ, Bule Hora inivɛrsite sɩngame n na n zãms karen-saambã Gadaa zãmsgo.[20]

Yɛl nins sẽn kɩt tɩ b gʋls-a wã[edit | edit source]

Lubã[edit | edit source]

Gadaa nin-buiidã ra tigma taab sull-yend sẽn tikd b yʋʋm sẽn yaa to-to, bɩ b rog-n-migs sẽn boond tɩ Luba. Luba fãa yaa kamb nins fãa sẽn be sull a to pʋgẽ wã. Sãn yaa ne yʋʋm piig la a ye, la yʋʋm a nii, la ned kam fãa tara a soog-m-meng la a tʋʋmde.[21]

Sebtiise[edit | edit source]

  1. https://ich.unesco.org/en/RL/gada-system-an-indigenous-democratic-socio-political-system-of-the-oromo-01164
  2. https://ich.unesco.org/en/RL/gada-system-an-indigenous-democratic-socio-political-system-of-the-oromo-01164
  3. https://ich.unesco.org/en/RL/gada-system-an-indigenous-democratic-socio-political-system-of-the-oromo-01164
  4. https://ollaa.org/introduction-to-gadaa-system/
  5. https://core.ac.uk/download/pdf/234668768.pdf
  6. https://www.researchgate.net/publication/301650149
  7. https://books.google.com/books?id=_XwN2JdMYM4C
  8. https://books.google.com/books?id=XM-PAgAAQBAJ&pg=PA137
  9. https://books.google.com/books?id=HVGRAgAAQBAJ&pg=PA128
  10. https://books.google.com/books?id=ZkJpBAAAQBAJ&pg=PA483
  11. https://www.ajol.info/index.php/ejossah/article/download/159459/149011
  12. https://ich.unesco.org/en/RL/gada-system-an-indigenous-democratic-socio-political-system-of-the-oromo-01164
  13. https://www.opride.com/2017/11/17/heroic-send-off-aliyi-cirri-pioneer-oromo-freedom-fighter/
  14. http://www.mwu.edu.et/?q=node/283
  15. https://web.archive.org/web/20210418151410/https://www.oromiatourism.gov.et/attachments/article/13/The%20%20Gada%20system.pdf
  16. https://ethiopianembassy.be/2016/12/01/gada-system-inscribed-in-unesco-as-intangible-world-heritage/
  17. https://hornaffairs.com/2016/12/01/description-oromo-gada-system/
  18. https://oromianeconomist.com/category/odaa-bultum/
  19. https://www.ju.edu.et/?q=featured-stories/journey-revitalizing-gadaa-odaa-hullee-tracing-jimma-university%E2%80%99s-unwavering
  20. https://web.archive.org/web/20200601185946/http://bhu.edu.et/news
  21. https://participedia.xyz/method/4865