Jump to content

Wp/mos/Chovgan

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | mos
Wp > mos > Chovgan
Chovgan
Named afterchaugan Tekre
CountryIran, Azerbaijan Tekre
Country of originAzerbaijan, Iran Tekre
Intangible cultural heritage statusRepresentative List of the Intangible Cultural Heritage of Humanity, list of Intangible Cultural Heritage in Need of Urgent Safeguarding Tekre

Chovgan, Chowgan or Chogan (Persian: چوگان, romanized: čōwgan), yaa reem sẽn be ne wed-moos sẽn yit Irã (Persi) pĩnd wẽndẽ wã.[1][2] B ra get-a lame tɩ yaa aristokrate reem, la b ra maand-a-la zĩig a to, ne wiid sẽn paam zãmsg sẽn yaa sõma. Zĩ-kãngã ra yaa reem sẽn da piuug Azi nebã sʋka. B maanda b sẽn boond tɩ Iran, Azerbaïdjan, Tadjikistan, la Ouzbekistan.[3]

Yʋʋmd 2013 soabã pʋgẽ, b kẽe Azɛrbayɩjan tẽngẽ wã t'a boond tɩ chovqan tɩ yaa bũmb b sẽn tõe n tall n kogl n sõng nebã.[4]

Rẽ poore, b reega Polo wã tɩ b boond rũndã-rũndã tɩ Polo.

Kʋdemdã[edit | edit source]

A Chovgan sɩng-n-mikã yita pĩnd wẽndẽ Irã (Pɛrsi) la a ra yaa Pɛrsi tẽngẽ wã reem, tɩ nin-kãsems wʋsg ra reem-a.[1][2] Pagbã me ra reemdame wa rapã. Chovgan sɩngame yʋʋm tusr a yembr pipi T.W. wã sʋka, wa sullã reem. Yaa bũmb b sẽn da nong n maand yʋʋm kobs pʋsẽ Mezĩni soolmẽ wã. Wakat-wakate, b ra vẽnega reemã zĩis kẽere, la b ra gʋls-b-la pĩnd sɛbã pʋsẽ, n wilg reemã sẽn yɩ to-to. Zogã yaa Irã tẽnga zallã sẽn kẽed ne weoogo la kibayã togsgo. A tara yʋʋm tus a yi n yɩɩd Irã, la b ra maanda-a-la rĩm-dãmb zagsẽ la tẽn-bɛd pʋsẽ. Seb-gʋlsdb kẽer yetame tɩ yaa sẽn sɩng ne yʋʋm kob-gĩnd a 5 soabã sẽn deng a Zezi rogmã (bɩ sẽn deng rẽ) [5]n tɩ ta yʋʋm kob-gĩnd a [6]soabã sẽn deng a Zezi rogmã. Sɩd-sɩda, b sẽn gʋls pipi polo wã yaa Medi nebã (bɩ-bɩ Irã nebã).[7]A Parɩt soolmã wakat (247 sẽn deng a Zezi rogmã - 224 sẽn deng a Zezi rogmã), rĩm-dãmb la nin-kãsems n da get reemã yell wʋsgo. Sã n yaa ne The Oxford Dictionary of Late Antiquity, polo (sẽn boond tɩ čowgān ne Middle Persian, sẽn dat n yeel tɩ, chovgan), ra yaa Pɛrs ball reem la reem sẽn da tar yõod wʋsg Sasani soolmẽ wã (224 ⁇ 651).[8] A ra leb n yaa roog karen-saam-dãmb sẽn da be Sasani soolmẽ wã.[ 10] Naab a Sapor a yiib-n-soabã zãmsa polo wã reem, a sẽn da wa n tar yʋʋm a yopoe yʋʋmd 316 wã. B ra boond-a lame tɩ "chovgan", la b ket n tãooda a buud rũndã-rũndã.

Ãngeletɛɛr nebã maana tʋʋm-kãseng n kɩt tɩ b tõog n pʋɩ-pʋse, la b kɩt tɩ b bãng b sẽn segd n maan to-to Erop la dũniyã gill zugu. Woto, b sẽn yi Ẽnd n tall-a n wa Ãngeletɛɛr yʋʋm kob-gĩnd 19 soabã pʋgẽ wã, a lebga neb wʋsg sẽn nong n yɩɩda, la b sẽn paas noy a taab n paasã kɩtame tɩ reem-kãngã sa zĩig fãa Erop la Etazĩni. Yaa ne Ãngeletɛɛr nebã n sɩng reem-kãngã, n paam a yʋʋr rũndã-rũndã sẽn yaa "polo", la b kẽes-a Olimpik reem nins b sẽn maan yʋʋmd 1900 wã Paris wã pʋgẽ. Tigims a nu sẽn yit tẽns a tãab n kẽes b toog reemã pʋgẽ.

Chovgan sẽn be Irã[edit | edit source]

Chovgan, b sẽn boond tɩ chowkan Sasanian soolmẽ wã (Middle Persian: čowkān),[9][10]ra yaa naam karen-doog a ye Sasanian naam sullã yĩnga. Rom-rãmbã sẽn da be yaangã rɩka Sassani rãmbã gom-bil t'a boond tɩ tzykanion, sẽn yit Pɛrs gom-bilã pʋgẽ. A Teodose II naamã wakate, Rom naaba roogã neb sɩngame n na n tão tzykanion tzykanisterion (polo stad).[ 10] A Tang naam zamaanã (618 ⁇ 907) sasa, b ra tara polo wã kibay sẽn da be Siinẽ wã. [ 9][13] Sã n yaa ne The Oxford Dictionary of Late Antiquity, Polo wã sẽn da tar pãng Tang Chine wã, "sãmbg sẽn ka be, a paasame, a Sasaniid-rãmbã sẽn da be yembd pʋgẽ wã yĩnga". 10]

Sɩngrẽ wã, Polo wã ra yaa zãmsg reem neb sẽn da be wed-rʋʋdb sullẽ wã, sẽn nong n yaa rĩmã gũudbã bɩ sodaas a taab sẽn yaa sõma wã yĩnga. 14 A Polo wã wa n lebga Irã tẽngẽ wã reem, tɩ nin-kãsems wʋsg n da reem-a. Pagbã la rapã me ra reega b zĩ-kãnga, wa b sẽn wilgã, rĩm-poakã ne a pagbã sẽn kẽed ne rĩm a Khosrow II Parviz ne a bʋ-kaoodbã yʋʋm kob-gĩnd a 6 soabã pʋgẽ. Yaa vẽeneg tɩ Pɛrs sɛbã la b minimã kõta tõnd kɩbay sẽn yaa sõma wʋsg sẽn gomd polo wã yelle. Ferdousi sẽn yaa Irã kʋdemd-mit sẽn tar yʋʋre, n kõ kibay wʋsg sẽn gomd na-kẽengã sẽn da maand to-to wã yelle, a Shahnameh (Rĩm dãmb sebrã) pʋgẽ. A Ferdoussi sẽn yɩ pipi soabã pʋgẽ, a wilga Turã sodaasã ne a Siyâvash, sẽn da yaa Irã na-bi-kãsems sẽn zĩnd Ɛmpɛɛrã pipi yʋʋm kob-gĩnẽ wã karen-biis sẽn da be taab sʋka, b sẽn da na n zab ne taab to-to wã. A Ferdousi leb n goma rĩm a Sapor II sẽn yaa Sasani soolmã rĩm sẽn zĩnd yʋʋm kob-gĩnd a 4 soabã pʋgẽ wã yelle, n yeel t'a zãmsa polo wã reem t'a tara yʋʋm a yopoe bala. Naqsh-i Jahan Square sẽn be Ispahã wã yaa polo zĩig b sẽn me ne rĩm a Abbas I yʋʋm kob-gĩnd piig la a yopoe soabã.

A Sultan Qutb al-Din Aibak, sẽn yaa Turkic sodaas yembd sẽn yit Afganistan sẽn be rũndã-rũndã wã, n wa lebg Indi soolmã naab n na n yɩ rĩma, yɩɩ rĩma yʋʋm a naas bal, sẽn sɩng yʋʋmd 1206 n tãag 1210, la a ki n pa rat n maan woto yʋʋmd 1210 wã, a sẽn da wa n beẽ n beẽ. A sẽn da be t'a ra rɩtg n na n yɩɩg polo wã, a wedã lʋɩɩme, la b kʋ-a lame. B yik-a lame n tɩ be Lahore (masã sẽn be Pakistanã) Anarkali bazarẽ. A Aibak biiga a Aram ki n ki yʋʋmd 1211 CE, tɩ kɩt t'a Shams-ud-din Iltutmish, sẽn yaa sodaas sẽn yaa a Aibak bi-pugl n kẽ kãadem ne a Aibak biig, lebg a Delhi suletã. [Tõnd sẽn na n tool-y neda]

Sẽn sɩng ne Pɛrs, b ra tara b sẽn boond-a t'a Zɩkani wã n paas b sẽn boond a Pollã. La b sẽn wa n deeg a Moyiizã, b ra tar-a n kẽng Ezipt la Levant soolmã Ayyubid la Mameluk soolmẽ wã. B ra mii sultã rãmb sẽn yaa neb sẽn yaa sõma wa a Saladin la a Baybars tɩ b ra yɩɩl-a lame, la b ra kengda a raoodo b zakẽ. [1]

Rẽ poore, b kɩtame tɩ b yiis a Polo Pɛrs n kẽng Azi soolmã zĩis a taab pʋsẽ, tɩ rẽ naag ne Indi soolmã [18] la Sɩna. Sẽn yaa sõma tɩ b zãms b nao-rãmbã, b ra maanda yɩɩl n yit Constantinople n kẽng Zapõ tẽn-kɩrtoogã pʋgẽ. A yaa rĩm dãmb zabrã. [1] B yetame tɩ b pʋd-a lame tɩ polo, tɩ yaa Tibɛt gom-biig ning sẽn yaa "pulu", sẽn dat n yeel tɩ ballã. [1] Yʋʋmd 2017 soabã pʋgẽ, a Chogān sẽn be Irã nin-buiidã soolmẽ wã paama UNESCO sẽn gʋlsd a sẽn na n paam bũmb nins sẽn be tẽngã zugã. [1]

Chovgan sẽn be Azerbaijan[edit | edit source]

A Azerbɛdjɛn pʋgẽ, b getame tɩ b yaa tẽngre wãbdo. [1] B sẽn gʋls bũmb toor-toor sẽn yaa pĩnd wẽndẽ la b sẽn maan ne seb-peelsã wilgdame tɩ b sẽn maan yɩɩlã sɩngrẽ wã yaa sõma. Wala makre, b yãa koom-koglgã sẽn tar bõn-naands sẽn wilgd b sẽn maan game a ye sẽn be Oran-Gala zĩiga, tɩ wilgd tɩ b ra tõe n yeelame tɩ game wã ra be yʋʋm kob-gĩnd 11 soabã pʋgẽ Beylagan tẽngã pʋga. B leb n goma game wã yell "Khosrow and Shirin", sẽn yaa seb-gʋlsd ning sẽn yaa Pɛrsẽ wã sẽn yaa zab-gʋlsdã, a Nizami Ganjavi, la seb-gʋnd a "Kitabi Dede Korkut". [Tõnd sẽn na n tool-y neda]

Rɩt-kãngã buud toor-toor n da be Azerbaijan. Be, sull a yiib n baood n na n paam n kogl goal ne b logtoɛɛmb sẽn yaa toor-toorã. Dũniyã gill zugu, b sẽn da tarã yaa b sẽn da tõe n maan bũmb ning n tõog n tõog n maan b sẽn tõe n maan to-to wã. B ra maanda ne gom-biis bɩ b sẽn da tigsd ne futã. B tõe n maana bũmb toor-toor ne taab. A Azerbɛdjɛn ne a Zʋrɩya, b sẽn boond tɩ b "klub" wã tẽegda b sẽn boond t'a "kẽemdã" wã yelle. Bãag a yembr fãa tara sõdba a yoob, tɩ bãmb na n yɩɩ neb a naas n zabd ne taaba, tɩ b yiib me yɩ neb sẽn zabd ne b taabã. Sẽn paase, b tõe n yɩɩla b zĩiga pʋɩ-sʋk bala. B tõe n talla bõn-goals b sẽn na n maan to-to wã pʋgẽ. Rɩk-kãng kaoosda minit 30 ne sẽk a yiib pʋgẽ. [1]

Yʋʋmd 1979 wã, Azɛɛrbayɛn filimã Jafar Jabbarly sẽn tall filimã sẽn boond tɩ "Chovgan game" wã pʋgẽ, b tall-a lame n wilg tɩ b ra segd n tũuda a Zeova. La sẽn yaa to-to wã, Sooviɛt soolmã wakatẽ wã, yɩɩ toog ne b sẽn da maand yɩɩrã. La yʋʋm a wãn pʋgẽ, yɩɩl-kãngã paama pãng wʋsgo. Yʋʋmd 2006 wã tɛka, Azerbaijan tara tẽng-n-taag n be n maand zab kiuugã pʋgẽ, sẽn boond tɩ tẽnga taoor soab cupã, sẽn be Republika wã wã yɛl yɛl yɛl yɛl wɛɛngẽ wã zĩigẽ, sẽn be Dashyuz sẽn be Shaki soolmẽ wã. Pipi sõsgã sẽn zĩnd yʋʋmd 2006 yʋʋm-nif kiuug rasem 22 n tãag yʋʋm-nifa rasem 25 wã, yaa Azerbaijan tẽns a nii wã: Shaki, Aghdam, Ağstafa, Balakən, Qakh, Gazakh, Oğuz la Zagatala. [Tõnd sẽn na n tool-y neda]

Yʋʋmd 2013 soabã pʋgẽ, b talla a Chovqan sẽn be Azerbaijan soolmẽ wã UNESCO sẽn get bũmb nins sẽn pa tar yõod ne tẽngã tɩ b tõe n kogl-a tao-tao.[5]

Ges-y me[edit | edit source]

  • Polo

Sebtiise[edit | edit source]

  1. 1.0 1.1 https://referenceworks.brillonline.com/entries/encyclopaedia-of-islam-2/cawgan-SIM_1598?s.num=0&s.f.s2_parent=s.f.book.encyclopaedia-of-islam-2&s.q=cawgan
  2. 2.0 2.1 https://www.historic-uk.com/CultureUK/The-Origins-of-Polo/
  3. https://www.historic-uk.com/CultureUK/The-Origins-of-Polo/
  4. http://www.unesco.org/culture/ich/index.php?lg=en&pg=00011&USL=00905
  5. https://ich.unesco.org/en/RL/chogan-a-horse-riding-game-accompanied-by-music-and-storytelling-01282
  6. https://ich.unesco.org/en/RL/chogan-a-horse-riding-game-accompanied-by-music-and-storytelling-01282
  7. https:org/wiki/ISBN_(identifier)
  8. https://en.wikipedia.org/wiki/Matthew_P._Canepa
  9. https://en.wikipedia.org/wiki/Raymond_Janin
  10. http://www.iranicaonline.org/articles/bazi-games