Wp/kri/Afganistan

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kri
Wp > kri > Afganistan

Afganistan,[d] ɔfishal wan di Islamik Ɛmirat na Afganistan,[e] na kɔntri we nɔ gɛt land ɛn we de na di say we Sɛntral Eshia ɛn Sawt Eshia de krɔs. Dɛn kɔl am di At fɔ Eshia,[26] i gɛt bɔda wit Pakistan na di ist ɛn sawt,[f] Iran na di wɛst, Turkmenistan na di nɔtwɛst, Uzbekistan na di nɔt, Tajikistan na di nɔt-ist, ɛn Chaina na di nɔt-ist ɛn na di ist pat. Di kɔntri gɛt 652,864 skwea kilomita (252,072 skwea mayl) land, bɔku pan dɛn gɛt mawnten dɛn wit ples dɛn we nɔ gɛt natin na di nɔt ɛn sawtwɛst, we di Hindu Kush mawnten renj de separet. Kabul na di kɔntri in big siti ɛn na in kapital siti. As of 2021, di pipul dɛm na Afganistan na 40.2 milyɔn[6] (ɔfishal wan dɛn se na 32.9 milyɔn[27]), we dɛn mek wit etnik Pashtun, Tajik, Hazaras, Uzbek, Turkmen, Qizilbash, Aimak, Pashayi, Baloch, Pamiris, Nuristanis, ɛn ɔda wan dɛn.

Di we aw pipul dɛn bin de liv na Afganistan bin de bak frɔm di Midul Paliolitik tɛm, ɛn di kɔntri in stratejik ples along di istri Silk Rod dɔn mek dɛn tɔk bɔt am, fayn fayn wan, as di ‘raunbɔt fɔ di ol wɔl’.[28] Pipul dɛn kin kɔl am di grev fɔ di ɛmpaya dɛn,[29] frɔm trade trade, di land dɔn bi ples fɔ difrɛn pipul dɛn ɛn i dɔn si bɔku soja kampen dɛn, lɛk di wan dɛn we di pipul dɛn na Pashia, Alɛgzanda di Gret, di Maurya Ɛmpaya, di Arab Muslim dɛn, di Mɔngol dɛn, di British dɛn bin du , di Sɔviɛt Yuniɔn, ɛn di las tɛm we wan kɔlishin we Amɛrika de lid. Afganistan bin de wok bak as di sɔs we di Grik-Baktri ɛn di Mughals, wit ɔda wan dɛn, bin rayz fɔ mek big big ɛmpaya.[30] Di difrɛn kɔnkrit ɛn tɛm dɛn na ɔl tu di Iranian ɛn Indian kɔlchɔral spɛshal dɛn[31][32] mek di eria bi wan sɛnta fɔ Zoroastrianism, Buddhism, Hinduism, ɛn leta Islam ɔlsay na di istri.[33]

Di mɔdan stet na Afganistan bigin wit di Durrani dinasti insay di 18th sɛntinari, wit di Durrani Afganistan Ɛmpaya we Ahmad Shah Durrani bin mek. Di Durrani Ɛmpaya bin lid kɔnkrit dɛn we, we i bin de pan in mak, i bin kɔba land we bin de frɔm di ist pat na Iran to di nɔt pat na India.[34][35] Bɔt, dɛn kin jɔs tek Dost Mohammad Khan as di pɔsin we mek di fɔs mɔdan Afganistan stet.[36] Fɔ fala di Durrani Ɛmpaya in dɛklin ɛn di day we Ahmad Shah Durrani ɛn Timur Shah day, dɛn sheb am to bɔku smɔl indipɛndɛnt kiŋdɔm dɛm, inklud bɔt nɔto jɔs Herat, Kandahar ɛn Kabul. Afganistan go gɛt wanwɔd bak insay di 19th sɛntinari afta sɛvin dikɛd sivil wɔ frɔm 1793 to 1863, wit wɔ dɛm fɔ wanwɔd we Dost Mohammad Khan bin de bifo frɔm 1823 to 1863, usay i bin win di indipɛndɛnt prinsipul dɛm na Afganistan ɔnda di Emirate of Kabul. Dost Mohammad bin day insay 1863, dez afta in las kampen fɔ mek Afganistan gɛt wanwɔd, ɛn bikɔs ɔf dat, dɛn bin trowe Afganistan bak insay sivil wɔ wit fɛt-fɛt bitwin di wan dɛn we tek in ples. Insay dis tɛm, Afganistan bin bi bafa stet insay di Gret Gem bitwin di British Ɛmpaya (insay India we British bin de rul) ɛn di Rɔshian Ɛmpaya. Frɔm India, di British dɛn bin tray fɔ put Afganistan ɔnda dɛn bɔt dɛn bin drɛb dɛn insay di Fɔs Anglo-Afghan Wɔ. Bɔt di Sɛkɔn Anglo-Afgan wɔ bin si British win ɛn dɛn bin ebul fɔ mek British pɔlitikal pawa oba Afganistan. Fɔ fala di Tɔd Anglo-Afghan Wɔ insay 1919, Afganistan fri frɔm fɔrin pɔlitikal hegemoni, ɛn i kɔmɔt as di indipɛndɛnt Kiŋdɔm fɔ Afganistan insay Jun 1926 ɔnda Amanullah Khan. Dis monaki bin las fɔ lɛk af sɛnti ia so, te dɛn pul Zahir Shah na pawa insay 1973, ɛn afta dat dɛn mek di Ripɔblik fɔ Afganistan.

Frɔm di let 1970 dɛm, Afganistan in istri dɔn gɛt bɔku wɔ, lɛk kɔp, invayshɔn, insurjɛns, ɛn sivil wɔ. Di kɔnflikt bigin insay 1978 we wan kɔmyunis rivɔlɔshɔn bin mek wan soshialis stet, ɛn di fɛt-fɛt we bin apin afta dat bin mek di Sɔviɛt Yuniɔn invayd Afganistan insay 1979. Mujahideen bin fɛt agens di Sɔviɛt Yuniɔn insay di Sɔviɛt–Afgan Wɔ ɛn kɔntinyu fɔ fɛt bitwin dɛnsɛf afta di Sɔviɛt Yuniɔn bin pul dɛnsɛf kɔmɔt insay 1989 .Di Islamik fundamentalist Taliban bin kɔntrol bɔku pan di kɔntri bay 1996, bɔt dɛn Islamik Ɛmirat na Afganistan nɔ bin gɛt bɛtɛ intanashɔnal rɛkɔgnishɔn bifo dɛn pul am kɔmɔt insay di 2001 we Amɛrika invayshɔn pan Afganistan. Di Taliban bin kam bak na pawa insay 2021 afta dɛn tek Kabul ɛn pul di gɔvmɛnt fɔ di Islamik Ripɔblik fɔ Afganistan, ɛn dis bin mek di wɔ we bin de insay 2001–2021 dɔn.[37] Pan ɔl we dɛn bin de tɔk fɔs se dɛn go mek wan gɔvmɛnt we go inklud ɔlman fɔ di kɔntri, insay Sɛptɛmba 2021 di Taliban dɛn bin ri-establish di Islamik Ɛmirat na Afganistan wit wan intarim gɔvmɛnt we na ɔl di Taliban mɛmba dɛn.[38] Di Taliban gɔvmɛnt stil nɔ de rɛkɔgnayz am na di intanashɔnal.[39]