Wp/ann/Kogi
Kogi ìre agan̄-mkpulu ge òkup me agan̄ inyọn̄ etete me Naijiria. Okike ijọn̄ Kogi me agan̄ mbum-ura ìkup ìgbaalek Ekiti mè Kwara; me agan̄ inyọn̄, ìkup igba Abuja, òrere ama-ibot Naijiria; me agan̄ inyọn̄ mbum-ura, ikup igbaalek Nasarawa; agan̄ inyọn̄ ichep-ura, ìkup igbaalek Naija; agan̄ osiki ichep-ura ìkup igbaalek Edo mè Ondo; agan̄ osiki mbum-ura ìkup igbaalek Anambira mè Enugu; sà agan̄ ichep-ura kan̄ okup igbaalek Benuwe.
Kogi gaalek ore agan̄-mkpulu me Naijiria eyi òcheche okike ijọn̄ mèlek agan̄-mkpulu akọp me Naijiria. Erieen̄ kan̄ yi ìnan̄a me lek ikọ yi Kogi me usem Awusa, òsisibi okwaan̄. Efieek ijọn̄ inan̄a me lek Benuwe, Kwara mè Naija isa ichili Kogi me òso usen 27 me oyan̄ Ọgọs 1991.<ref4,5> Ekigwen Kogi ibe îre agan̄-mkpulu usọk okwaan̄ [confluence state] mije ke Okwaan̄ Naija mè Okwaan̄ Benuwe enichichini me emen kan̄, me Lokoja òrere ama-ibot kan̄. Me etete Agan̄-mkpulu 36 òkup me Naijiria, Kogi ore òso 13 òmimin ichit me okike ijọn̄, mè ire si òso 20 ene ewabe ichit me emen. Sa me ndọmọ-ifuk [estimate] eyi 2016, ene mîwa me agan̄-mkpulu ya iso efie 4.5.<ref6>
Lek ijọn̄ Kogi ìkup me emen aka oron̄ Ginì agan̄ unye ura okitoon̄ (Tropical Guinean forest). Inu òsibi isi òkup me Kogi ìre Okwaan̄ Naija eyi òkilibi inan̄a me agan̄ Inyọn̄ ichep-ura mè Okwaan̄ Benuwe òkilibi inan̄a me agan̄ inyọn̄ mbum-ura mè inigba isọk me etete agan̄-mkpulu yi.
Agan̄-mkpulu Kogi ìre ere ogbogbo otu usem okupbe: Ebira, Gbagyi mè Nupe (ebi Kakanda, Bassa Nge mè Kupa) ekup me etete, ebi Agatu, Bassa-komo, Igala, Igbo, Idoma me agan̄ mbum-ura, mè ebi Yoruba (eyi ore ebi Okun, Ogori, Oworo me Mangogo) me agan̄ ichep-ura. Me lek ebi ìluk me Kogi, 45% ìre Musilim, 40% ere Kiristien, 15% eniki itọbọ ebum igọọk me orọmijọn̄ kiban̄.
Me mgbọ mkpulu ebi Biriten ikabọkọbe irek-nu, ere eniben igwen Agan̄-mkpulu Kogi mgbọ keyi, me mgbọ ya mîtọbọ ere ya ibum mè iche isa irọ esese esese agan̄-mkpulu. Bene me acha 1900 abayaage acha inire 1910, ebi Biriten eluk ere yi, mè isa ema igbaalek ebi agan̄ Inyọn̄ Naijiria [Northern Protectorate] me ama-ibot kiban̄ me Lokoja isi ire 1903. Ebi Biriten mîsa esese agan̄-mkpulu igbaalek eyi igwen Naijiria eyi Biriten abayaage Naijiria enikaan̄ lek me acha 1960.
Me Adasi mgbọ, ere ekigwen agan̄-mkpulu Kogi mgbọ keyi ìkikup mèlek Agan̄-mkpulu [region] agan̄ Inyọn̄ Naijiria abayaage isi ire 1967 me mgbọ echebe agan̄-mkpulu ya. Mîche ema itap me agan̄ ekigwen Agan̄-mkpulu Inyọn̄ Ichep-ura, Agan̄-mkpulu Kwara, mè Agan̄-mkpulu Benwue-Pilatu. Me acha 1976 ya, okpọkọ me lek Benuwe agan̄ ichep-ura, Kwara agan̄ osiki mbum-ura mè Naija agan̄ osiki ekpọkọ inan̄a inikana Agan̄-mkpulu Kogi.