Wp/cnr/Tri bitke Stefanice Crnojevića (1452-1453)

Stefanica Crnojević je u julu 1451. godine počeo pregovore s Mlecima o stupanju pod njihovo pokroviteljstvo. Jedan od uslova je bio da će preći na stranu Venecije ukoliko mu Mleci pomognu u oslobađanju sina Ivana koji se već deceniju (od 1441) nalazio u zatočeništvu kod Stefana Vukčića Kosače. Nakon prikupljanja neophodnih podataka, Mleci su sredinom 1451. prihvatili Stefaničine zahtjeve, uključujući i onaj za oslobađanje Ivana Crnojevića. Potom su preduzeli odlučne korake i uspjeli u tome. Kosačini poslanici su Ivana Crnojevića krajem 1452. dopratili do Venecije, gdje su ga Mleci bogato opremili i otpravili doma. Ivan Crnojević se duže od decenije nalazio van domovine. Bio je to kritičan period, kada je njegov otac izveo dramatičan vojno-politički zaokret - zbog čega je morao da tokom 1452. i 1453. vodi tri bitke sa vojskama despota Đurđa Brankovića. Ivan je u domovinu stigao nakon druge bitke, a po svoj prilici je učestvovao u trećoj.

Nezgodni detalji

Ovi događaji su potisnuti iz pamćenja. Tri bitke iz 1452. i 1453. godine gurnute su na marginu. Stefaničine pobjede nad vojskama srpskog despota Đurđa Brankovića bile su previše “nezgodan detalj” u tumačenju prošlosti “bratskih naroda”. Ti događaji su potisnuti iz pamćenja uprkos tome što su dobar dio despotove vojske činili turski odredi. Borba sa srpskim despotom se nije mogla uklopiti u noseću istoriografsku tezu iz prošlog vijeka - o “vjekovnoj borbi crnogorskog i srpskog naroda za oslobođenjem i ujedinjenjem”. Zbog svega toga Stefanica Crnojević nije ni mogao postati uzor patriote, iako je riječ o briljantnom strategu i vojskovođi. Možda i najvećem koga je Crna Gora iznjedrila. Kako bi uzor heroizma mogao biti neko ko je tri puta satro srpsku vojsku!? U istoriografiji se zbog toga naglašavalo da je Stefanica bio mletački vojvoda i da se “odmetnuo od Srbije”.

Pustošenje

Kako su se odvijale bitke? Na vijest da je Stefanica Crnojević sklopio sporazum s Mlecima, despot Đurađ Branković je počeo da priprema kazneni pohod. Izveo ga je početkom ljeta 1452. despotov vojvoda Altoman. On je tada “uz učešće turskih odreda i dijela vojnika iz Gornje Zete” popalio gotovo sve kuće u selima koja su pripadala Stefanici Crnojeviću. Zapaljeno je 570 domova od 590 koliko ih je ukupno bilo, o čemu izvještava sami Stefanica u pismu mletačkome duždu iz 1460. godine. Ovaj podatak navodi i Vladimir Ćorović u “Istoriji srpskog naroda” (Banja Luka – Beograd, 1997), a takođe i Ivan Božić u “Istoriji Crne Gore 2” (Titograd, 1970). Pitanje je šta je izazvalo ovoliku srpsko-tursku represiju? Cifra od 570 spaljenih kuća zvuči bizarno, jer su u tom dobu veća sela brojala po 30-tak domova, o čemu svjedoče turski defteri iz 1521. i 1523. godine. Kada se cifra od 590 domova podijeli sa 30 ispada da se radilo o nekih 25-30 manjih ili većih sela, odnosno o cijeloj oblasti. Riječ je, najvjerovatnije, o pojasu uz desnu obalu Morače i Sitnice (Lješkopolje i Lješanska nahija) koji je Stefanica držao od 1441. godine kada ga je dobio od Stefana Vukčića Kosače – riječ je o selima Goričani (Vukovci), Goljemadi, Krusi i Beri. Pustošenje je trajalo duže jer je postradalo čak 95 odsto domova. Sličan stepen destrukcije je izvršen tek 1714. godine u pohodu Numan-paše Ćuprilića. Riječ je o zaturenoj epizodi crnogorske prošlosti, koju u literaturi prati ZAGLUŠUJUĆA TIŠINA. Sve ovo djeluje pomalo “nevjerovatno” - kao da u pitanju nije crnogorska istorija. Ali, jeste! Moramo još bolje rasvijetliti te događaje, uprkos krajnje oskudnim podacima.

Zaokret

Tri dokumenta svjedoče o tome šta se sredinom 1452. zbivalo na zapadnim obodima Zetske ravnice. Riječ je o dva kotorska izvještaja, kao i o već pominjanom Stefaničinom pismu iz 1460. godine mletačkom duždu. Stefanica u njemu opisuje nevolje koje su ga snašle osam godina ranije (“Sazdanje Cetinja”, 1984, dokument br. 7). Taj Stefaničin izvještaj je više nego dragocjen. Stefanica se u maju 1451. godine odlučio na politički zaokret, započinjući pregovore o prelasku pod zaštitu Venecije. Zatražio je da mu se priznaju posjedi, dodijele odgovarajuće privilegije, kao i da mu se pomogne u oslobađanju sina Ivana koji je više od decenije bio u zarobljeništvu kod Stefana Vukčića Kosače. Ovo posljednje je izgleda bilo presudno. Upravo je tako u junu 1452. Stefaničin kancelar i carinik Radoslav Kotoranima tumačio motive njegovog gospodara. Kada su saznali šta Stefanica zahtijeva, Mleci su se dobro raspitali o razlozima zbog kojih Kosača drži Ivana u zatočeništvu. U tu svrhu kotorski plemić Nikola Trifunov Bolica je u Veneciji 1452. pojasnio pred Senatom da Kosača to čini da bi Stefanicu mogao da drži u poslušnosti. Bolica je svjedočio da je Stefanica prema sinu Ivanu “gajio neku naročitu ljubav”, kao i da o njemu nije imao nikakvih vijesti od Kosače. Mleci su sredinom 1452. prihvatili Stefaničine zahtjeve (Ivan je krajem 1452. prvo stigao u Veneciju pa u svoju domovinu). Zauzvrat su zatražili od Stefanice da uguši seljačku bunu u Grblju koja je teško ugrožavala Kotor. Stefanica je to prihvatio uz novi zahtjev da Mleci dozvole Vlasima koji su boravili u okolini Kotora (od 1423) da mu u tome pomognu. Senat je o ovome tražio pojašnjenje iz Kotora. U kotorskom izvještaju Veneciji iz jula 1452. godine se navodi da su Vlasi bili potrebni Stefanici zato što je “dio svoje vojske sa sinom Đorđem ostavio u svojoj zemlji da čuvaju klance, jer se bojao neprijatelja ozgora”. Ovo pokazuje da je Stefanica bio svjestan do čega će dovesti približavanje Mlecima. To jasno govori o dramatičnosti njegove odluke, ali i samopouzdanju. Strahovao je da će ubrzo u Zetu iz Srbije stići despotov vojvoda Altoman sa velikom vojskom, što se i dogodilo. Zbog toga je djelovao brzo i energično. U pomenutom kotorskom izvještaju iz jula 1452. kaže se da je “primivši pomoć Vlaha i bojeći se dolaska Altomanova nastupio odmah odvažno sa svojim ljudima i Vlasima protiv buntovnika u Župi (Grblju)” tako da ih je “u malo dana priveo pokornosti” (“Sazdanje Cetinja”, 1984).

Altomanov fijasko

Međutim, bio je to tek početak. Stefanica u pismu mletačkom duždu iz 1460. godine opisuje prvu bitku sa despotovom vojskom. Kaže da je vojvoda Altoman u ljeto 1452. stigao u Zetu i preduzeo kazneni pohod sa vojskom u kojoj je bilo i turskih odreda, kao i ratnika iz Gornje Zete (Vladimir Ćorović, Ivan Božić). Despot Đurađ Branković je bio bijesan zbog gušenja pobune u Grblju. Stefanica pripovijeda da je “srpski despot odlučio da se sveti pa je poslao svoga vojskovođu Altomana sa 12.000 što Turaka, što hrišćana, da ne samo silom nego i lukavstvom zatruju moju zemlju i mene lično uhvate. To mu nije uspjelo … pa je ostavio na bojištu mnogo mrtvih, a ostalo je bilo poraženo i razbijeno” (“Sazdanje Cetinja”, 1984, dokument br. 7). Riječ je o kaznenom pohodu u kome su postradala crnojevićka sela na zapadnim obodima Zetske ravnice – popaljeno je 570 kuća od ukupno 590. Usred tog orgijanja srpsko-turske vojske stvari su dobile potpuno neočekivani rasplet, jer je Stefanica u jednom momentu uspio da do nogu potuče Altomanovu vojsku. Silu od 12.000 ljudi. Ne znamo kako je to izveo, niti gdje se to dogodilo. Vladimir Ćorović piše da je to bilo “negdje na prilazima Donjoj Zeti”. Ivan Božić kaže da je Stefanica „tada uz pomoć trupa koje je dobio iz Kotora, razbio Altomanove snage tek na prilazima Donjoj Zeti, nanio im velike gubitke i natjerao u bjekstvo, ali je ostao bez tvrđave Žabljaka, između donjeg toka Morače i Malog (Gornjeg) blata. Tu se učvrstila despotova posada. Uz popaljena sela ostala mu je samo tvrđava Soko, u predjelu između Cetinja i Podgorice“ („Istorija Crne Gore 2, 1970, 227). Jireček je pretpostavio da je Stefanici tada mogao ostati i „Obod, koji se još ne javlja pod svojim kasnijim imenom Rijeka Crnojevića, Riječki grad“ (isto). Gospodar Gornje Zete je u početku kaznenog Altomanovog pohoda najvjerovatnije boravio u brdskom zaleđu, na bezbjednoj udaljenosti od ravnice. Altomanov poraz “na prilazima Donjoj Zeti” je vrlo zagonetan događaj. Šta bi to uopšte trebalo da znači? Gdje se to moglo zbiti, a da se pritom Stefanica sa svojom malobrojnom vojskom ne izloži sugurnoj propasti? Ovo je tipična situacija u kojoj istoričari mehanički preuzimaju nejasne formulacije. Jedan pokušaj preciziranja nalazimo u “Istorijskom leksikonu Crne Gore” gdje se kaže da su se “sredinom 1452. odredi Stefana Crnojevića i despotova vojska sukobili blizu Skadarskog jezera” (“Vijesti”, Podgorica, 2006, 485). Gdje god da se to desilo, za Stefanicu je tada morao važiti isti nepisani “strateški zakon” koji je u svim vremenima važio za sve gospodare crnogorskog brdskog zaleđa sa njihovim malobrojnim vojskama. Taj „zakon“ je Rade Turov Plamenac sažeo na vrlo jasan način riječima da “crnogorske vođe nijesu imale mjesta u ravnici” jer su tamo uvijek bili suočeni sa višestruko brojnijim snagama i konjicom (Memoari, CID, Podgorica, 1997). Jedina šansa crnogorskih stratega bila je u iznenadnim udarima na pogodnim krševitim mjestima, gdje je napadačka vojska zbog prirode terena morala biti razvučena. Sve ukazuje da su se stvari upravo tako razvijale i početkom ljeta 1452. godine. I stoga će najprije biti da je Stefanica porazio Altomana negdje na zapadnim rubovima Zetske ravnice – možda negdje oko Divan-grada (u blizini sela Grbavaca), koji se nalazi na potezu na kojem se dešavalo pustošenje Stefaničinih sela.

Novi pohod

Altomanova propast je još više uvećala srdžbu Đurađa Brankovića. Zbog toga je srpski despot par mjeseci kasnije poslao novu vojsku. U septembru 1452. u Zetsku ravnicu je sa novim snagama stigao despotov šurak Toma Kantakuzin. Stefanica Crnojević pominje u pismu iz 1460. da je despot bio “razjaren” zbog Altomanovog poraza, pa je zbog toga “poslao šuraka Tomu, koji je zastupao njega lično”. Toma je u tom momentu bio ovjenčan ratnom slavom jer je četiri godine ranije u Bosni odnio pobjedu nad bosanskim kraljem Tomašem. Stefanica navodi da je Toma Kantakuzin predvodio vojsku od 25.000 ljudi. Istoričar Ivan Božić sumnja u tu brojku. Ali, i polovina od toga je mnogo. Bitka se odigrala 14. septembra, a epilog je bio isti kao i u prvom Altomanovom pohodu. Stefanica je 1460. pisao duždu: “Turaka i hrišćana … otjerasmo u najgorem stanju, razbismo i porazismo kao i gore pomenutoga Altomana. Čak bi i rečenoga Tomu živa uhvatili da nije uspio da se prebaci preko rijeke Morače. Tako ja osvojih sve do rečene rijeke” (“Sazdanje Cetinja”, 1984, dokument br. 7). Ovo je bio prelomni trenutak, u kojem je Stefanica osvojio cijeli prostor na desnoj obali Morače. Trijumf nad Tomom Kantakuzinom je doveo do bitne promjene odnosa snaga. Stefanica kaže da su mu tada “dobrovoljno” prišli Zećani, odnosno, četiri “katuna i plemena” koji su do tada bili pod despotovom vlašću - Malonšići, Lužani, Bjelopavlići i Pješivci.

Posljednji despotov pokušaj

Tu, međutim, nije bio kraj despotovim pokušajima. Đurađ Branković se nije mirio sa porazima, pa je ubrzo uslijedio novi udar. U literaturi postoji dilema da li se taj treći pohod dogodio 1452. ili 1453. Ivan Božić smatra da je to bilo najvjerovatnije početkom jeseni 1453. godine. Tada je na Stefanicu krenula despotova vojska pod vođstvom vojvode Miloša Biomuževića, zapovjednika Meduna. Stefanica u pismu duždu iz 1460. kaže kako je poraz Tome Kantakuzina “još jednom razbijesnio rečenoga gospodina despota … pa je naredio vojvodi Milošu, zapovjedniku Meduna, i poslao mu mnoštvo ljudi sa različitim naređenjima, da se osveti za učinjene nepravde i da pokuša povratiti izgubljenu zemlju... Ovaj je velikom snagom i lukavstvom pošao na mene, no … ja mu pođoh u susret i izvojevah pobjedu tako da se on stuštio u bijeg kroz onu gužvu i stradanje svoje vojske da sačuva goli život, kroz kamenjar prema tvrđavi Medun da se unutra dobro zaključa. Cijeli kraj, to jest ostatak Zete i Morače ja zauzeh...” (“Sazdanje Cetinja”, 1984, dokument br. 7).

Žabljak

Ovo je trenutak u kojem je Stefanica prešao rijeku Moraču, zaposjeo Podgoricu i Zetsku ravnicu. Sve osim Meduna i Žabljaka. Jer, Medun je i dalje držao Miloš Biomužević, a u drugoj se u novembru 1453. još nalazila posada despota Đurđa Brankovića. Stefanica je tada predlagao Mlecima “da krene u napad na Žabljak, koji su držali despotovi ljudi“. Smatrao je da bi se zbog visokog vodostaja tvrđava mogla lako zauzeti, pogotovo ako mu svi mletački gradovi pošalju u pomoć ratnike i seljake iz okoline, a isto tako i dvije bombarde za opsadu grada („Istorija Crne Gore 2“, 1970, 229). Mletački senat se nije saglasio sa tim predlogom, sugerišući mu da bude oprezan. Uprkos tome, Stefanica je ubrzo zauzeo Žabljak, čime je započeo period crnojevićkog stolovanja u tom gradu na jugozapadu zetske ravnice, koji je trajao do 1478. kada su ga Turci tokom druge opsade Skadra preoteli Ivanu Crnojeviću.

Zaboravljeni crnogorski strateg

Tri pobjede Stefanice Crnojevića nad višestruko brojnijim vojskama srpskog despota Đurđa Brankovića, tokom 1452. i 1453. pokreću mnoštvo pitanja. Kako je gospodar Gornje Zete uopšte opstao pred tolikom silom? Stefanica je uspio da potuče višestruko brojnije despotove vojske? I to upravo u momentu kada se nad Evropom nadvijala sjena otomanskog pohoda na Carigrad. Prve dvije bitke (početkom ljeta i u septembru 1452.) dogodile su se neposredno pred veliku tursku opsadu vizantijske prijestonice, dok je treća uslijedila nakon njenog pada u maju 1453. godine. Pritom treba pomenuti da su u opsadi Carigrada učestvovali i srpski konjanici, kao i rudari iz Novog Brda koje je Đurađ Branković poslao sultanu, budući da je bio njegov vazal. Dakle, treći despotov pohod na Stefanicu zbio se u kasnu jesen 1453. kada je apokaliptična vijest o padu Carigrada već obišla Evropu i zaledila srca hrišćanskog svijeta. O poraznom psihološkom učinku tog događaja svjedoče događaji koji su uslijedili. Osmanski vojni zapovjednici su u potpunosti bili svjesni nastale situacije, pa su već naredne (1454) godine izveli siloviti udar. Njihove snage su prodrle poput klina duboko na zapad Balkana, sve do Hercegovine, prekidajući kopnenu vezu između Zete i srpske despotovine. Dakle, istorijski je kuriozitet da Stefanica tokom 1452-1453. ne samo što nije nestao sa istorijske scene već je uspio da ovlada najvećim dijelom Zetske ravnice i učvrsti svoju državu. Riječ je o najblistavijim momentima crnogorske istorije, koji su potpuno izbrisani iz istorijskog pamćenja. Ne treba biti naročito umno obdaren, pa shvatiti da se radi o jednom od najvećih zetskih (crnogorskih) stratega, čija je veličina potpuno gurnuta u sjenu. Stefanica Crnojević je bio vojskovođa u rangu jednog Stefana Vojislava.

Izvori

• Istorija Crne Gore, Knjiga druga, Titograd, 1970.
• Istorijski leksikon Crne Gore, Daily Press, Podgorica, 2006.
• Sazdanje Cetinja, zbornik dokumenata, 1984

Vanjske poveznice

• Zaboravljena priča o tri Stefaničine velike pobjede