Wb/pag/Vida

From Wikimedia Incubator
< Wb‎ | pag
Wb > pag > Vida

Vida nen Maria Magsano

Say baley na Lingayen napnek na liga tan sayaksak nen kuay agew ya onbalatabat ed sakey ya kabuasan ed bolay Enero, visperas na fiestay baley. Sayan agew ed poloy Filipinas, onung na abangonan ya kagagawa a nanlapud saray inmonan ateng tayo, nayarian tin ipangta so kaabigan tin manangkaili, balet ta ugalin ipasen day arum ya pasirayew labat ed kaparan too ya aliwan peteg ya tanday kabaleg na linawa tan puson mamarawes ed siopa Kaman ya nibalon mifiesta. No say sakey ya ag kadalaan et panduaruaan toyan ugali, paakar yod sakey a fiesta y baley may barrio t apian nanengneng tan naimatonan to so panangkaili rad sikato ya no nayari ngalngali ra seksekey bitoka ya angad kolokolong to. Arum ed saray bibirbiren ya atagey ya aral ya kaagian tayo ipapasen day a sayan ujgali tin nailuaman so sakey ed saray sengeg na kapobrean tan irap ed sayan bansa. Napatua may andi yan kuan a, anganko napalabas ni nilasus ya taon insane naekal yad awaray awir tin kagagawa ed saray inmonan lapuan tiran at-ateng.

Diad Libsong, uman asinger ed baley na Lingayen diad utel na kompog day caniogan ya anggapoy paga ran natumba ed anggan anton biskeg na dagem, walan a katalindeg ed silong na bolobolong ya mapanaspas no onsibok so dagem na amiyan ya manlapud dayat na Lingayen so sakey ya abong a baleg, abeba, maalindaway, malinis tan nengneng toy nanpanaon la ed kabayag, tan sikatoy pinagkaariray amin ya abong ed saman ya simpok. Walan manaayam ed mapayapan loob to so sakey a marikit ya limgas to ag makabuek ya singa sakey ya bilay ed saray estorias ya nababasa, no ag diad kasimpitay makaroyroyon kaabigan to. Diad antikey ya salita, saray kakaaro to, Vida so pantatawag dad sikato, ngaran ya pinili laki tod ina ya say talos to so sikato naani “bilay” na pulin sengueg to.

Sat dalem tonian abong so kapegleyay walan arlong to. Walay pigaran yorongan ton narra ya singa ra balon naynay ed kapoponosanan dan inagew-agew na lupot ya binasaay petroleo, walay sakey ya baleg a nengnengay horas ya akapeket ed dingding tan diad leksab to so sakey ya piano a nanlapud Alemania. Sikatoyan piano ya andi inkera tan diad dilin abay to so angeselan na ina nen Vida ed panganko toy imparongtal ya aro na sakey a walay betang a sondalo nen Revolucion. Saksakey ya anak nen Capitan Don Lorenzo Solis tan Capitana Dona Josefa Sangalang, saray laki tan bai na bilay na sayan tongtong. Sikatoya so antikey ya awaran tonian abong ya nianakan nen Vida.

Ompawil iti natan lamet ed samay fiestay baley. Marakep tan masaya ya tua so impamalabas da, saray sankaili amawil irad kabalbaleyan day a napno ray ambabangil ya natongtong da. Walay sakey ed saraya balet so ag ni pinmawil tan agto labay no nayari so miolup ed saray kakaaro to ed anggan iner ya laen da. Ugaw-ugawen met nin balon-laki, noble tan mabinta so indengan to, ankabli ray ugagep tod bilay tan say sankatagian ya pilalek to so say pakasabi tod maliket tan mareen ya panamaley. Sakey a enginiero tan nianak ed baley na Alaminos, “ciudad ed dapit sagur na Lugar Pangasinan ya kuanen Presidente Quezon nen aminsan ya nakar to yan pasen.

Say agew ya pikasakey tod si Vida so namasingger la, tan diad saya, mapanaynay ya onsabid kalakal tan linawa to so kaganoan to la komon nian kanunotan ta pian wala lan makatempey na saray erermen tan gonigoy kabokoran. Sayagew, singa panaon so aliling dad sikato. Sinambaan to so pamaliket tan pi-ando lawas na panangaro to ed si Vida.

Samay reloj ed dingding n alas cinco ed ngarem nen natalineng nen Vida so tanol na sapatos ya ombabalitang ed takayan tan sinmalat so toktok ed kapot na wangalan. Ang gapoy onkitakitaw diad pigaran segundos. Kabekta nangel ya sinmoblay so ngayengey napakaskasin voces ya itatareren toy tambayo, “Maria Clara.” Say toktok so tinmobat, tan nankalkalna ya inlokas nen Vida so puerta. Siopa kasi so wadman? Akin kasi et puso toy atalagnaw tan paruk toy ngalngalin pekdaken toy pagew to! Akin kasi ray aping to et binmalanga tan saray amta to so malikeliket, saray bibil toy napnoy agnibalikas ya pakelaw tan gayaga? Siopay ag manisia ya say mangaro tan inaro et sikatoy sankabalgan ya liket diad bilay. Bukot na ambagel anganko so onsungpa pa lagi ed sayan pananisia.

Inderew toy lima to nen Vida ed si Mario ya tanday liket tod inpakapannengneng da. Sininkat tan minesmes nen sakey ed sanduan limato, insan to inkalkalnan inasingger ed bibil tora t apian niter to may quan day a pinagkatanday panangaron ipaparok na puso. Ag iran dua akasel ya tampol; say puso ran napnoy liket tan anggapoy lugar na anton salita. Say mata ra balet so nanabet; tan diad inpakapanabet da, say puso ray nantalusan tan akapansalita ed salitan bukor na saray duaran manaarowan so makaamta. Nankalkalna ran amaarap ed abay ton may piano tan say karakpay panaon so sikaran bokbukor so akankien ed sman ya igsa.

“Amtak ya onsabi ka,” kuanen Vida ya inmona, “kanian inparaan kon inian yank awes ya inter mod siak nen kaonoran ya inkianak ko. Labay moy inkagawa to?”

“Labay ko? Masoluk nen say isip mo, marakerakep tan inangaangay mo, singak nengnengnengen so itchoray talintaom no nasabilay agew ya itoon kod olom so balanget na amputi ran bulaklak ya tanday panlaktip na puso tan kamarerua tan dua t apian saksakey so iparok tan ilinawa ra,” kuanen Mario ya napnoy voces toy tamuy tan kaulimikan, say lupa toy alimbos na liket tan gayagay onpepelnak ya balon bilay, “Anto balet kasi so liknaan mo? Labay ko mett ya kabaten.” Tinmonda ed pansasalita to tan aalagden toy Vida ya onebat, tan nen anggapoy naalagar ton ebat tinampol ton intobat so pansasalita to. “Mapanaynay kon omamengen so panbilay ta naanin dua, tan ay, Vida, ngalngalin agko la nisongdo so pannununot ko. Liliknaen ko ya manbilayak ya andi angga ya mangaro ed sika, sikay inter na Dios ya bilay na bilay ko, panlingkoran ko, amamayoen ko tan kawaloen kod angaay nayarian ko.”

Inalis tod arap na mata to ya agano nen leleg ton manaalagar na ebat nen Vida, balet nen pawilen ton lingisen. Nikelawan nen walan anengneng to ta samay mabilay a talintao ya maligliga, bigla nagmaliw ya singa “Madre Dolorosa” ya mata toy asebseban ya tampol na layap ya mandarlang ya gayagad kamareua to. Sininkat to ray lima nen Vida, binenbenan to ran mapeget ed dalem na lima ton dili tan kekerewen ton pikakasi ya sikato komoy perdonaen to no kasalanan to kasi may inpambaga toy petepeteg ya liliknaen to.

“Ah, Vida, Vida ya bilay an bilay ko,” inkuan ton nanbalikas lamet, “antoy ginawak ya akasengeg na ontan lan pannangis mo? Oniarin sikatotay bales na abayag lan ogagep ko ya sikay kien kon bokbokor tan mablin kapisag na laman tan kamareruak?”

Lalon pinmalaloy pansibsibek nen Vida, tan lapud ag to ra naokpos so lima to ran nipangaw ed saray lima nen inaro ton Mario, agto naponasay lua to ran aamesen day sanduan aping to. Nen agla makanonoy liknaan ton nalalames na mapalalon gonigoy loob to, alopbob ed dilin panytodyodrongan to, say mata to ray kinmopit, pagew toy manbanlayon ya singa binel day daloyon ed makibual ya dayat.

Inmalagey si Mario tan say sanduan taklay toy inlakap tod duan takeb nen Vida, pinonasan to ray lua to, tan sinarel to ya anggad inkaimasmasan to, tan inpakalikna to ya s ay oloto et walan inmobong ya singa manok ed paggew nen inaroto. Inangoban ta ray gamet nen Vida ya sinansakey, balet agto nanpakpelan ya sinali a inangobad bibil tora ta anggaman amtato ya say angob ya inalad limot et makapalikliket met no mamnisan, balet ta diad sakey a makalakal tan mabintan bii anggapoy kana to no ag sakey lambengat ya gawan makabos tan mauges ya inanamotan. Bang say ginawato laingen so say maoyamon pangokoyong to dia ed mangasamit iran balikas, tan pikakasi ya sikato la komoy onsalita.

Linmimatay Vida tan tampol ya inmikban ed samay duaran taklay ya aliling day mangiaagel ed kaatapan to. Sinakoban toy lupa to na sanduan limato tan nannunnunot ya agano. Pinaulianan nen Mario, tan banbantayan to lambengat ya andi mogmon inbaga to ya anggad impanbalikas nen Vida na pigaran apoltot ya salita ed pangekerew toy pangitepel nen Mario ed sikato ed walan apatnag toran kakapoyan to. Kayari ton nansalita, iniorong to, inosdong toray matato, tan alay pakaskasi tan makatenieg na liknaan ya awawey to.

Nen kapanemet toy panolito ton naplag ed tabla, si Mario pinmawil ed yorongan to tan tinepettan toy onia, “Vida, por Dios, antoy sinmabid sika ya akin et siak so inpanimaton mo nian gonigon ya agko natalusan, tan siak so inpagmaliw ton sankaermenan ya too natan? Ipangasim komon ya isalaysay ed siak no wala bilang so akasengeg ya mamilit ed sika ed pagbabawim na sipasipan morad siak. Ag oniarin isiblet mod siak yan kasangpotan ya kerew ko.”

Agton siansia ni makasel nen Vida tan ngalngalni agto inengneng iray mata to ed si Mario ya inaro to. Siopay makapangibaga ya diad maligligaan inpakapannengneng da, impakagamgam day pirawat dan makapantuyaw tan diad liket dan agnasabsabaan ed magano lan pakarapat day gegemtan dan magmaliw ya saksakey ira ed puso tan kamarerua, et onmay asabiran kipapasen? Agay lan tuay inkalamang na panaon! Tan makapasigsinagem ya karuksaan to no maminsan! Bulaklak na gayaga, no sikay nitaktakatak ed pasen ya dalanen, itan met lan ontombok ya ontobo so sabit na ermen ya manorok na kasalian ni no kuan mi lan ompawil. Balet kaaron bomabasa, agmo lilingwanan net balet ta diad kayari siplog na baleg ya dagen, ontombok so mareereen ya panaon, tan diad beneg na makapal ya lurem wadmay managaag ya agew.

Ngalngalin agla nisongdo nen Mario so onman ya kipapasen dan dua. Sinmabid sikato so panayakop ton lakapen iman ya magapil tan napnoy ermen ya talintao, tan yangob tod lupan names na lua tan maimpis iran bibil to, balet ta tampol met ya anonotan to ya sarayan gawa marapit malaverden kabibilaay; tan diad awaray peteg ya ugali Filipino, agmakana tan sungpan tuloy ed ugali mabintan awey tan pitotoo. Diad karaklan, say angoban ya nagawad saray duaran maarowan ya agni kinasal so sakey ay binayes ya ugali lambengat ed saray bansa ed biek taew.

Si Mario tipoy lakin mareen, malabid kagagawan abangonay daiset, aliwan maagap ya linawa ya singa saray arum ya lalaki. Ag maliket ed saray kagagalaw tan kakikiwi ray bibiid arum ya nacion, mapeget so panangaro to ed abangonan iran ugali dilin kabansaan to. Diad bii labay to lawas so yanon panangawes, pitotoo, kagagallaw tan kakaawey, kagula to ray konkonwaarin [KULANG PA ITO]

Singa atenieg iray likknaan nen Mario, balet ta lapud pilit ton makapikabat na satan a toon inaro nen Vida, indeen ton tampol tan ag inmesel.

“Amin pigapiga ya ginapoan kon ibagad sika so apalabas lan inpanbilay ko, balet ta baaten moak met lan baaten, tan inkuan mo ya say apalabas so apalabas la tan anggapoy biang dad natan tan arapen ya bilay, ta aliling day ikonfesar ed sika so agawadsiak antes ya idago moak ed altar ya kapisag na pusom tan kamareruam ya anggad angga.”

Lapud say isip nen Mario so anggapo ni akaonan angiteran toy puso to no agto book, singa sinmabi duarua to. Singa to nengnengnengen natan ya si inaro to so walalan akaimeng nen saman ed taklay na sakey a laki, tan sa may bibil ya agto atrivien ya diwiten so inangoban lan aminpigapiga na bibil na sakey a manangaro. Say mansasbon pirawat ed sikato ya tekmelan to komon itan ya laki, saray lima to inelet to ran inpanmesmesan. Kabekta apapa toy petang na liknaan ton dili tan inkuan ton nantepet ed Vida, “Siopa tan ya laki so inarom nen saman? Ipangasim pan isalaysay ed siak ya amin so nipaakar ed sikato.”

“Anak na toon kabkabosol nen amak. A kapanabet kami ya amin pinsan ed sakey a baile tan sikato met lamay kasangpotan. No panoy inpakapanarowan min tamtampol so anggapoy mikabat ni say siak ya dili. Naplag so onman lan inpangaro tod siak ed samay pasen ya akanengnengean tod siak tan ontan komet. Nanlapud saman ya impakapanabet tan impa-kapannengnengan mi bokor na maamoamot ya sulatan mi so pakapankakabatan mi ya anggad impakasingkat nen amak na sakey a sulat ko ed sakey ya agew tan sikato met lamay impangiakar ton tampol ed siak ed sakey a colegio ray bibii ed Ibali tan niarawiak ed amin yua kabkabat ko. Nen si Pepe, sikatoyay ngaran to, akabatan toy asungpalan ko, nila ton agto nanangananganan si amak tan pasooten ton mapilit ya amtaen ed sikato so akasengeg. Apatey lawari nen amak ed gaway petang na oolu to noag asambot a asinkat na sakey ya manaayam ed sikami may sablin isigbat to lawari ed sikato. Andi talaw tan takut, agto inmalis ed arap nen amak ya anggad agto ya nibalikas iran salita, ‘Masiken ka la natan balet agmo niburi ya enn wala ka met ed kaugawan ya singa say siak, apalabas mo met yan liknaan ya singa say liknaan ko met natan. No kabosol moy amak nen saman tan natan, akin et lanoren mon manliknay irap so anak mo tan anak ton man ya kabosol mo? Lakiak tan say mundo maawang lawas ya panakarakaran ko ya pangitaligaygay irap tan sakit na sugat ya intilak mod pusok. Isambak ya say anak mo anggapoy pandeen na kalakal to ya anggad makaromog na lakin mangawit ed sikatod altar tan kienen ton kapisag na puso, laman tan kamarerua to.’ Ag akasel si amak tan ag akagalaw ya abayag a singa pinekpek na ambelat ya kiew. Nila toak ya tampol nen amak ed kawalaan ko tan siak so binilin ton maong tan tinempey toy agolon liknaan tan kalakal ko. Insipan ton iter ed siak ya ami labay tan nakaokulan ko dapot ilingwan koy Pepe. Impasambaan to met ed siak ya anggan sikami ya duan bokor nen Pepe so natilak ya manaltalindeg ed mundo, so agkon balut onaboloy ya miasawad sikato. Ugawak nin tultuloy ta mikalkalabinlimak, tan lapud niiluamak ed kabibilay ya walad inumay tan pankanawnawa, mainumay towak ya apaonor ed sayan kerew to. Nanlapud saman singa agko amtay petepeteg ya kareenan ya anggaman inatey si Pepe ed estrangero nen apalabas so pigaray taon, ya anggad agko pakapangibagad sikan amin nian aparalan kod bilay, ta inememan koyad dalem na pusok ya maomaong ya anggaman sika lay inarok.”

“Akin ey, Vida?” kuay Mario’n nantepet.

“Lapud diad pikakabat kon peteg ed kabaleg na panangarom ed siak, singak likliknaen ya agak onnepeg ed satan ya arom ta lapud asalik so angaro lan aminsan nen agak ni akasabid wangalay pusom.” Sinaltan toy daiset so yorung to, inkuan to lamet ya nanolit, “Mario, iter kod sikan dildili so pankanawnawa ya gawaen mo so labay mon kasungpalan ko natan ta nibagak lad sika so maamoamot ya secretok ya inatol kon masimoon ed pagew ko ya pigapigay taon. No walad nunot mo so pangikaindan mod siak tan pangisalat mo lad siak ed arum ya bin onnepeg ya maong ed sika nen say siak, walad sika tan ya pankanawnawa tan ekalen mo lay nilawan mon linawa ya siak wari apilim ya katangbayan mod bilay aya. Say arom ya niter tan nitilak mo lad siak ya napnoy katooran, lingkor tan katuaan so sikato lay pinagka ligliwak ed kabokoran no naandi kalan ligliwak ed bilay ko.”

Si Mario tampol ya alimbos na liknaan ya agto nabenbenan. Alingwana to lay dilin inkasikato tan say dilin kasimpitay awey tan pitotoo to, inmalagey tan pinonggos toy Vida na dili rran taklay to, inangoban tod bibil ya ago to la nananganganan tan sikato met so onaonan inpakagawato, tan inolitolit ton inbagad sikato so saray priawat ton abayag lan panaon ya ipaamta ed sikato.

“Vida, inaro takad amiamin day bii diad mundo ya anggan antoy Agawam o agawad sika. Sikay kien ko ya arowen, amamayoween, panlingkoran tan kayamanan ko natan, naani tan andi angga.” Kuan nen Mario.

Nen asabin apalabas so taloran samba, Vida tan si Mario nankasal irad simbaan ya walaran akaimatoy kakaaro kakanayon tan kagkabat na familia ran dua. Samay abong ya nianakan nen Vida nagmaliwan toy nanaabetan day amin ya bibirbiren ya buleg na Lingayen tan Alaminos tan kangaranan dan ami insulat ed Society page na Tribune.

Kayari bansal, samay “confesion” nen Vida so aminpinsan ya alingwanan dan dua, tan say walad nunod a lambengat so say inpakagamor day pirawrawat dan nasabi ya andi arum no agsa lanti panbilay dad kareenan tan gayaga.