Wp/yua/U peten lu'umil Maaya'ab

U petenlu'umil Maaya'ab.

U petenlu'umil Maaya'abe' junp'éel lu'um yaan tu noojollak'in u Nojméek'tanlu'umil México, yaan xan ti' u noj lu'umil América, yaan kex 145 000 km². Le ka'aj ja'ajatsa'ab le lu'um tumeen sak wíiniko'obo' p'áat bey óoxp'éel noj méek'tanlu'um ku k'aaba'tiko'ob Campeche, Quintana Roo yéetel Yucatán, je'el bix k'aj-óolta'anil tak bejla'e'. Ku ya'ala'al ti' peten, tumeen chen junxóot' lu'um bak'pachta'an óoxtséel tumeen k'áak'náab, chen tsáayal yéetel nojlu'um tu tséel noojol. Tu laak'ine' yéetel xamane' ti' yaan Golfo de México, tu chiik'ine' ti' yaan mar Caribe. Lela' chen junxóot' ti' tuláakal le noj lu'um tu'ux tu meyajtaj u ch'i'ibal Maaya kaajo'.

Oli' tuláakal le petena' chen jump'éel nojoch cháaltun jololjol wáa cháachab u jobnel, ba'ax beetik seten yaan áaktuno'ob yéetel ts'ono'oto'obi', tu joobnele' ti' ku yáalkab u ya'abil ja', ba'ax beetik mina'an aka'an ja' wáa áalkab ja' yóok'kabil.

Tuláakal u úuchben kaajilo'ob u petenil Yucatáne', kulkiinsa'abo'ob tu'ux yaan ja' ti' ts'ono'ot, ch'e'en, áaktun, jaltun, chak'an, bots' wáa u jejeláasil kúuchilo'ob.

Kex ukp'éel km tu laak'in u noj chi' k'áak'náab kaajil Progresoe', ti' yaan jump'éel u kaajal aj kayono'obi', te'ela' ti' ku ya'ala'al lúub bin jump'éel u Chaamal Yum Cháako'ob walkil bin 65 millones ja'abo'oba', ba'ax tu beetaj jump'éel nojoch jool ts'a'ab u k'aaba' bey cráter de Chicxulub, yaan kex 180 km u kóochil, yéetele' ku ya'ala'ale', lúubike' jach bin tajan nojoch loob tu beetaj, ichile' ku ya'ala'ale', leti' bin beet u ch'éejel dinosaurios wey lu'umkabile'.

Tu xaaman u petenil Yucatáne', oli' jach tsek'ele', ichil ya'abach ja'abe' pa'ak' ya'abach kij , junkúul paak'áal sijnal wey ti' le petena', tu chúumuk siglo XIX tak u taal u náats'al u ja'abilo'ob 2000e', tu seten ayik'alkuunsaj jala'acho'ob yéetel máaxo'ob jo'olbesik u meyajta'al.