Wp/tly/Tolışi
| Tolışə zıvon | |
| Səheyə nom: | Tolışə zıvon |
| Keşvəron: | Ozarboyjon, İron |
| Məholon: | Lankon, Ostoro, Lik, Masalon, Varqədiz, Biləsıvo, Həmoşəru, Səlyon, Natəçolə, Saatlı, Sabirabad
Masal, Ostoro, Rezvanşəhr, Həştpər (Taleş), Nəmin, Şəft, Fumən, Some-e Səra, Rəşt, Rudbar, Biləsıvo (Bilesəvar), Parsabad, Xəlxal (Heroabad) |
| Rəsmi status: | Ironi zıvonon de ədəbiyoti Akademiyə |
| Sıxan kardəkəson həməyəvo aşmard: | 2.000.000-2.500.000 |
| Reytinq: | |
| Ğəziyə | |
| Kateqoriya: | Hind-Avropə Xeyzon |
Hind-Avropə Xeyzon
| |
| Nıvıştəy: | Latin, kiril, farsi |
| Zıvoni kilid | |
| QOST 7.75–97: | tal 650 |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | |
| ISO 639-3: | tly |
| |
| Diəkə: Zıvonon | |
Tolışə zıvon çı Hind-Avropə zıvonon xıyzoni dılədə bə ironzıvone. Tolışə zıvoni barədə ve alimon ıştə sıxanondə vote bəbe ki,həmə iqlə rayədən.Əhməd Kəsrəvi, B.V.Miller iyan co alimon Tolışə zıvoni çı ğədim azərion zıvon bey votedən ,çəyoən ıştə bı raysə həkəm mandən.
Tolışon ğədimə hərfon de çəvon Midiyə nomədə keşvəri nıvıştəyon de Şumeron hərfon zınə bedən. Mande ısətnə vaxtonədə Tolışon ıştə zıvoni de dınyo har qılə xalqon hərfi oko doy zındən. Pentono çəmə bəşmə edoştoə kiril iyan latıni hərfon bımi timsal be bəzıne. Əyən bıvotəmon ki,tolışi ısətnə İroni keşvərədə jiə tolışon ıştə nıvıştəyondə ərəbi-farsi hərfon oko dodən.
Pentono bəşmə ehdə doə hərfon dılədə A,E,Ə,İ,I,O,U hərfon sof saitin. Əmandəniə hərfon samitin,kali qılonən bənəy Y,H hərfon korə samiton reçədən. Tolışi zivonədə diftonqon, moə, çoə, poə, zoə, şuə, kuə, duə, buə, zuə, ruə, ğoə, huə, viə, biə, luə, diə, çiə, tiə, niə, iyan co sıxanon hestin ki, çanəndə bıvbotoş nıvışte bəbe.
Mande dıqlə(qitə) samit iqlə vırədə bıə sıxanin vote bəben ki,nin. Koy jəqo sıxanon hestınbuən çəvon veyni ərəbi zıvoniku peqətəyonin.Məs: sinn, iddo, Məkkə şəkkok ərəbon sıxane. Şəkkə, hıkkə, pıkkə, çəkkə ,ləkko tolışi sıxanonin. İjən votem pidəme ki, jıqo sıxanon qırd kamin.
Tolışə zıvoni qıləyən zanqinətiş bəvədəy ki,de I hərfi bino bə sıxanonış hestışe. Məs: Isət, ımruj, ıma, ısət, ıştə, ım iyan co sıxanon timsal nişo doy bəbey. Jıqo sıxanon I hərfi vırədə E hərfən oko doy bəbey. Tolışə zıvoni ədəbi zıvoni bərbod holədə bey votemonədə (şifahi) ıştə ıştənbəsətiş E hərfiş de I hərfiş əvəz karde ehtimolış heste.
Tolşi zıvonədə dıqlə dialekt iyan vote bəbe har di ıştə şivəş,ləhcəş hestışe. Hejo əçəy hocubətdəy ki,kali tolışon ıştə qəpjemonədə sırafə U vırədə namnozıkə Y hərfi oko dodən. İronzıvonon dılədə dıminə jıqo qılə hol ni. Im iqlə tolışə zıvonədə Ostoro kali di tolışon zıvonədə votə bedə.Kali alimonən ım hərfi Tolışə hərfon dılədəşon vindeşon pidəşone.
Çı kali tolışşunosa alimon ray jıqoy ki,tolışə hərfon dılədə namnızokə Y vırəş nişe. Mande be bəzne vəoməydə bənəy urusi zıvoni namkardə nışonə ( myak znak Ь) nomədə qılə nışonə bə miyon bekardə bıbu.
Əmənən peştıpurimon ki, qırd kamə vaxtədə dınyo alimon çı tolışə zıvoni havərisə bəştə cım bədon!
Tolışon zıvon de azəri zıvoni i nəslədəy, dəy nezə ğohome.(1) Tolışon jiedəbin. tosə səlcuqon ome, esətnə İroni xəremədə, Azərboyconi nısoədə.yəni Tolışıstonədə. Peşo Azərboyconədə jimonbıkə tolışon veyni assimilyasiyə bin, qəp jəydən esət azərboyconi zıvonədə- tırkə zıvonədə. Tolışıstonədə tolışon aşmard kam nişo doə bedə rəsmiyə siyahisəyonədə : 200.000 qeyri- rəsmi 300.000 nəfər. Əmmo əsıl rostiədə 2.000.000 nəfərisə veyin. (2)
Azərboyconi territoriyədə, ğərəzi tolışon, 23 etnikə xəlqon jimon kardedən: ironəzıvonə xəlqonədə- kurdon, taton... iberəqafqazə xəlqonədə: udi, avar, ləzqi... i. c. Tolışə zıvoni nezə ğohomonədə qıləyni Nəxçivon viloyəti Ordubadi rayonədə jimon bıkə kiliton bən Bı zıvonədə qəb jə əholi təmom assimilyasiyə bıə, ımrəjnə azərboyconi zıvonədə (bə tırki) qəp jəydən. Bınədə bə tolışi zıvoni ən nezbə zıvonon zaza iyan kurdonin. Tolışıstonədə, İroni xəremədə məskunbə tolışon hestışone çanqılə dialekton, şivon...(3)
1929-nə sorədə bo SSRİ tolışon nıvışteyo tərtibbey latınə əlifbo. 1938-nə soriku peqordinəbe bə krillə əlifbo, əmmo oko doə nıbe. Çumçıko Stalini repressiya siyosəti -vahidə milləti ğıbon şe çanədə xəlqon, çəvonədə qıləyni tolışə xəlq, tolışə zıvonbe. Bə siyahi sə nıbe, ğədəğənbe tolışi nomə qəteən. Ta 1989-nə sori siyahiqətemonədə de tolışə xəlqi fəolon hınə, mıborizə nəticədə tolışə xəlq sənibəton bə siyahi sə be, əvən kamişi.
Qrammatikə
Əvəzəkə Şəxsə əvəzəkəon: az/mı, tı/şımə: əv/əvi- əvon hestışone tolışi zıvonədə bəştəxos vırə. Məsələn erqətivə cumlonədə oko doə bedəni şəxsə prefikson:
- mı/mən/ ın kitob handə/ mı xorok hardə// Az ın kitob handəme/ Az xorok hardəme (4)
Kali prefikson( navsıxanon) hestin ki, soyə şəxsə əvəzəkonədə soxtedən xıvandə(soybəti) formon. : "če/çı / ča/çə" iyan "eš/ış / še/şı". Mırəkkəbə formon heste həmən tati zıvoni dialektonədə
Soyə formə
Şəxs Coyli Cəm
I az/əz, mən[5]
Ama/əmə
II tı/te[6]
Şımə/šema
III əv/ay Əvon/ayēn
Xıvandə(soybəti) formə
Şəxs Coyli Cəm
I Çı-mı/če-men, če-mi Çə-mə/ča-ma
II Iş-tı/eš-te Şı-mə/še-ma
III əçə-y/ çə-y:ča-y, ča Çə-von/ čai:mun
Felon
- Feisoxtə navsıxanon: Ə/O, Bİ/ İ/ E/Ə, Pe/Pİ
- Həşə şikilədon: ne, nə, ni
- Lazım iyan əmr formə prefiks: BE
- Halə kateqoriya soxtə əloməton: ə, bə, də...
Şəxsə şikilədon
Şəxs Coyli Cəm
I -em, -ema, -emē, -ima, -um, -m -am, -emun(a), -emun(ē), -imuna, -imun
II -i, -er(a), -eyē, -išaو -š -a, -erun(a), -eyunē, -iruna, -iyun
III -e, -eš(a), -eš(ē), -a, -ē, -u -en, -ešun(a), -ešun(ē), -ina, -un
Felon təsrifot
I şəxsədə əmrə felon bınə iyan təsrif (dute) (4)
Xəremi (Lavandavili) Miyonə (Taleshdulaei) Nıso (Khushabari) Tati[8](Kelori)
Məsdər dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Dəvardə zəmoni əsosə bınə dut dašt dēšt dut
Esətnə zəmoni əsosə bınə dut dērz dērz duj
əmrə formədə (II şəxs) be-dut be-dērz be-dērz be-duj
Deйstvitelьnıй zaloq
“Dute” feli məlum curədə təsrif
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Miyonə (Taleshdulaei) Nıso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəynə Esətnə zəmon dute-da-m ba-dašt-im dērz-em duj-em
„ Dəvardə zəmon dut-emē dašt-em dēšt-em bedut-em
„ Nəqli dəvardə zəmon dut-amē dašt-ama dēšt-ama dute-mē
„ təmomnıbə dəvardə zəmon dute-aymē adērz-ima dērz-ima duj-isēym
„ Dəvardə təmombə zəmon dut-am bē dašt-am-ba dēšt-am-ba dut-am-bē
„ Vəomə zəmon pima dut-ē pima dašt-ē pima dēšt-ē xâm dut-an
„ Esətnə dəvoməkə zəmon dute da-m kâr-im dašt-ē kâra dērz-em kerâ duj-em
„ Dəvardə dəvoməkə zəmon dut dab-im kârb-im dašt-ē kârb-im dēšt-ē kerâ duj-isēym
Lazımə formə Esətnə zəmon be-dut-em be-dērz-em be-dērz-em be-duj-em
„ Dəvardə zəmon dut-am-bu dašt-am-bâ dēšt-am-bu dut-am-bâ
F/ Ş hekayə formə Dəvardə zəmon dut-am ban ba-dērz-im be-dērz-im be-duj-im
Stradatelьnıй zaloq
Passiv
Formə Zəmon Xəremə
(Lavandavili) Miyonə (Taleshdulaei) Nıso (Khushabari) Tati (Kelori)
Məsdər - dut-ē dašt-ē dēšt-ē dut-an
Təsrifəynə Esətnə zəmoni hekayə duta bē dəm dašta babim dēšta bum duta bum
„ Dəvardə zəmoni hekayə duta bēm dašta bima dēšta bima bedujisim
„ Esətnə dəvoməkə zəmoni hekayə duta be-əm be dašta abima dēšta bistēm duta bisim
„ Dəvordə zəmoni hekayə duta beəm dašta baima dērzistaima dujisim
„ Diyəroə dəvardə zəmon duta beəm bē dērzista bim dērzista bim dujisa bim
„ Nastoящee dlitelьnoe duta bē dəm kâra dašta babima kšra dēšta bum kerâ duta bum
„ Dəvoməkə dəvardə zəmon duta bēdəbim kâra dašta abima kâra dēšta bistēymun kerâ duta bisim
Lazımə formə L/f hekayədə duta bebum dašta bebum dēšta bebum duta bebum
„ L/ f
şərtədə duta beabum dašta babâm dēšta babâm dujisa biya-bâm
Halə əloməton iyan navsıxanon
Kali alimon tolışə zıvonədə 2 (vasitəynə- bevasitəynə), kalion 6 ( nominətiv, soybəti, səmtəti, təsirəti məkonəti, beşəti), kalion 4 ( nominətiv, qenetiv, akkuzativ, erqativ) halbe fikədən.
Halon əloməton iyan navsıxanon se zıvoni mıqoyisədə
Halon Əloməton Nımunəyon Farsi
Urusi
Nominativ
- sepa ve davaxa./ dərve Sag xeyli hâfhâf kard.
sobaka mnoqo laяla.
Akkuzativ
-i gerd-i âda ba men/
/həmə-i bıdə bə mı. Hame râ bede be man.
Daй ix vsex mne!
„ -e Âv(ov)-e-m barda Âb râ bordam.
Я zaberu vodu.
Ablativ
-kâ, -ku (from) ba-i-kâ-r če bapi// Tı çəyku çi pidə Az u ce mixâhi?
Çto tı ot neqo xoçeşь?
„ -ka, -anda -ədə (in) âstâra-ka tâleši gaf bažēn//
ostorədə bə tolışi qəp jəydən Dar Âstârâ Tâleši gap mizanand.
V Astare qovorяt po-talışski.
„ De//-na (with) âtaši-na mezâ maka//de otəşi hənək məkə Bâ âtaš bâzi makon.
Ne iqraй s oqnem!
„ -râ, -ru –ro (for) me-râ kâr baka te-râ yâd bigē//bomıro ko bıkə,Bə Xıdo dıvo bıkə Barâye man kâr bekon Barâye xodat yâd begir.
Porabotaй za menя -pouçisь za sebя.
„ -no//-o//-ko//-ken (of) ha-ken hēsta// ča (čečiya)ıştıno//ıştıko çiç mandedə Az ân, ce bejâ mânde? (Hamân ke hast, cist?)
Çto iz toqo ostaetsя?
„ Bə-//ba- (to) ba em denyâ del mabēnd// Bə ın dınyo peşt dəmavast Be in donyâ del maband.
Ne prinimaйte slov blizko k serdцu!
Эrqativ
-i a palang-i do lorzon-i// ə pələnq-i do lorzonişe (Aorist)
Ân palang deraxt râ larzând.
Tot leopard trяs derevo.
Əlifbo
| # | Hərf | Hərfi nom (tolışi) | Hərfi tələffüz (tolışi) | # | Hərf | Hərfi nom (tolışi) | Hərfi tələffüz (tolışi) | # | Hərf | Hərfi nom (tolışi) | Hərfi tələffüz (tolışi) |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 | 11 | 21 | |||||||||
| 2 | 12 | 22 | |||||||||
| 3 | 13 | 23 | |||||||||
| 4 | 14 | 24 | |||||||||
| 5 | 15 | 25 | |||||||||
| 6 | 16 | 26 | |||||||||
| 7 | 17 | 27 | |||||||||
| 8 | 18 | 28 | |||||||||
| 9 | 19 | 29 | |||||||||
| 10 | 20 |
imrujnə Tolışə latinə əlifbo İronədə
Aa Bv Ss Çç Dd Ee Əə Ff
Gg Hh İi Iı Jj Kk Ll Mm
Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt
Uu Vv Xx Yy Zz
Imrúžna tolışə latinə əlifbo azərbaycanədə(10)
Aa Bb Cc Çç Dd Ee Əə Ff
Ğğ Hh Iı İi Jj Kk Ll Mm
Nn Oo Pp Qq Rr Ss Şş Tt
Uu Vv Xx Yy Zz
Oxonə soronədə bə çəş çidə tolışə zıvoni rostbemon, ımən de tolışon milliədərkemoni əloqəyne. Tolışon kompakt jimon kardə vıronədə surət peqətedə bə tolışi qəp jəyemon. Tolışi hınəsənət, kultura, ədəbiyot, zıvonzınəti roədə otırnon,tədğiğaton bardə bedə: qəzeton, kitobon çap bedə... bəştənə radio, televiziya soxtemoni i.c. həxə tələbon bə miyon noə bedə...
İstinod bıə ədəbiyot
1. ↑ Osnovı iranskoqo яzıkoznaniя: drevneiranskie яzıki. — M.: Nauka, 1979. — S. 49.
2. ↑ Ethnologue report for language code: tly
3. ↑ A COMPARATIVE DIALECTAL DESCRIPTION OF IRANIAN TALESHI A thesis submitted to the University of Manchester for the degree of PhD in the Faculty of Humanities. 2011 DANIEL PAUL SCHOOL OF LANGUAGES, LINGUISTICS AND CULTURES
4. ↑ 1 2 Abdoli, A. 1380 AP / 2001 AD. Farhange Tatbiqiye Tâleši-Tâti-Âzari (Comparative dictionary of Talyshi-Tati-Azari), p 31-35, Publication:Tehran, "šerkate Sahâmiye Entešâr" (pers.).
5. ↑ v dannom sluçae e v latiniцe çitaetsя neskolьko sxoje s russkim qlasnım "ı"
6. ↑ tut takje nado zametitь, çto e v talışskoй latiniцe çitaetsя neskolьko sxoje s russkim qlasnım "ı" i slovo te zvuçit "tı"
7. ↑ Masali, K. 1386 AP / 2007 AD. Sâxte fe'l dar zabâne Tâleši (Guyeše Mâsâl) (Conjugations in Talyshi language (Masali dialect)). [1] (pers.)
8. ↑ imeetsя vvidu dialekt ne blizkorodstvennıй k tatskomu яzıku Azerbaйdjana-a blije k kurdskomu i talışskomu
9. ↑ Talışsko-russkiй slovarь/Tolışə-ürüsə lüğət", M., 1976
10. ↑ tut
Sitoton, səvonon
V İnkubatore Vikimedia estь probnıй razdel Vikipedii na talışskom яzıke
V Vikislovare spisok slov talışskoqo яzıka soderjitsя v kateqorii «Talışskiй яzık»
• Qrammatika talışskoqo яzıka
• Tolışpress.kom: informaцiя iz Talışa
• NPO Talışskiй Filoloqiçeskiй İnstitut
• professor B. V. Miller. Talışskiй яzık i яzıki azeri
• A.Mamedov, k.f.n. Talışi kak nositeli drevneqo яzıka Azerbaйdjana
• N. A. Mamedov, Talışsko-russko-azerbaйdjanskiй slovarь, İn-t яzıkoznaniя NAN Azerbaйdjana, Baku-2006
• John Clifton, Calvin Tiessen, Gabriela Deckinga, Laura Lucht. Sociolinguistic Situation of the Talysh in Azerbaijan. SIL International, 2005