Wp/tly/Əloləlon

Tolışi folklorə janron veyin, çəvonədə qıleyən de “Əlolə” sıxani bino bıə 7 hıccəynə dısətrə-sesətrə peğandəyonin. Çı janri tarix de bə ğədimə əsron riz kardedə. B.V. Milleri votəynə, de bə sıftənə era 7-6-nə əsron abidə-bə “Avesta” ğaton beşedə (15) Hejo əloləon dısətr beyən, peşo bə sesətr-çosətrə şeir oqardeyən nişo doydə ki, çanədə ğədime ın janr.

Əloləon əslən vəsfi-hal, yəni mərasimə, məişətə nəğməyin, restə mahneyin:

Əlolə loku-loku,

Boylim şedə bə Boku.

Hovə ğıbon.

Əloləm vişə-vişə,

Boyli bığ ətrə şişə.

Hovə ğıbon. (4. 196)

Əloləon həmən sosialə-siyasiyə məzmun ifadə kardedən:

Əloləm həmə qandım,

Deşmeni səy və pandom.

Dodo ğıbon.

Əloli eşandəme,

Vılə do nişandəme,

Dodo ğıbon (12)

Yəğın bəhandon nəzə cəlb kardışe ki, çı dısətron (sesətron) sıftənə sıxan qa “Əlolə, ” qa “Əloləm”, qaən “Əloli” şiklədə oko bedə. Bə yod dənəmon ki, tolışiədə nozə kardeədə Li/Le peşsıxan (Ədat) əlovə bedə bə mıraciə sıxanon. Məsələn, nənəle, dədəle, kinəli, boyli...İyan bə yod biəmon ki, tolışiədə mıraciə (ovardə) nidonədə qıleyən “ə” hisob bedə. Məsələn, ə kinə, ə zoə, ə merd, ə lo...

Umumən “əlolə” sıxani mənə çiçe? Sıftə oşnə bıbəmon de “lo” sıxani mənəyon:

1. Lo (pərəndə nom):-sipiə lo, syo lo, lo pər, qo pər.

2. Lo ( loh, lovhə, daskə):-Beşi bə lo, dərsi qəp bıjən.

3. Lo-lov:

a) (otəş, bəlo)...Əğıl ni ki, otəşe, loye lo!

b) (yas, matəm)..Bınıştəmon bəşti lo!

4. Lo//lo qəte:

a) mardə odəmi həxədə vote-bəme.

b) zıvonnıbıre, zıvon qəte, zıvonbəzıvon be...

Demı lo qətedəş?

5. Lo-Lu (təbəğə, ğat, lay)

Lobəlo be (olət) Lefi lo. Təlo(tani lo).

6. Lo (nido)

Şanqovəsə kaq-kijon bə lon dənəsəy sədo kardedən:

-Lo,lo,lo...

7. Lo-lo (lo-lo je, lo-lo vote)

Hırdənım dənə bə qofe, lolo bıjən- bıhıti.

(Səkırt: Esət ləyləy, hətta laylay votəkəsən veye. Fəqət çəmə nənon loloşon votə, votedənən!)

Xosə balam, ha lolo,

Nozə balam, ha lolo (10, № 2)

8. Lo həmən “qırdə be, səbəsə doy, bə iyandı sədo doy” mənədə oko doə bedə. Ə.Əhmədov bə “lo” sıxani bı mənə vey təkid mandedə. Səlo je, səlo vote...sıxanon misal vardedə.(5).

Hisob kardedemon ki, təhrif bıə “halay” sıxanən de həmonə “lo” sıxani əlağəyne.

“Hallə” nomədə hənəkımon heste: Hırdəsə-nuperəsə cıvonon dəşedən bə iyandı kəş, devrə jəydən-mandedən vəbəvə, pevaştedən -eqinedən, de ritmi peğandedən:

Hallə, hallə, bə qıjlə,

Sığım ğande bə kəjlə...

“Həlo” (əslən ərəbi: halə) sıxanən heste, sıftəynə mənəş jıqoy: “Ovşumi , ya həşi qırdo-kəno bə çəş çiyə dairə, devrə”(7) Tolışiədə “həlo qəte, həlo be, həlo tankarde, həlo jəy...”, “qırdə be, devron qəte, bənə həlo şoğ bıdə olət...mənədə oko doə bedə. Mıxləs, bə penə mənəyon istinodən jıqo səkıştə doy bəbe ki, “əlolə”- “ha-lo-lə” (nozə şiklədə), “həlole-həloli-həlolə-əlolə” be bəzine tarixi restə ğatonədə. Buturum peqəteədə ədəbiyotədə haliədə “əlolə” sıxani se mənədə oko doydən:

1. Kandımuzi çı ləlqılonku, vılonku, zizonku peqətə-kəşə şirə (nektar)...

Votedən: Bənə əlolə tırşe. Əlolə nim ki, harki mıni bıçəşi, bışu.

2. Tolışstonədə bemə bejəni nom, zizəynə aləf. (6)

Bəşem əlolə çıne,

Bicor bə nənon qıne.

Şartukon rəsə vaxte,

Zardə huşon reçine. (Ziyafət Paşayev) (18)

3. Kəynəsə jiə tolışə şair (insoni nom.)

Oxo folklorə nımunəon sıftədə əslən mıəllifışon bıə, peşo sıxan qəvbəqəv şeədə, nəslbənəsl ovaşteədə, təbii ki, mıəllifon yodo beşedən. Peqətəmon tırkə çosətron ki, bə kali haft hiccəynon “Bayatı” votedən, har məzmunədə bıbuən, tarixi otırnəyon nuşu doydən ki, mıəllifışon bıə. Məsələn, “Bayatılar” (B.1977. 328 səyfəynə) kitobədə 27 mıəllifi boyation doə bıən. Çəvon ən veyə nominəyon de “Əzizi”, “Aşıq, Aşiq”, “Eləmi” sıxanon (ğəlibon) bino bıən. (3) Fəqət vey çosətron iminə sətrədə hiç nomən kəşə bedəni, cəmi ço hıccə votə bedə ki, əvən bo peşonə misron fik-fami sərrost vote hozıəti xoto. Jələvonon bə kərkukon (İraq) aid kardedən. (16)

Çoçin əve ki, B. V. Miller bə “əlolə” sıxani jıqo izoh doydə: “Alola k.` to svetuşee derevo , buzina” (?) (4, 197) yəne “vıl okardə do, əlel? Yəğın ki, mıəllif “əlel-əlolə” sıxanon hərfən bə iyandı mandeku jıqo hisob kardedə ki, əvon eyni sıxanin.

Niyo karde lozim ni ki, tolışə mahneon, nəğməon, peğandəon, co folklorə nımunəon veyni bə tırki peqordınyə bıən, bə tırkiyan ifa bedən. Hətta çı Kəkəlosi “Əvəsor” (Ostoro), çı Sepoədi “Hovon” (Lankon), çı Mədo “Halay” (Masallı) tolışə folklorə ansamblonən vey kərə bə tırki handedən.

Hələ əy votedənim ki, hətta bə tırki peqordıniə bıə folklorə nımunəon çanə təhrif bedən. Məsələn, “əlolə” ədəbiyotonədə “yaleləm”, “ay leyla”, “ay lo, lo..”, “ya ləy le” şiklədə oko bedə. (I. 32-34)

Hətta “Halay” folklor ansambli kinon bo handeo bə restə mandeədə sıftə-sıftə iyandıku jıqo sədo kardedən:

I dastə: Ay lo,lo,lo.....

II dastə: ya ləy-le.....(15,44,109)

Həm məzmuno, həm şiklo əloləon nobənoyin. Əslən dısətr bıə əlolə ifo beədə, handə beədə sesətrən, hətta çosətrən votə bedə. Çumçıko əy ki votedəbu-seminə sətrədə ıştə nomi kəşedə, “dodo ğıbon”, “hovəş ğıbon”.... Yaən bəki mıraciə (ovardə ) bedəbu çəy nomi qətedə: “çımı balə”, “çımı nənə”.

Məsələn:

Əloləm marze-marze,

Ə boylim boloş barze.

Nənəş ğıbon bətı, balə,

Ə boylim boloş barze.

Əlolə vıle, vıle,

Zülfiyyə çımı dıle.

Hovəş ğıbon. (18,18)

Dısətrə-sesətrə şeiron (nəğməyon, mahneyon) bə qədimə xalqon məxsusin. Bı mənədə əloləon yolə faktorin ki, tolışon de yaponon iyan de co Şərqə xalqon i sırədə mandedən.

Tolışə folklorədə çosətrə-pencsətrə...şeirə janronən veyin. Bə kaliyon “vərsəğe”ən votedən:

Əv ki, bəmı pəvənde,

Çiç kardedə çəğənde?

Əçe lıput bəmıno

Həm şıkalat, həm ğənde.

Bə çayım ğənd eğande,

Çı deşmeni kəm ğande.

Bətı xələt anqışte

Deştə dəynəm vığande. (14)

Şubə ni ki, jıqo çosətron peşonə əsron məhsulin. T. Bayraməlibəyovi, B.V. Milleri i.c. folklorşınosə alimon Tolışə məholədə qırdəkardə materialonədən oşko vinde bedə ın hol. Az hejo bı fikədə bıəm ki, harçi oqəte-haşte əbıni bə dədə-bobo, nənə-inəyon yodi umu, peşti-pur be əbıni bə devronı; çanə di ni, bəpe mıasirə şairon, ruşinfikon bısoxton-peğandon, bınıvışton tojə-tojə folklorə nımunəon, tojə nəfəs bıdən bə folklorə janron, bıjivnon elə ədəbiyoti.

Xıdo bə Xanəli Tolışi - bin nominə şairi xəşəconi bido ki, bə nav dəşə bı koədə, kanə əsronku bəməno peyğom mandə- bə əloləon tojə nəfəs vardedə, əy bənə lirikə janri edaştedə bə əhandon, bı janrədə nobənoə məzmunədə şeiron nıvıştedə:

Əloləm bande-bande,

Ə boylim vəyə vande.

Bə çəşon dodo ğıbon.

Əlolə dəynə-dəynə,

Avdılla bome kəynə?

Omə ron dodo ğıbon.

Əloləm dəlo-dəlo,

Əğəm şə bə Kərbəlo.

Bə şə ron dodo ğıbon.

Əloləm mutə-mutə,

Laləzar hejo hıtə.

Bə çəşon dodo ğıbon (17)

Bı qədimə folklorə janri mınən( çı sətron muəllif) tojəti varde piyəme, dısətrə-sesətrə əloləon bə çosətrım rosniyə. Çumçıko mımkun bedə fiki purmənə, ojə-oşko, sərbəst, reçin, qeş ifadə karde.

Məsələn:

Əlolə, səy səbənom,

Sıə xonçə səysə bənom.

Bızınım mını pidə,

Iştı ronsə sə bənom.(I)

Həzosə vey əlolə, kırdi, lolo...cəm kardəme. İ poəy bə xosə bəhandon edaştəme.(I) Çı zəhməton peyədə jıqo qıle niyyətim qətə, rublikam peqətə: “ÇE XƏLQİKU ŞƏYON BI XƏLQİ OQARDEDƏN”. Yəni çoknə ki, tolışiədə bıə veyə folklorə nımunəon dəvardə əsri 50-nə soronku jıqo bə tırki peqordıniə bıə, tırki mol bıə. Çəmə qıyədə yolə ğarze ki, əvoni sənibəçəton bə tolışə xəlqi oqordınəmon. Bə çəş çiə nırəsə cəhət əve ki, kali ənıvışton, odəmon “boyati” votedən bə çəmə hafthiccəynə çosətron. Yəni bino kardedən “az aşığim”, “əzizim” i.c.ğəlibon bə tolışə şeiri tətbiq karde , çoknə ki, tırkiədə bedə, dəçəy təsiri şeer peğande, nıvışte. Halonki çəmə ıştəni hestemone reçinə ğəlibon, ıştənə şeerə janron, çokə ənənəon. Çosətron sədə “əlolə”, kırdion sədə “ha dodo, ha nənə, ha balə..”, loloon sıftədə “ha lolo” bənə bimi sıxanon vote, ifa karde həniyan vey ğədime, əvoni jivnie lozime, co xəlqi emə-beməyon ne!

İstifodə biə ədəbiyyot

1. A. Bayrami “Əloləon, kırdion”, B. 2009, 94 səh.

2. B. Qasımov “Çı əlolə resəynə mahneon”, “Tolışi Sədo” № 59,60. 2002.

3. “Bayatılar”. B. 1977. 328 səh.

4. B.V. Miller “Talışskie teksti”.M.1930.

5. Ə.Əhmədov “Folklor nümunələri”. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti.1970.iyun.

6. Ə.İsazadə, N.Məmmədov. “Xalq mahnıları və oyun havaları”. B. 1975.

7. “Farsca-azərbaycanca lüğət”. I cild. Tehran. 1999

8. F.Səadət. “Azərbaycanın cənub bölgəsinin talış mahnıları”B. 2006

9. H. Məmmədov. “Tolışi folklor”. “Tolışi sədo”. 1992. № 3-10.

10. “Honi”. “Mərəkə” ədəbi məclisi orqan. 1989. № 2

11. “Leninçi” (“Lənkəran”). Tolışə səhifəyon. 1990-1993.

12. M.Nəsirli “Talış mahnıları”. B.1931.

13. N.Məmmədov. “Tolışə-urusə-tırkiə luğət”. B. 2006

14. “Talışskiy vestnik”. №-4.2000, № 15.2006

15. “Toy və halay mahnıları”. B. 1980.

16. “Xalqımızın deyimləri”. B. 1986.360 səh.

17. X. Tolış. “Əloləon”. “Tolışi sədo”. № 5.2003.

18. Ş. Bayramov, F. Şabanova “Talış bölgəsinin nəğmələri”. B. 2004