Wp/tly/Ğədimə Misir
Ğədimə Misir – Çı Afrika xəremi-xəşəxuni səmtisə çı Niləru ovəyzi orəxədə keşvəre.
Tarixış[edit | edit source]
Çı keşvəri tarıx bə 6 qılə vaxti daire:
- Rəbədəliə podşoəti (e.b.n (eraku bə nav) 2800-3000 sor)
- Ğdimə podoşoəti (e.b.n 2800-2250 sor)
- Mionə podoşəti (e.b.n.2050-1750 sor)
- Nuə podoşoəti (e.b.n.1580-1070 sor)
- Liviya-Sais iyən İroni vaxt (e.b.n. 1070-332 sor)
- Çı Yunan- Roma vaxt (e.b.n.332-395 sor)
Bə Misiri jimon doə Niləru çı Mionə Afrikədə bə qolonku səş peqətəşe. Im ru 700 km ro şure-şure de şami bə Mionə dıyo (Aralıq) emedə. Bə dıyo emə vırədə Niləru bə dı xıçə poə bedə ğəc bedə. Penə vıronku bino peqətə Niləru şamadə vırə qətə zəminonədə Misir vırə qətedəbe. Çəmə e.b.n. V-IV həzosoronədə çı jimoni binoə onemoni vılobəpeşt Misirədə qədə-qədə hırdə keşvəron oney bino bedə.
Bənəy Şumeron iyo har qılə məhol ıştən –boştə səbəsojbey Çəvon mərənqoə şəhər keşvəri bə ro noə riə, ləşkər iyən ıştən əleydə Xıdoşon hestbeşone.Im məholon de yəndı dastbədast dodəbin i bedəbin yaən ki,deyəndı dave (canq) kardəbin. Mande peşo iconəti bey havər şe-şe ve bey bə -Penə (Xəremi) iyən Jinə (Nıso) latə co-co bin.Çı latə-laton yolon de dave eğandero,hejo dıloşonbə bə iconəti bon.Bı vaxti çı Misiri “oroğ-toroği navonə vaxt” votə bedə.E.b.n. III həzominə sori dair bə sığə vəslonədə çı ğədimə Misri xəremi podşon nomə aşmard nıvıştə bə. Mande be bəzıne ımon podoşo nin,qasbuən çı qılə oroğ-toroği siprişoninbu. Mılxəs çə vaxton barədə bəməku zınəy kame iyən “oroğ-toroği navonə vaxt”-i çanədə jimonış kardəşe,əyən zındənimon.Mande e.b.n III həzosorondə iqləliə keşvəri bey votedən çəyoən iyo 2 qılə podoşo oroğ-toroğ bə.Çı Misiri tarix çiyo bino bedə.Bə Misiri podoşon “firon”-on votə bən. Aşmardə bedə ki,çı Misiri bə 30 qılə nezi podoşoə oroğ-toroğış bəşe.
İqləliyə keşvəri bə miyon omey[edit | edit source]
Çı Misiri xərem iyən nıso bə iso oməbəpeşt ,ım iconə keşvəri fironon bə ro dodəbin.Əvoni ve vaxt bənəy Xıdo zındəbin iyən əvoni çı Horus nomədə xıdo vırədə famedəbin. Fironon bəştə sə noə sərpuşi çı keşvəri dı toni bənəy simvoli bə sı iyən sipiə ranqisə əbi.Çəvon i ləşkər nokə,dılmoj,dastəqətışon hestbeşone.Ə odəmon keşvəri koy əbəyn. De votəyon jıqo bəsə dəşe bedə ki,çı iconə Misiri iminə podoşo Manes bə. Qasbuən əv çı iiminə oroğ-toroğe bino noəkəs bə.Mande co votəyonədə jıqo votedən, hələ 1-nə oroğ-toroğe nıbə Misir i bəbe. Be bəzıne çı oroğ-toroğesə bə nav iconəti bino bə,omə iminə fironon vaxtədə bə sə qınyə. İjən de votəyonro Menesi çı Misiri mərənqo Menfesış ejəşe. Mande ğədimə qılə bırhozi kuti nıvıştəydə ,bə xəremi Misiri bac omə çəyoən keşvəri iconəti bino ənə Narmerd nomədə odəmiən votedən. Qasbuən Manesi dıminə nom Narmer bəbu. Im ko hələn səhe zıne bedəni.
II oroğ-toroği fironon ıştəni həni bənəy Horusunə xıdo soğnə ney,bənəy Set nomədə xıdo söğnə səlo jedəbin.Çı oroğ-toroği orəxnə fironon ısətbo ıştəni çı ha dynən xıdo söğnə bey votedəbin. Misir çoknəy bə iconə keşvər peqarde,ım fironon binoşon kardışone hukmətədə ıştə po ğoym karde.Əvon bı roədə de hamusion canqonışon karde.
III oroğ-toroğiku bə Zoserin nomədə fironi (e.b.n 2635-2611) vaxti Misir ve zumand bəbe.Əy de mısi iyən de osoni bol bə Sinay ğəci roədə də çəvrə bınəniə toyfonış canqış bardışe,ə zəminınoş həmə bəştə keşvəriş omujənış kardışe,çəyo əyo ıştə odəmış yolış noşe.Nısoədə ısə bə həbəşon bac oməy.De votəyonro Zoseri çı curbəcurə xıdon kahinon dılonış bə dastış səşe,bəvonış baxşonış doəşe. Zoseri dastəqət nominə vəzir İmhoter bə.Əv həmən çı Misiri sər kahin beyro peş marde əvışo xıdoşon zınəşone. Votedən İmhoter bə mu kardə fironon piramidadə noy,ə piramidon soxte barədə yolə koonış vindəşe.İminə piramida bo Zoser nomədə fironi dutə bə.Ə piramidə ımrujən Qahirə nezi Saqqara nomədə qılə diədə mandə. Bı joqo ənhorə soxtemonon duteyro canqi vaxti bə mıti eqınyə odəmon bə ko dənəyn.Həzo-həzo mıti mandə nokon bı jıqo qonə koon dənəyn çəvon con əyo ko karde-karde beəşi.Əvon bı jıqo ənhorə soxtemoni dutero dıjdə sığon diərəroku de kuli əkırnin. Heredoti (tarix.II.124-125) çı jıqo nokon sahəzosə ve be, çəvon şəv bə ruj ko karde barədə nıvıştəşe.
İqtisadiyatış[edit | edit source]
Çand qılə zıvonondə oko doəbə “Eqipit”-ə sıxan çı Misiri keşvəri ğədimə mərənqo bə Xikurta (Xet-Ka-Ptax — "Ka-Ptaxın evi", yun. — Memfis) nomiku peqətə bə.Bə yunanon zıvon ım sıxan bənəy"Ayqyuptos"-i dəşə çəyoən bə co Avropə zıvonon ovaştə. Misirijın ıştən bəştə vırə “Ta Kamet”-“Siyo Zəmin” votedən.De Heredoti votəy” Misir çı Nili baxşəy”. Bəçəyro be Niləru ım vırə fame əbıni.Çı Niləru kəno şamon iyən bandı-ku de curbəcurə sıxon purbin. Misiri ıştənədə oston nıbey.Oston hamusə keşvəronədə vardə bedəbe.Sinay ğəciku mıs,Nili iyən çı Sə dıyo arədə bə kəfşəniku telı (ğızıl),Sə dıyo kənondə sılf iyən sink bə dast vardə bedəbe. Nığə iyən sofə oston Rukə Asiyəku vardə bedəbe. De əsron tovostoni navonə manqonədə voyə voşiku bə Niləru emə ovon hucobətədə ovəyz rost əbi,məholi eyəqəti.Ovəyzi bəpeşt silə əjəni bə daşti,ım silə sio əbi,ıştənən ve lonə zəmin beyro çokə kaşteqıl əbi.Hejo bəçəyro bə ğədimə Misiri Siyo zəminə vırə əvotin.
Kanə misirıvıjon de huşəzəmini iyən de ağanəği arəşon bənişone.Çı misirıvıjon ko zəminkaşte bə.Sovı ımi əvon de moldoəti (qoloşəti)iyən kali co sənətışonən bə riə eğandışone,ohocışon kardeşone.Mıxəs odəmon kardə ko, çı Niləru şamonış de toviş dəqeşış kardışe.Vote bəbe ki bo jimoni fər nıbə Misir e.b.n IV həzosorondə məxloğış heve bə,bə qılə yolə keşvər oqardə.Hejo həmonə vaxtonku Misirədə nokəti,çəy dumo nokəmandə keşvər bə miyon oməy. Çı Misiri fronon,çı podoşon hukməti jintono dəşin.Çı podoşon qıləyni çı Misiri xərem ,əqıləyni çı keşvəri nıso,Niləru şamonış bəştəş tabeş kardışe.Misirədə həndəsə,astronomiya,təbabəti binoş kardışe ohoc karde.Har omə ovəyzi aradə bə vaxti 1 sor aşmardin.Ə aşmardə soriən bə 12 manqon baxş əkəyn. Misirədə çı həşi iyən ovi saatışon bə məydonışon vardəşone.
Mılxəs zınemoni bə kaşteqıli,sənətkoəti,moldoəti,soxtemonəti,savdıkorti iyən co kardəyonro ohocətiş kardışe.
Nıvıştemoni, co əsəron oqətero,çəvon çı udumiku bə udum ovoştıney dastış doşe.
Rəbədəliyə podoşəti[edit | edit source]
Bı vaxtonədə imini dı qılə oroğ-toroği hukmətətiş kardə.Çı Misiri Narmer nomədə fironi(ğədimə Misiri tarıxənıvşt Manefoyni nıvıştə Mina) bə Jinə Misiri bac oməy çəyo keşvərış bə i coş vardışe.İminə Misiri oroğ-toroği vaxti, misirədə oviyoəti bino bey ohocış kardışe,səğ iyən mısədə nuə ğabon tumo kardə bin,çı Memfis şəhəri bino noə bey,mərənqoədə qırdbə keşvərışon bə miyonışon vardışone,bə qətımkardə canqon dəşin.
E.b.n 3000-nə sorədə Nıso podşoəti potoşo çı Xəremi potoşoş canqdəş bardışe deltaş qətışe.Jıqo-jıqo qılə zumandə keşvərış soxtışe.Çı keşvəri mərənqo Memfis nomədə şəhər bey.Peşo bı koy,qətımkardə hurəcon bino bin.Xəremi Afrika i poə qətım kardən,çəyoən bino kardən əyo sərdəbon iyən co soxtemonon eğande.Çı har qlə podoşo yoləti de əçəy dutəyon yoləti zıne bedəbe.Ən dıjdə ehram çəmə.e.b.n.2600 –nə soribo Xeops nomədə fironi Memfisi nezi dutə bə.Çə ehrami bılındi 150 qəz bə.Əçəy kəno qardero 1 km ro şə bedə. Bı soxtemonədə 2300 sıx oko doə bə.Çə sığonsə qırd hırdi 2.5 tone.1889-nə sori hələ Eyfeli lulə enıjə çı Xeopsi ehramzəmini kuti qırd dıjdə soxtemoni nomi bardəbe. Çı ehramon nezi qılə yolə sfinks-haləsə odəm,andomış şir bə bırhozi ətoşin ənəyn. Çı sfiksi bılındi 20 qəzisə bə peye.Fironondə qıləyni bənəy sfinsi toşə bə.Im sığə bırhoz odəmi bə ujə-ujə vardeyro yunanon tarıxənıvştt Heredoti bəyış” dəhşəton dədə” nomış noşe.
Ehramon iyən sfinkson fironon bə misirijon,soyə odəm ne bənəy yolə xıdo famevonidəbe. Sovı əyən ım soxtemonon iyən bırhozon çı Misiri fironon çı curə noinsof bey,çəvon hukməti məxloğe hırd karde ısətən dı bezıvonə soxtemono bı fdaştonədə nişo dodə Se həzo sor çımi bə nav çı Finikiya podoşojıqoş votəşbe: “Amoni həmə zəminonış ofəyəşe.Mande çı Misiri zəmin çənsə həməysə bə nav ofəyə bə.Həmonə vırədə iminə naməluə sənəy iyən co pandon bə miyon omən”.
Fiva çı Misiri podoşoh toə mərənqo beədəy,Misir həni bəştə ohoci bəş rəsəbe.Zumandə hukmətəti vavtədə Misirədə zınəy(elm) iyən fərhənqi binoş karde ohoc karde.Heroqif,hərfon,şəkilon, papirusi kuti nıvıştəyon bə məydon beşin.