Wp/luz/بأختیاری

بأختیاری
بەختیاری , Bakhtiari
گأپ زنل بوٙمی	۷.۶ میلیوٙن  (بدوٙن تاریخ)
خٍنیڤادل زٍٍٍٍٍٍوٙوٙنی	ھیندوٙئوٙروٙپایی ھیندوٙئیروٙنی ئیروٙنی ئیروٙنی ھارگە ئی دوٙمین ھارگە ئی بأختیاری
ڤأضعیأت رأسمی
زوٙوٙن رأسمی مئن	(لوٙرسیوٙ نە ئیروٙن)
کۉدل زوٙوٙن
ئیزۉ ۶۳۹-۲	bqi
ئیزۉ ۶۳۹-۳	bqi

گوٙییش بأختیاری یا لئری بأختیاری گوٙییش مأردۉم بأختیاری ھی. بأختیاری‌ یل جۉزئی ز مأردۉم لئر بە شوٙمار ئیرأن کە ڤیشوٙن لئر گأپ ئیڤأن ڤ مئن دوٙمین ھارگە ئی ئیروٙن ھیسن. گوٙییش بأختیاری د زوٙوٙنل دوٙمین ھارگە ئی ئیروٙن ھی ڤ یأکی د زوٙوٙنل لئری ھی. ئی زوٙوٙن ڤا تأفاڤۉت کأم ڤ فأرھ ئی ڤا زوٙوٙنل دیە ئل لئری ھأمچۉ مینجأیی ڤ دوٙمینی قیسە ئیڤا.

گوٙییشل بأختیاری

زوٙوٙن بأختیاری ھأمچۉ دیە زوٙوٙنل ئیروٙنی دوٙمین ھارگە ئی گوٙییشل فأرھ ئی دارھ کە ڤە طۉر جوٙغرافیایی ئیتأریم ھۉنە ڤە چار گوٙییش تأقسیم کیرد:

أڤأل

مأنطأقە ڤارگە ئی کە قیسمأتی د دۉنبالە گیلال کاروٙن، شأھرل شوٙمال ڤ شوٙمال ڤارگە ئی ئاستوٙن خوٙزیسوٙ نە د بأر ئیگیرھ ڤ ھأمسایە کۉەگیلوٙیە ڤ بیرأمأ ھی. سی میثال کۉل بأختیاریل ڤە «ئیشا» ئیگن «ئیسا» (isa) أما مئن ئی مأنطأقە «ئیشا» (ishA) ئیڤأن.

دۉڤۉم

مأنطأقە دوٙمینی کە ز میداوٙوٙد ڤ روٙد زأرد تا رامیەرمۉز ڤ ھأفتکیل ھی.

سیڤۉم

مأنطأقە چار لأنگ کە ز فیریدین تا دوٙروٙد رنە شامیل ئیڤا. أگأرچە مئنە ئی مأنطأقە تأثیرپأذیری صوٙرأت نأگیریتە، أما د بأعضی ڤاجە یل فأرخی ھی. مأثألاً ڤە تاتە ئیڤأن تیتا ئی د حالیە کە مئنە مأنطأقە یل دیە ڤیش ئیڤأن تاتە. هأمچینین مئن زوٙوٙن أصلی بأختیاری ضأمیرل مۉتأصیل ڤە کألأمە سیڤۉم شأخص مۉفرأد بە جای "ش"، "س" تألأفۉظ ئیڤە ڤألی مئن طاییفە یل چار لأنگ ز "ش" ئیستیفادھ ئیڤا.

چاروٙم

بأختیاری ھ میوٙنی کە شامیل کۉل طاییفە یل هأف لأنگ ئیڤا. ئی مأحدوٙدیە ز ألیگوٙدأرز شۉروٙ ڤ تا مأنطأقە یل دوٙمینی ئیرھ ڤ قیسمأتی د چار لأنگ کیان ئیرثی نە د بأر ئیگیرھ. ئی زوٙوٙن ، زوٙوٙن میعیار ھ بأختیاریل ھیسا.

بأرخی ڤاجە یل مئن زوٙوٙن بأختیاری

مئنە ئی جأدڤأل، A صیدا ھ آ، ou صیدا ھ او ڤ ee صیدا ھ ایی ئیدھ.

بأختیاری	تلفظ	فارسی
باوا	BAvA	پدر بزرگ
دده	Dadeh	خواهر
دا	DA	مادر
ننه	Naneh	مادربزرگ
تاته	Ta-Te	عمو
دالو	DAlou	پیرزن
بوه/بَو	Baveh/Ba-ou	پدر
گه گه/گِئو	Gaga/Gaou	برادر
کُر	Kor	پسر
دُر / دُحدَر	Dor/Doh-dar	دختر
بُتی	Boti-Bote	خاله
کیچی	Keechee	عمه
تاته زا	Taate-zA	عموزاده
خورزا	Khor-zA	خواهرزاده
هُمریش	Hom-reesh	باجناغ
جُوه	Joweh	پیراهن، جامه
شُولار	Show-LAr	شلوار، تنبان
چُغا	Cho-ghA	تپه
نِفت/نُفت	Neft/Noft	دماغ
به در	Be-dar	بیرون
حَوش	Hawsh	حیاط
بَرد	Bard	سنگ
کِتو		سگ
گُلو		گربه
هَرس	Hars	اشک
تیگ	Teeg	پیشونی
چَکهَ/کَچه	Kacheh	چانه
بَق	Bagh	قورباغه
گژدین	GAjh-din	عقرب
گَرگِراک	Gar-gerAk	مارمولک بزرگ
حالو/حُلو	HAlou	دایی
سوز/ساوز	Sawz/Sowz	سبز
کَلوون		قهوه‌ای
کِئو / بِنُوش	Be-nowsh/kea-woo	بنفش
سُهر	Sohr	سرخ، قرمز
اِسپید	Espeed/Esped	سفید
شَه	Shah	سیاه

ضأمیرل

ضأمیرل شأخصی مۉنفأصیل

مو (mo)... من

تو (to)... تو

هو (Ho)... او/آن

ایما (imA)... ما

ایسا (isA)... شما

هونو/اونو (ono/hono)... آنها

ضأمیرل جأم

سی جأم مئنە زوٙوٙن بأختیاری ز (ل) یا (یل) ئیستیڤادھ ئیڤا.

• تأڤأجۉ: حۉل جأم بأسن مئن زوٙوٙن بأختیاری: یأکی بأختیاریل ھارگە ئی (ألیگوٙدأرز ڤ دوٙروٙد تا نأزیکیل لالی ڤ سأردأش ڤ دیزفوٙل) سی جأم بأسن فأرھ د «ان»کە ڤە صوٙرأت شیکأسە «ون» یا «وُ» گۉفتە ئیڤا ئیستیفادھ ئیکنن. أما دیە بأختیاریل ز «یل» سی نۉمل نأر (مۉذأکأر) مانأند ھ کُریل، ڤ ز «گل» سی نۉمل مادینە (مۉأنأث) مانأند دُرگل ڤ زِنگل ئیتیفادھ ڤ گاهی نیز سی بأرخی د کألأمل ز «ان» ڤە شیکل شیکأسە ئیستیفادھ ئیکنن. مانأند گامیشو یا گامیشون، قاطرو یا قاطرون، بُزون. نۉکتە فأرھ مۉھیم یەنە کە گاھی نیز ز ھۉ «ان» ڤا حأذف ھ «ن» سی جأم بأسن ئیستیفادھ ئیکن. مانأند مدادا، قاطرا ڤ دیە... :

ایرانیل... ایرانیها

مدادل... مدادها

ضأمیرل میلکی مۉتأصیل

اُم (om-) تَوَرُم (tavarom) تبرم (تبر من)

اِت (et-) تَوَر ِت (tavaret) تبرت

اِس (es-) تَوَر ِس (tavares) تبرش

اِمون (emun-) تَوَر ِمون (tavaremun) تبرمان

اِتون (etun-) تَوَر ِتون (tavaretun) تبرتان

اِسون (esun-) تَوَر ِ سون (tavaresun) تبرشان

نۉمل مأختوٙم ڤە مۉصأڤأت حینە گیریتأنە ضأمیر میلکی مۉتأصیل m یا t یا s یا mun یا tun ڤ یا sun ئیگیرن.

میثل:

دام (dAm) مادرم

داسون (dasun) مادرشان

ضأمیرل ئیشارھ

یو (yo)هه (he) این

هو (ho) آن

یونو (yono) اینها

هه نو (heno) اینها

هونو (hono) آنها

زیموٙن فیعلل

حال خیەڤأری

شیناسە + بۉن حال + -e

مأثألاً خَردَن (xardan) ڤە مأعنی خأردین کە بۉن حال ھۉ «خور» (xor) ھی:

می‌خورم: اِخورُم (exorom)

می‌خوری: اِخوری (exori)

می‌خورد: اِخوره (exore)

می‌خوریم: اِخوریم (exorim)

می‌خورید: اِخورین (exorin)

می‌خورند: اِخور ِن (exoren)

حال ئیلتیزامی

دأستوٙر راس کیردأنش مثل فارسی ھی

گۉذأشتە کامیل

دأستوٙر راس کیردأنش مثل فارسی ھی (شیناسە + بۉن گۉذأشتە)

گۉذأشتە ئیستیمراری

شیناسە + بۉن گۉذأشتە + -e میثل: اِخَردُم (exardom) می‌خوردم

گۉذأشتە گۉتأنی

e- + گۉذأشتە کامیل

خورده‌ام: خَردُمِه (xardome)

خورده‌ای: خَردیه (xardiye)

خورده‌است: خَردِه (xarde)

خورده‌ایم: خَردیمِه (xardime)

خورده‌اید: خَردینِه (xardine)

خورده‌اند: خَردِنِه (xardene)

گۉذأشتە بأعید

میثل فارسی ھی فأقأط ڤە جای «بود» ز «بید» ئیستیفادھ ئیڤا. مأثألاً: خورده بودند = خَردِه بیدِن (xarde biden)

ئایأندھ

سی نیشۉ دائن ئایأندھ ز ھۉ حال خیەڤأری ئیستیفادھ ئیڤا.

شیباهأتل زوٙوٙن بأختیاری

سیڤأندی زوٙوٙن مأردۉم سیڤأند ۷۵ کیلوٙمیتری شوٙمال شیراز ز نأظأر صأرف ڤ نأحڤ ڤ ڤاجە یل فأرھ ڤە زوٙوٙن بأختیاری شأبی ھی.

بأختیاری	سیڤأندی
bard	سنگ
bengesht	گنجشک
dade/dadoo	خواهر
di	دود
khar/har	خر
kor	پسر
mayas	مگس
bagh	غورباقه
koloft	چاق
hime	هیزم
ghala	کلاغ
ovei	آمد
sohr	سرخ
low	لب
astare	ستاره
ima	ما
wano\oono	آنها
pia	مرد