Wp/lua/Mesopotamia

Mezopotamia (kufumina ku tshiena-Gelika Μεσοποταμία / Mesopotamia, kumbukila ku μέσος / mesos, "pankatshi, munkatshi mua", ne ποταμός / potamós, "misulu", mmumue ne: ditunga "pankatshi pa misulu") ntshitupa tshia kale tshia ku Est kua Mputu pankatshi pa Tigre ne Pelata. Bidi bipetangana bikole ne Irak ne Syria bia mpindieu. Bidi ne bitupa bibidi bishilangane:

ku luseke lukuabu ku nord (ku nord kua lelu Sulia ne Irak, ne ku sud-est kua Turquie), tshitupa tshia mikuna, tshitupa tshia madimi a mvula;
ku luseke lukuabu ku sud (ku est kua Irak wa lelu, ku ouest kua Iran ne ku nord kua Koweït), tshitupa tshia mpata mudibu benza mudimu wa madimi anu ku dikuna dia mâyi.

Lelo uno, muaku "Mezopotamia" utu utamba kuenza mudimu bua kuakula bua malu a kale a tshitupa etshi, bua tshisamba tshivua tshisombele muaba eu too ne mu bidimu lukama bia kumpala panyima pa Yezu. Bu tshitupa tshia bilele bia kale bia ku Est wa pabuipi, bilele bia bena Mezopotamia bidi ne muaba wa pa muaba wa kumpala, biangatshibua bu tshimue tshia ku bilele bia kale bia ku Moyen Orient ne ku Mputu, pamue ne bilele bia kale bia Ejipitu. Bushuwa, udi ubuela mu malu a bungi a nshindamenu mu miyuki ya bantu: kudi “ntuadijilu” wa Ditunga, wa tshimenga, wa bibambalu ne wa dilombola, wa bumfumu bua ditunga. Bamanyi ba malu a kale ne bakebuludi ba bintu bia kale badi bitaba ne: bena mu Mesopotamia ke bavua batuadije mfundilu wa kumpala uvuabu bafuke pankatshi pa 3400 ne 3200 kumpala kua Yezu. Bualu ebu buakalua kupatula difunda dia “cuneiforme” (difumina ku muaku wa mu Latin cuneus, “ditumba”). Mikanda ya bungi ya cuneiforme mipeta mu miaba ya mu Mesopotamia, pamue ne dilonga dia bintu bikuabu bia kale bidibu bapete, idi ituambuluisha bua kumvua malu a bungi a nsombelu ne a mpetu, a ntendelelu ne a meji, a mikiya, a midimu ya meji, ne bikuabu. wa makalenge mashilangane a mu Mesopotamia.

Tshilele tshia bena Mezopotamia tshidi ne miji yatshi mu malu avua menzeke mu tshikondo tshia Neolithique kubangila mu bidimu binunu bia 10 kumpala kua Yezu. BC mu Levant, Anatolia ne Zagros, muvua ntuadijilu wa madimi, wa dilama dia bimuna ne wa divulangana dia misoko ya bantu bavua kabayi basombelamu. Misoko ya kumpala ya mu Mesopotamia ki mmifunda bimpa to, tshitupa etshi tshidi tshimueneka tshituadije mudimu watshi wa madimi kunyima kua bena mutumba natshi. Kadi kubangila ku ndekelu kua tshikondo tshia Neolithic, kubangila mu 7000-6000 kumpala kua Yezu. BC, uvua mupeta dikola dia lukasa, nansha mu malu a bantu, a bibambalu, a madimi, a mishindu ya mudimu anyi a ngendu. Mu bidimu binunu binayi kumpala kua Yezu. BC (tshikondo tshia Uruk) dishintuluka didi ditamba kumueneka, ne dimueneka dia matunga a kumpala ne bimenga bia kumpala ne dia “ndongoluelu wa buloba” udi umona bukole bua buenzeji bua bena Mezopotamia pa Moyen-Orient. Difunda diakamueneka ku ndekelu kua tshikondo etshi, ke bualu kayi tshiakamona dijadikibua dia ngikadilu ya tshisamba tshia bena Mesopotamia.

Mu bidimu binunu bisatu kumpala kua Yezu. Kumpala kua Yezu, mu tshikondo tshia bukalenge bua kale, Mezopotamia uvua muangatshila kudi makalenge makese, avua ne bantu bavua bakula muakulu kampanda wa pa buende, tshiena-Sumérien, mu tshitupa tshia ku Sud (ditunga dia Sumer), ne bakuabu bavua bakula miakulu ya bena Semite, kusangisha ne tshiena-Akkad. Bualu bubidi ebu buvua bua kuleja malu onso a kale a mu Mesopotamia, bualu nansha muvuabu kabayi bakula kabidi tshiena-Sumérien mu 2000 kumpala kua Yezu, kabavua batshiakula kabidi to. BC, udi ushala muakulu wa lumu mu malu a ntendelelu ne a bamanyi. Ndekelu wa bidimu binunu bisatu kumpala kua Yezu. BC udi ne bikondo bibidi bikese bia buobumue bua tshitupa tshinene tshia Mesopotamia (makalenge a Akkad ne Ula), ke bualu kayi dikola dia bukalenge bua bukalenge, pashishe mu bidimu tshinunu biakalonda makalenge a bungi avua ne ntuadijilu avua adiamba mudiwu mashilangane, bena Amole mu bidimu lukama bia kumpala (Isin, Larsa , Mari, Babylon, etc.), Hurrian, Kassite (mu Babylon) ne Assyrian mu tshitupa tshibidi. Bilele bia bena Mesopotamia bidi ne bukole bua bungi mu bitupa bikuabu bia ku Moyen-Orient, bidi bileja nangananga kudi ditangalaka dia mifundu ya cuneiforme, idibu batamba kuenza nayi mudimu mu Iran, Anatolie ne Levant. Tshitupa etshi tshiakamona divulangana dia tshisamba tshipiatshipia tshia bena Semite, bena Alama, bavua ne mushinga wa bungi mu malu a bantu ne a bilele. Bidimu lukama bia kumpala bia bidimu tshinunu kumpala kua Yezu. kumpala kua Yezu bidi bimanyishibua kudi meyi manene a bukalenge bua bena Ashû, bukalenge bua kumpala bua kuangata tshitupa tshinene tshia Moyen-Orient (mu tshibungubungu tshiabu mu bidimu bia 700 kumpala kua Yezu, kumbukila ku Ejipitu too ne ku Iran), buvua bupingajibue kudi bukalenge bua bena Babulona, bukalenge bunene bua ndekelu bua kale Bukalenge bua Mesopotamia. Mu 539 kumpala kua Yezu. Mesopotamia wakalua ku bukokeshi bua bena Pelasa ba mu bukalenge bua Achaemenid, bobu pabu bakalua bukalenge bua matunga a bungi, kadi tshimenga tshiabu tshinene tshivua mpindieu pambelu pa Mesopotamia. Bukokeshi bua bukalenge bua bena Greke (bua bena Gelika) ne bua bena Parthie buakalonda nshikidilu wa bilele bia kale bia bena Mezopotamia, bidi bileja kudi dijimina dia mifundu ya cuneiforme mu bidimu lukama bia kumpala bikondo bietu ebi.