Wp/kek/XYEHOM XB’AANUHOM LI TENAMIT MAYA Q’EQCHI’
XYEHOM XB’AANUHOM LI TENAMIT MAYA Q’EQCHI’
- Xyaalal li junjunq chi na’leb’
Xk’utb’al/Presentación
Li tenamit Maay Q’eqchi wank k’a’ ru nak’utuk re naq jalan chi ru junaq chik li tenamit. Naq najuntaq’eetiik rik’in jalan chik chi tenamit, nak’utunk naq jalan, xb’aan naq ak re wi’ li k’a’aq re ru re.
Sa’ li ch’ina k’anjel a’in, naqak’utb’esi kiib’ oxib’aq li na’leb’ li nak’utuk re naq jalan li tenamit Maay Q’eqchi’.
|
La Cultura Maya Q’eqchi’, como todos los pueblos del mundo, posee sus propios elementos culturales que lo identifica y caracteriza de otros pueblos.
En este breve trabajo, se presentan algunos elementos característicos del pueblo Maya Q’eqchi’.
|
CULTURA MAYA Q’EQCHI’
¿Qué es Cultura?
¿Existe la Cultura Maya Q’eqchi’? ¿Cómo nos damos cuenta que existe la cultura Maya Q’eqchi’? |
K’a’ ru li yehom b’aanuhom.
|
Cultura
1 Se define cultura como “el conjunto de representaciones y de comportamientos adquiridos por el hombre en cuanto ser social” y, de una manera más específica, conjunto histórica y geográficamente definido de instituciones características de una sociedad dada, que designa “no solamente las tradiciones artísticas, científicas, religiosas y filosóficas de una sociedad, sino también sus técnicas propias, sus costumbres políticas y los miles de usos que caracterizan la vida cotidiana.”[1]
Otras ideas
2 “Conjunto de valores, costumbres, creencias y prácticas que constituyen la forma de vida de un grupo específico.”[2]
3 Conjunto de conocimientos e ideas no especializados adquiridos gracias al desarrollo de las facultades intelectuales, mediante la lectura, el estudio y el trabajo.
4 Conjunto de conocimientos, ideas, tradiciones y costumbres que caracterizan a un pueblo, a una clase social, a una época, etc.
5 “Cultura es todo complejo que incluye el conocimiento, el arte, las creencias, la ley, la moral, las costumbres y todos los hábitos y habilidades adquiridos por el hombre no sólo en la familia, sino también al ser parte de una sociedad como miembro que es”.[3]
En las siguientes líneas, se presentan los elementos de la Cultura Maya Q’eqchi’, a partir de las definiciones conceptuales, que se anotaron anteriormente.
El intento es presentarlos en el idioma maya Q’eqchi’, con la idea de fortalecer la EBI, partiendo de la lengua materna del pueblo del cual se hace referencia.
- Xnimqal na’leb’ ut li natz’aqob’resink ru/Conceptos y sus elementos
Xnimqal ru na’leb’/ Elementos conceptuales | Xyehom xb’aanuhom Maay Q’eqchi’/Elementos culturales maya Q’eqchi’ |
Li nak’utb’esink re li na’leb’ wank sa’ qak’a’uxl./representaciones que tenemos en nuestro pensamiento. | Li qapohil qachahimal, li muhel, li t’upuy, xb’onol li k’aamalsa’, eb’ li ajl, xsum k’ab’a’ej, xk’ab’a’eb’ li xul, xk’ab’a’eb’ li poyanam, xk’ab’a’eb’ li teep, xk’ab’a’eb’ k’aleb’aal, xk’ab’a’eb’ li junjunq chi tenamit, xk’ab’a’eb’ li nimha’, xk’ab’a’eb’ li pumpuukil ha’, xk’ab’a’eb’ li kaqnaab’, k’ab’a’eb’ li tzuul, xk’ab’a’eb’ loq’laj Tzuultaq’a, xk’ab’a’eb’ li k’a’aq re ru, xb’onol li uutz’u’uj re li mayej, xk’ab’a’eb’ ratz’um li che’k’aam, eb’ li xajl, xk’ab’a’eb’ laj xajol kej, chank ru naq kiyo’laak li ruuchich’och’, chank ru naq kitawe’k li ixim, chank ru naq wank li poyanam, chank ru naq wank li xaml, k’a’ru xwankil li k’uuk’iil, k’a’ru nak’utuk re li nub’ajl, b’ar wank xxuk li loq’laj choxaal, b’ar wank xxuk loq’laj ch’och’, wchx. |
Chank ru nakoowank/comportamientos | Xk’eeb’al xloq’al li kaaq, li hab’, li iq’, li q’oqyink, li awas; xk’utb’al li kaqlaaq’, li rahok, li yoxink, li oyb’enink, li q’oq, li sowenak, li paab’ank, li saab’esink, li kawil ch’oolej, li q’unil ch’oolej, li usilal, li maa’usilal, li kaqalik, wchx. |
Chank ru naxk’uub’ rib’ li komonil/instituciones | Li junkab’al, li k’aleb’aal, li Poopol, aj k’amol b’e, aj k’atol uutz’u’uj, aj tuul, xyuwa’ k’aleb’aal, xyuwa’ ch’och, wchx. |
Ch’ina’usil k’anjel/tradiciones artísticas. | Li kemok, li kemb’il t’ikr, li kab’lak, eb’ li son, li ke’xb’on chaq qaxe’toonal, li b’on ut li b’onok, li tz’iib’ chi ru pek, eb’ li xajl, li wajb’ak, li aarpik, xolb’ik, apusink pur, li uutz’ujink, li ka’xik, li q’ol, li matq’ab’, li t’upuy, li kuxpo’ot, li xorok, li tz’uluk, li pak’ok, li tusb’il che’ wajb’, li tun, wchx. |
Li paab’aal/tradiciones religiosas | Li k’atok uutz’u’uj, li utz’uk, li mayejak, li tij, li Tzuultaq’a, li awasink, li sib’te’ink, qawa’ B’alam Q’e, qana’ Po, li ochoch pek, li tijleb’aal, li Ajaw, raatinul li tijok, b’oqok muhel, xokok muhel, li q’ajk sut q’iik, wchx. |
Xsasal ru li k’a’uxl, /tradiciones filosóficas | Li loq’al, li loq’, loq’laj yu’am, Li Poopol Wuj, li k’ehok na’leb’, tijok, xyo’lajik loq’laj tz’uultaq’a, loq’laj choxaal, li winq ut li ixq sa’ xna’leb’ laj Q’eqchi’, li suumalil, wchx. |
Xna’leb’il xk’anjel aj Q’eqchi’/ Tecnología q’eqchi’ | Li awk, xxokb’al ru li awimj, rawb’al li k’al, rawb’al li kenq’, rawb’al li k’um, roksinkil li seel, roksinkil li su, yiib’ank xab’on, awk che’pix, awk ki’il q’een, xraab’al li awimq, xkolb’al ru li awimq, xsahob’resinkil ru li ochoch, xsaab’esinkil rix li ochoch, xyiib’ankil li uk’a’, xyiib’ankil li uq’un, xyiib’ankil xtib’el wa, xyiib’ankil li tzakahemq, kemok, xyiib’ankil chi xjunil k’anjeleb’aal, xyiib’ankil meex, xyiib’ankil li tem, li tz’i’ tem, li eeb’, xyiib’ankil li wajb’, xyiib’ankil li ab’, xk’eeb’al reetal li hoonal, awk sa’ li hab’alq’e, awk malaj q’olok sa’ li saq’ehil, rilb’al xnimal malaj xka’ch’inal li k’a’aq re ru, xyiib’ankil rochochil li hal, kab’lak, xna’aj li qana’chin naq na’usaak, wchx. |
Li na’leb’ na’uxk junelik /costumbres | Li xeelub’k, li nimq’e’ib’k, tenqank ib’, li kamab’k, li k’ajb’ak, li tz’oyok, li jilok, li mu’unik, li awk, li q’olok, li atink sa’ tiqwal ch’och’, li atink sa’ kehil ch’och’, xwartesinkil ut riiqankil li k’uula’al, li k’ehok sahil ch’oolej (re li ixq, re li al, re li ch’ina’al, re li cheek, re li wan rixaqil, re li wank xb’eelom, re li maak’a’ xb’eelom, re li maak’a rixaqil), yo’lenk kamenaq, muquk, isinkk mu, xokok k’uula’al, b’ak’ok, xulub’ank’, tz’ub’uk ha’ k’uula’al, wchx. |
B’eeresink komonil-tenamit/ políticas | Eb’ laj k’amol xb’e k’aleb’aal, aj k’amol xb’e tenamit, aj k’amol xb’e li paab’aal, xyuwa’ch’och’, li xaqab’ank, li teep, li k’aleb’aal, laj eechal re li k’a’aq re ru, li k’uub’ank, li ch’utam, eb’ li chaq’rab’, wchx. |
Li aatin/ idioma | Xyaab’asink ut tz’iib’ak sa’ Q’eqchi’, li seeraq’, li kok’ seeraq’, uutz’ujin’il aatin, se’leb’ aatin, kok’ na’leb’, nimqi na’leb’.
Xk’ab’a’ li ajl sa’ q’eqchi’. Xnumsinkil li aatin q’eqchi’ sa’ jalan chik li aatin, xtusub’ankil li aatin sa’ molob’aal aatin Q’eqchi’, k’ulb’il na’leb’, wchx. |
Li ochoch/ vivienda | Xk’ab’a’ k’a’aq re ru re li ochoch: sa’ ru’uj li kab’l, okeb’aal, rokeb’aal saqenk, li warib’aal, li puch’leb’aal, rix li ochoch, xsa’ li ochoch’, li atinob’aal, li kumun, li neb’aal, li tz’ujtz’eb’j, wchx.
Li oqech, li kok’ che’, xna’ li che’, li tz’amb’a, li tz’alamche’, tusuk pek re xna’aj junaq li ochoch, xb’e ch’o, saqche’, lokxikn, k’im, wakax kab’l, per kab’l, wchx. Rosob’tesinkil li ochoch, xwa’tesinkil li ochoch, xkik’el li xul chi ru li ochoch, k’a’ ru che’ ink’a’ us choq’ re kab’lak, li tz’a’aj, li tz’alamche’, wchx. Rochoch komonil |
Li aq’ej/vestuario | Xsahob’ ru li kemb’il t’ikr, li uuq, li po’ot, li lanleb’, li k’aamalsa’, li t’upuy, li sut, roksinkil li jikiliit, punit, wchx. |
Li teepal/territorio | Li tzuultaq’a, xk’ab’a’eb’ li teep, xna’aj laj Maay, xk’ab’a’eb’ li ninqi tenamit, k’ab’a’eb’ li kok’ tenamit ut k’aleb’aal, li xxuk loq’laj tz’uul taq’a, loq’il na’ajej, mayejeb’aal, wchx. |
Xk’ab’a’ ut xsum xk’ab’a’ li poyanam/ nombres y apellidos | K’ab’a’ej: Lix, Lu’, Mek, Manu’, Ku’, Saqihix, Aj Poop B’atz, Ikib’alam, Ixchel, Aj ch’ina Si’, Xch’ina B’ir, wchx.
|
Xk’ab’a’eb’ li xul/nombres de animales | Eb’ li xul: sis, yuk, kej, yak, kaqkoj, max, hix, wchx. |
Xk’ab’a’eb’ pim ut che’k’aam/ nombres de plantas y árboles | Eb’ li che’k’aam: maak’uy, ses, inup, tz’inte’, waa’uut, yaw, tz’a’aj, chaj, k’isis, wchx.
Pim ut q’een re: b’anok, tzakahenq, uutz’u’uj, re nu’b’ajl, re si’, wchx. |
Resilal li tenamit/historia | B’ar xtikla resilal li tenamit ut b’ar tqataw resil li tenamit Q’eqchi’.
Li Popol Wuj Li tenamit Q’eqchi’ sa’ eb’ li seeraq’ wank sa’ li xhuheb’ laj kaxlan winq: Agustín Estrada Monroy, Bartolomé de las Casas, Carlos Guzman Böckler, Luis Pacheco, Ruud Van Akeren, wchx. Xk’ab’a’eb’ li poyanam patz’b’ileb’ sa’ li tenamit Q’eqchi’: Aj Poop B’atz, Manuel Tot, wchx. |
Li kawilal ut li yajel/la salud y enfermedades | K’a’ut naq toj nak’utunk xkawilaleb’ li cheekel winq ut cheekel ixq.
K’a’ut naq ak yajeb’ chik li saaj ixq ut eb’ li saaj winq. Li tz’oyok, li tiqwal pim, li kehil yajel, wchx. Li teelom q’een, ixqi q’een. Xk’ab’a’eb’ li yajel: kok’ xox, nimqi xox, tiq, nuumay, jolomb’ej, amja’aj, xiwajenaq, chililk, wchx. Laj ilonel, laj tuul, aj xokonel k’uula’al, aj boqol muhel, wchx. |
Chaab’il na’leb’/ valores | Li kamab’k, xloq’al li ixq, xloq’al li winq, li cheek, li qana’chin, li qawa’chin, xloq’al li k’a’aq re ru, wchx. |
Chi xjunil li na’leb’ nab’aanumank/ la vida cotidiana. | Lochok xaml, xorok, yiib’ank tzakahemq, awk, q’olok, xokok hal, xokok kenq’, k’uulank hal, k’uulank kenq’, li b’eek chi najt, aatinak, seeraq’ik, b’atz’unk, xuxb’ak, hoob’ak, puch’uk, xeelub’k, atisink, ra’lenk, ilok yajel, k’anjelak, hilank, b’atz’unk, wchx. |
Li hu x’ilmank xsa’/Bibliografía:
· Xmolamil Aatinob’aal Q’eqchi’/Academia de las Lenguas Mayas de Guatemala. (2008). Molob’aal Aatin Q’eqchi’.
· Pacheco, Luis. (1985). Tradiciones y Costumbres del Pueblo Maya Q’eqchi’.
[1] Faundez, Antonio. Artículo publicado en la Revista Universidad de Medellín, Vol.42, p. 11-19 – ISSN0120-5692 –Enero/ junio de 2007/122 p. Medellín, Colombia
[2] catarina.udlap.mx/u_dl_a/tales/documentos/lri/dominguez_g_jl/capitulo1
[3] https://www.significados.com/cultura/
Mario Adolfo Quim Xol
3 de Marzo de 2022