Wp/kck/TjiTonga ( Zambia and Zimbabwe)

From Wikimedia Incubator
< Wp‎ | kck
Wp > kck > TjiTonga ( Zambia and Zimbabwe)

TjiTonga, tjozibhgwa kakale ndezina linoti tjiZambezi, lulimi gwe Bhantu gunolembgwa kwazo kwazo ndeMaTonga, banogala kumitunhu iku Southern ndeku Western Zambia, kakale ndekuntha dze northern Zimbabwe, kukoti bamwe bahomanana banowangwa Mozambique. Lulimi gwetjiTonga golembwa kakale ndeBaLwe, BaToka ndeBaLeya , kungatikala pamwe nde BaKafwe Twa (hhapo besi baIla), ndebamwe banhu banjinji banolebeleka ndimi dzinjinji banogala kuhango ye Zambian ndeku Zimbabwe. Ku Zambia tjiTonga tjodiyiwa kuzwikwele selulimi gokutanga mubana kudunhu lose le Southern ndekuyimwe mitunhu ye Lusaka ndeku dunhu ye Central.

TjiTonga lulimi gwakamilidzika, gunohingidzana ndedzimwe ndimi ku Zambia, dzinhohanganisila tjiBemba, tjiLozi ndetjiNyanja. TjiTonga tjeku Malawi, tjakakubunganiwa nda Guthrie selulimi gupasi kwezoni N15, kubva kuti atjitondidzana netjiTonga tje Zambia, itjo tjakagubunganiwa selulimi gupasi kwezoni M64, kakale lulimi guzwimile goga.

BaTonga, banozibhgwa kulibanhu bawhola ndobugalo kubanhu bose bapasi gweBhantu, ndeBaTumbuka, ludzi gutukunhunhu gukumabhehhuba, kuhango inodangwa nhasi iyi Zambia. Kunandimi mbili dzakapalalana dzipasi kwelulimi gwetjiTonga; tjiTonga tjegwizi ndetji Tonga tjedombo. TjiTonga tjengwizi tjolembgwa kwazo muntha yengwizi kuna Zambezi valley ndekuntha dzeku southern dzeBatonga kukoti tjiTonga tjedombo tjolembgwa kwazo mumitunhu yaka Monze ndekuntha dzeku bunanzwa kwe Batonga.

TjiTonga tjakapfumila selulimi gunolebelekewa koga aguzokwagwa pasi kukadze kukaswika mamishinari. lulimi gwetjiTonga aguzomilidziwa muzila yogukwala kakale banogulebeleka kotikala kuti bakwale bala lin’ ompela ndezila yakasiyana kubva kuti kunjinji kutjakamela tiwha.

Bamwe banotjilebeleka tjiTonga banohingisa tshinga dzisipo kudzimwe ndimi dzipasi kwetjiTonga dzinonga /mw/, sezina linoti mwana nde bala linoti kunwa

Nkwali unoyi Maho (2009) unodusa tjiShanjo selulimi gwakasiyana gusipo pedlo.